Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Банчин лам, Банчин богд
Хамаа бүхий үг Төрбайх Гүүш хаан, Манжийн Энх-Амгалан хаан, Далай лам
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе XIV-XXI зуун
Салбар, чиглэл түүх
Хүйс Бүх л дүр нь эрэгтэй
Төрсөн он, сар, өдөр тодорхойгүй
Нас барсан он, сар, өдөр I Банчин богд Гэлэгбалсан 1438, II Банчин богд Соном чойжи 1505, III Банчин богд Лувсан дондов 1568, IV Банчин богд Лувсан чойжижалцан 1662, V Банчин богд Лувсан иш 1737, VI Банчин богд Балдан иш 1780, VII Банчин богд Дамбий ням 1853, VIII Банчин богд Дамбий ванчиг 1882, IX Банчин богд Түвдэн чойжиням 1937, X Банчин богд Чинлай Лүнчүвчойжижалцан 1989
Овог, аймаг Түвэд
Албан тушаал Буддын гэлүгбагийн урсгалын тэргүүн Далай ламын дараахь хоёрдугаар албан тушаал

Банчин эрдэнэ

Буддын шашны гэлүгпа буюу шарын урсгалын тэргүүн Далай ламын дараа орох эрх мэдэл бүхий лам.

Банчин эрдэнийн үе үеийн хувилгаад Монголын бурхны шашны шарын урсгалын тэргүүн Жавзундарнатын үе, үеийн хувилгааныг тодруулах, Монголд хүргүүлэх зэрэгт чухал үүрэгтэй байжээ. Банчин лам нь нийт 11 дүр хувилан төржээ.

Банчин ламыг тодруулах уламжлал V Далай ламаас эхэлсэн ба анх Дашлхүнбо хийдийн эрдэмт лам Лувсанчойжижалцаныг Банчин лам хэмээн өргөмжилжээ. Лувсанчойжижалцан өөрийн өмнөх 3 дүрд Банчин цолыг нөхөн олгуулж өөрөө IV Банчин хэмээгджээ. Банчин лам, Далай ламын хувилан төрсөн дүрийг хайн олж өргөмжлөх үүргийг хүлээх ба мөн Далай лам Банчин ламын хойт дүрийг тодруулах үүргийг харилцан хүлээж байв. I Далай лам Гэндэндүбийн 1447 онд байгуулсан Дашилхүнбо хийд тэр үеэс Банчин ламын өргөө болжээ.

1713 онд Манжийн Энх-Амгалан хаан V дүрийн Банчин ламд “Эрдэнэ” цол соёрхсон тэр үеэс Банчин эрдэнэ гэх болжээ.

ХХ зууны эхэн үед XIII Далай лам, IX Банчин эрдэнэ нарын хооронд зөрчил гарсан нь Түвэдэд хүчтэй арми чухлаар шаардагдаж, сүм хийдээс авах алба татварыг нэмсэнд Дашилхүнбо хийдийн захиргаа дурамжхан байв.

1923 онд IX Банчин эрдэнэ Богд хаант Монгол улсад очоод тэндээсээ  Гоминданы Засгийн газрын мэдлийн нутагт очжээ. Түүнийг “Баруун хязгаарын бүрэн эрхт төлөөлөгч”-өөр томилсон байна. 1932 онд Далай лам түүнийг буцаж ир хэмээн дуудуулсан боловч татгалзжээ. XIII Далай лам, IX Банчин богд нар таалал төгссөнөөр энэ сөргөлдөөн дуусгавар болжээ.

1959 онд Үй Занд Хятадын чөлөөлөх армийн цэрэг ороход XIV Далай лам Энэтхэгт зайлан гарснаар Х Банчин эрдэнэ Түвэдийн улс төрийн дээд эрх мэдэлтэн болов. Гэвч 9 жилийн дараа шоронд орж, 1977 онд суллагдаж, 1982 он хүртэл Бээжинд гэрийн хорионд байв. 1989 онд тэрбээр 51 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Сүүлийн тодруулсан XI дүрийн Банчин эрдэнийн тухайд маргаантай байгаа юм.

1995 онд XIV Далай лам XI Банчин эрдэнийн хойт дүрд 6 настай Гэндэнчойжинямыг тодруулсан боловч БНХАУ-ын  Засгийн газар зөвшөөрсөнгүй, харин Жалцанноровыг өргөмжилжээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Жамбадорж, Болор толь, дэд дэвтэр, Монгол бичгээс хөрвүүлсэн Цолмон С.,Бүдсүрэн Д. нар, УБ., 2006

Зава Дамдин Лувсандаян, Их Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүх “Алтан дэвтэр”, Төвд хэлнээс орчуулсан Гантөмөр С., УБ., 2014

Сүмбэ  Ишбалжирын  өөрийн намтар оршивой, Төвд хэлнээс орчуулсан Тэрбиш Л., BIBLIOTECA OIRATICA XX, УБ., 2011

Дашбадрах Д., Монгол-Түвэдийн улс төр, шашны харилцааны түүх (XVI-XVIII зууны эхэн), УБ., 1998

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ., 2003


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол