"Ренатын зураг" хэмээн алдаршсан Зүүнгарын улсын газрын зураг. "А зураг". (Монголчууд. XVII-XX зууны эхэн үе. Зурагт түүх. УБ., 2014. 120-р тал.)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Ойрадын хаант улс
Хамаа бүхий үг Галдан, Цэвээнравдан, Галданцэрэн, Очирт Сэцэн хан, Даваач
Төрөл улс төр
Цаг үе XVII зуун
Хэний хаанчлалын үед Зүүнгарын Галдан хаанаас Даваач хаан хүртэл
Салбар, чиглэл түүх
Үндэслэн байгуулагч Галдан бошгот
Угсаа монгол
Бүс нутаг Баруун Монгол, Ойрад
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1676
Татан буугдсан он цаг 1758
Салаа салбарууд Цорос, Дөрвөд, Хойд, Хошууд

Зүүнгарын хаант улс

1676 -1758 онд Монгол улсын баруун хязгаарт оршиж байсан Ойрадын хаант улс.

1676 онд Цоросын Галдан бошгот Зүүнгарын хаант улсыг байгуулав. 1750 оны үед Зүүнгарын хаант улс нь Цагаан хэрмийн баруун үзүүрээс өнөөгийн Казахстаны зүүн хэсэг хүртэл, өнөөгийн Кыргызстаны хойд хэсгээс өмнөд Сибирь хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Зүүнгарын хаант улсын суурь тавигдах үед Ойрадын удирдагчид хунтайж цолтой байсан ба 1678 онд Галдан Далай ламаас Бошигт хан цол хүртсэн үеэс эхлэн Цэвээнравдан, Галданцэрэн, Даваач нар хаан цолтойгоор засаглаж байсан ажээ.

Зүүнгарын хаант улсын хаад Манж Чин улс болон Хаант Орос улстай улс төр, эдийн засгийн харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж элч илгээж захидал бичиг солилцож байв. Галдан хааны үед Дундад Азийн улс орнууд руу довтолж 1200 илүү хот сууринг эзлэн авч алба татвар авч байжээ. 1688 онд Галдан бошгот Халхыг дайлсан нь олон жилийн тэмцлийн үрийг тарьж Халхын нутгийг олсон ч өөрийн нутгийг алджээ. Түүний эзгүйд Цэвээнравдан Зүүнгарын хаан ширээнд суужээ. Галданцэрэнгийн үед Манж-Зүүнгарын хооронд хэлэлцээ хийж, Халх-Ойрадын хилийг Алтайн уулаар тогтоон, ойрадуудыг Алтайн нурууг давуулахгүй, халхуудыг Завхан голоос хэтрүүлэхгүй байхаар тохиролцон, Манжийн төрөөс Дорнод Туркестан, Хами, Турфанд 20000, Цагаан сүүл, Улиастай, Орхонд 20000 цэрэг тус тус суулган сэргийлүүлжээ.

Швед улсын олзлогдсон офицер И.Г. Рената Зүүнгарын улсын газрын зургийг үйлджээ. Тэрхүү зургаа 1734 онд Швед улсдаа авч очсон ба өдгөө Швед улсын Уупсалагийн их сургуулийн номын санд хадгалагдаж байна.

Мөн Зүүнгарын улс газар тариалан эрхэлж сүм хийд, хот суурингууд байгуулж, худалдаа арилжаа хийхийн зэрэгцээ хийдүүдийн дэргэд барханы газруудыг нээж шашны болон иргэний номыг олон тоогоор хэвлэх болсон нь соёлын түүхэнд гарсан дэвшил байв. Хөрш Opoc улстай найрсаг харилцах болж, Тобольск, Ямышев, Семипалатинск зэрэг газарт Орос улстай худалдаа хийдэг байжээ

Зүүнгар хаант улс байгуулагдан оршин тогтносон хугацаанд Ойрадын нийгэм, соёл ахиц олж, улмаар ойрад монголчуудын улс төр, газар нутаг, соёл, угсаатны нийтлэг бүрэлдэн хөгжихөд түлхэц өгсөн байна. Дундад Азиас олзолж ирсэн хүмүүсийн оролцоотойгоор хүхэр, шүү гарган сайн чанарын дарь хийж төмөр боловсруулан их буу цутгаж байв. Энэ хэрэгт мөнөөх И.Г.Рената тусалж байжээ. Нүүрэн талдаа “Галданцэрэн”,  ар талд нь “Яркендад дэлдүүлэв” гэсэн бичигтэй 15,34 х 16.38 мм-ийн диаметртай, 7,1 гр жинтэй зоос Синьцзянаас олдсон нь Зүүнгарын хаад зоос дэлдүүлж худалдаанд өөрсдийн оролцоог нэмэгдүүлж байсныг харуулдаг.

1745 онд Галданцэрэн хааныг нас барсны дараа Зүүнгарт хаан ширээний тэмцэл өрнөсөн нь Манж улсад эзлэгдэх гол шалтгаан болжээ. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан Илийг эзэлж Даваач хааныг барьснаар, Зүүнгарыг байлдан дагуулах зорилт шийдвэрлэгдсэн гэж үзэн, цэргээ татжээ. Гэвч Амарсанаа нар эсэргүүцэн боссон ба 1758 онд хөдөлгөөнийг цус урсган дарснаар Зүүнгарын хаант улс Манжийн эрхшээлд орж Монгол орон бүхэлдээ Манж Чин улсад эзлэгдсэн байна. Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан 1755-1758 онд эзлэн авсан газар нутгаа "Илбэн дагуулсан Шинэ хязгаар" (Синьцзян) хэмээн нэрийджээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Хааны биеэрээ баруун хойд газрыг төвшитгөн тогтоосон бодлогын бичиг, УТНС, ГБФ

Зүүнгарын газрыг төвшитгөн тогтоосон бодлогын бичиг, УТНС, ГБФ

Намсрай, Зүүнгарын хаант улсын түүх, ӨМАХХ., 1996

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Цолмон С., Галдан бошгот хаан: Нийгэм, улс төрийн үйл ажиллагаа, УБ., 1994, 2003

Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть, УБ., 2002

Сүхбаатар На., Баярсайхан Д., Хойдын түүх, BIBLIOTHECA OIRATICA LVIII, УБ., 2016

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ., 2003

Златкин И.Я., История Джунгарского ханства, М., 1983

Моисеев В.А., Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIII вв., Алма-Ата, 1991


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол