Хамаа бүхий үг | Чингис хаан, Тулуй, Зэв жанжин, Сүбээдэй баатар |
Төрөл | түүхэн зүтгэлтэн |
Цаг үе | Их Монгол улс |
Салбар | улс төр |
Хүйс | эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | 1208? |
Нас барсан он, сар, өдөр | 1259 |
Овог, аймаг | Хиад Боржигин |
Албан тушаал | их хаан |
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) | Өвөг нь Чингис хаан, эцэг нь Тулуй, эх нь Сорхугтани бэхи. Хатан нь Хутугтай, Баяучин, Хуруча. Хөвгүүд нь Балт, Ширэги, Асутай, охин нь Баялун, Ширин. |
1248 онд Гүюг хааныг нас барахад, Өгэдэйн угсаатай таарамжгүй байсан Бат, Тулуйн хүү Мөнхийг хаан болгохын төлөө зүтгэж зорьсондоо хүрсэн юм. 1251 онд Мөнхийг хаан өргөмжлөх Их хуралдай Хэрлэнгийн Хөдөө аралд цэргийн хамгаалалт дор түгшүүртэй байдалд болжээ.
Мөнх хаан суугаад засаг захиргааны зарим арга хэмжээг авчээ. Өртөө улааны асуудлыг цэгцэлж зөвхөн төр, албаны хэргээр зорчигчдыг журмын дагуу явуулж, хувийн хэргээр зорчих лам нар, худалдаачдыг журамлаж, өөрийнх нь зардлаар явуулах болгов. Хүн амын тооллогыг дахин хийж алба татварыг цэгцлэв. Малчдын 100 мал тутмаас жил бүр нэг толгой мал, зуу хүрэхгүй бол албанаас хэлтрүүлэх, мөн Хятад, Мавераннахр нутагт жил бүр баян хүнээс 10 алтан зоос, ядуугаас 1 алтан зоос, Хорасанд баян хүнээс 7, ядуугаас 1 алтан зоос хураахаар ялгавартай тогтоож өгснөөр байдал нэлээд дээрджээ.
Мөнх хаан ордондоо христ, ислам, будда зэрэг шашны төлөөлөгчдийг урьж мэтгэлцүүлж байсан нь дэлхийд анхны тохиолдол байжээ. Тэрбээр гадаад бодлогын хувьд өмнөх хаадын үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэн хоёр зүгт байлдан дагуулал хийжээ.
Мөнх өөрийн дүү Хубилайдаа Корё болон Өмнөд Сүн улсыг байлдахыг даалгав. 1256 онд дүү Хүлэгүд цэрэг өгч исламын шашинт улсуудыг эзлүүлэхээр явуулсны дүнд Перс, Ирак, Азербайджан, Армен, Туркестан, Гүржийн нутаг дэвсгэрт Ил хант улсыг байгуулжээ. Улмаар Хүлэгүгийн цэрэг Египетийн цэрэгтэй байлдсан боловч ялагджээ.
Хятадын Сүн улс, Франц улсын В.Рубрук, Армений II Хетум, Ил хаант улсаас А.М.Жувейни нарын зэрэг элч төлөөлөгчид Хархорумыг зорин ирж Мөнх хаанд бараалхаж харилцаа холбоо тогтоохыг эрмэлзсэн байдаг.
1257 онд Мөнх хаан өөрийн биеэр цэрэг удирдаж Сүн улсыг дайлахаар мордохдоо төрийн хэргийг дүү Аригбөхдөө түр хамааруулан үлдээжээ. Мөнх хаан Өмнөд Хятадын 20 гаруй хот цайзыг эзлэн амжилттай байлдаж явсан боловч өвчнөөр таалал төгсчээ.
Мөнх хааны гэрэлт хөшөө Хөвсгөл аймгийн Арбулаг, Бүрэнтогтох сумын зааг, Дэлгэр мөрний зүүн хойд хөвөөн дэх Мөнх хааны ордны тууриас олдсон нь одоо Үндэсний түүхийн музейд хадгалагдаж байна. (Ц.Цолмон)
Ала-ад-дин Ата Малик Жувейни, Чингис хаан, Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх, Тэргүүн боть, Орос хэлнээс орчуулсан Бадамням М.Д., УБ., 2006
Рашид аддин, Судрын чуулган, I, II, III, Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Сүрэнхорлоо Ц., УБ., 2002
Рашипунцаг, Болор эрих, Тэргүүн, дэд дэвтэр, Харгуулан хөрвүүлсэн М.Баярсайхан, Ч.Нэргүй, Д.Бүдсүрэн, УБ., 2006
Юань улсын судар, Орчуулсан Дэмчигдорж, УБ., 2016
Алтаншаа, Монголын гурван хаан, ӨМСХХ, Хөххот, 1984
Энхчимэг Ц., Мөнх хааны ордонд болсон мэтгэлцээний тухайд // Түүхийн судлал, Tomus 39, fasc.78, УБ., 2009
Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003
Монгол цэргийн түүхийн товчоон (МЭӨ III зуунаас XX зууны эхэн хүртэл), Тэргүүн дэвтэр, УБ., 1996
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он