Palace Museum, Beijing (故宫博物院)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Тэнгэрийн сүлдэт хаан
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе Манж
Салбар, салбар Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Хүндлэн хаан, Тэнгэрийн сүлдэт хаан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1559
Нас барсан он, сар, өдөр 1626
Овог, аймаг Зүрчин, Айсин гиоро
Төрсөн газар Суксуху голын эрэгт
Албан тушаал Манж улсын хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг нь Мэнтэмү, эцэг нь Гиоро овогт Такси (Такши), эх нь Хитара овогт Агугийн охин. Хөвгүүд нь Гүен баатар бэйл, Мангултай бэйл нар.

Нурхач хаан

Хожуу Алтан улс буюу Манж Чин улсыг үндэслэгч.

Зүрчин угсааныхан дотроос Нурхач товойн гарч аймгуудаа нэгтгэх явцдаа улс байгуулах бэлтгэлийг давхар хийж байжээ. Манж нар XVI зууны сүүлч хүртэл албан хэргээ монгол бичгээр явуулж байгаад 1599 оноос Нурхачийн санаачилгаар манж үгийг монгол үсгээр тэмдэглэн бичих “дусал бинтгүй манж үсэг”-ийг монгол хүнээр зохиолгожээ.

1605, 1606 онд Баяуд отгийн ноён Энхдара Таван отог Халхын элчийг толгойлон, Нурхачийн ордонд дараалан очиж адуу, тэмээ бэлэглэн түүнийг “Хүндлэн хаан” хэмээх  болов.

1616 онд улсаа байгуулж “Алтан улс” хэмээн нэрийдсэн ба оны цолоо “Тэнгэрийн сүлдэт” гэжээ. 1625 оноос Мүгдэнд нийслэлээ шилжүүлэв.

Нурхачийн байгуулсан улс аажмаар хүчирхэгжин хөрш зэргэлдээх улс аймгуудыг эзлэн авахаар идэвхитэй бодлого явуулжээ. Хаяа нийлсэн монгол аймгуудыг эд мөнгөөр урвуулан татах, цэргийн хүчээр сүрдүүлэхийг оролдож байв.  

1612-1626 оны хооронд Манжийн Нурхач Хорчин, Өвөр Халхын 20 гаруй тайж ноёдын охиныг өөртөө болон хөвгүүд дүү нартаа, манжийн  арваад ноёдын охидыг монгол тайж нарт ураг холбожээ. Манжийн ураг барилдах бодлого нь төрийн ураг барилдах ёсыг хэрэглэн монгол язгууртны нөлөө бүхий хэсгийг өөртөө татан тэднээр дамжуулан бусад монголчуудыг элсүүлэн засаглалаа бэхжүүлэх явдал байв. Монголын ноёд язгууртнуудад өндөр цол хэргэм, их бэлэг шан хайрлалгүй өгч байсан нь тэднийг татах нэгэн хэрэгсэл болж байв.

1618 оноос манж нар Мин улсын Фушунь, Кайюань зэрэг газрыг байлджээ. Мин улсын хаан манж, монголчуудыг нэгдэхээс сэргийлж Монголын Лигдэн Хутагт хаантай холбоо тогтоож өөрийн улсын хилийг хамгаалуулах, үүнийхээ төлөө тодорхой хэмжээний мөнгө төлөх санал тавьжээ. Үүнийг Лигдэн хаан дуртайяа хүлээн авч манж нараас Мин улсын хил хязгаарыг хамгаалах үүрэг хүлээв.

1619 онд Монголын Лигдэн хаан Нурхачид элч илгээж захидал явуулжээ. Захидалд Лигдэн хаан өөрийгөө дөчин түмэн Монголын эзэн, Манжийн хааныг усны хөвөө сахисан гурван түмэн Манж улсын эзэн гэж бичжээ. Үүнд нь Манжийн хаан эгдүүцэж харилцаа хурцдахын эхлэл болжээ. 1621 онд Нурхач Ляодунгийн хойгийг бүхэлд нь байлдан эзэлжээ.

Нурхач 1626 онд 67 насандаа Нинюанийг бүслэн байлдаж байхдаа Мин улсын цэргийн их бууны суманд шархдан нас баржээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Алтан улсын түүх, Түдэн, Өлзийт нар орчуулав, Үндэстний хэвлэлийн хороо, 1988

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, 11 дэвтэр, Эрхлэн хэвлүүлсэн Цанжид А., УБ., 2010

Жигмэдсүрэн С., Буянтогтох Г., Манж гүрний хураангуй түүх, УБ., 2010

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ., 2003


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Манжийн үнэн магад хууль, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, манж хятад эхтэй харгуулсан Цэрэндорж Ц., УБ., 2009