НАСАН
1. Хүн, адгуус, ургамлын хөгжил, өсөлтийн үе шат, тоо хэмжээ, төрснөөс хойших жилээр тоологдох амьдарсан хугацаа: дэлгэрэнгүй...
нас биед хүрэх (эрийн цээнд хүрэх), насанд хүрэх (амьдарсан жилийн тоо арван найм хүрэх), цэргийн нас хүрэх (эр цэрэгт мордох цаг болох), нас гүйцэх (а. Эрийн цээнд хүрэх; б. Малын зургаан шүд нь гарч жигдрэх; в. Үхэх цаг нь ойртох, дөхөх), нас нийлэх (морь, малын зургаан шүд гарах), нас хэтрэх (а. Хууль ёсоор ажил хөдөлмөр хийвэл зохих үеэс давах, хэтрэх; б. Цэргийн алба хаах нас өнгөрөх), нас ахих (өтөлж хөгшрөх), нас дээр гарах (нас нэмэгдэх, хөгшрөх), нас өтлөх (хөгшрөх), нас дарах (а. Өтлөх, тамир тэнхээ муудах; б. Амьдарсан жилээ дутуу хэлэх), нас болох (а. Ихэд хөгшрөх; б. Үхэх цаг нь болох), нас барах (үхэх) - Өтгөс өвгөд эрүүл бол нас бартал амар, амар байж нөгчвөл орчлонд төрсний гавьяа. Д.Нацагдорж. Түүвэр зохиол., нас нөгчих ~ нас эцэслэх (нас барах, өөд болох), нас явах (а. Өтөлж хөгшрөх; б. Үхэх), насны тоо (амьдарч буй жилийн тоо), нас чацуу (нэг жилд төрсөн хүмүүс), насны ялгавар (насны тоо зөрүүтэй байгаа нь), амь нас [хоршоо] (амь бие), бие нас [хоршоо] (амь нас), нас сүүдэр [хоршоо] (амьдарч буй жил) - Тайзу арван долоон нас сүүдэр болсон тул, Өүлэн эх урьд эцэг нь Хонхэрэйдийн Дай сэцэний охиныг гуйж тогтсон бөлгөө хэмээж, буулган авах өдрийг тогтоод.... В.Инжаннаши. Хөх судар., насан хутаг [хоршоо] (нас өндөр болоод буян жаргал ихтэй), насан хутаг олох (үхэх), насан хутаг орших (аз жаргалтай, урт наслах), *нас гүйцэхгүй ажил (хийж барахааргүй их ажил), *насаа идэх (насандаа тэнцэмгүй жижиг, давжаа биетэй байх), *нас талийх (хөгшрөх), *насны хэмжээ болох (а. Насны туйлд хүрэх; б. Нас эцэслэх) - Манай Лха бэйс дургүй ч гэсэн насны хэмжээ болж, ямар ч золиг гаргасан ер аврах аврал алга болж байгаа хэрэг. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., алтаар солихгүй цаг эрдэнэ, ахиад олдохгүй нас эрдэнэ [зүйр цэцэн үг] (цаг хугацаа хамгийн үнэтэй зүйл);
2. Хүн, амьтан, ургамлын амьдралын тодорхой үе шат, амьдран ахуй жил - Насны багад эрдмийг сурвал энэ биеийн чимэг ээ хө... дэлгэрэнгүй...style="font-size: 10px;">Монгол ардын дуу “Сондуутай мод”., бага нас (а. Арван хоёроос арван найман насны үеийн хүүхэд ахуй цаг - Бага наснаас Бээжин дэх орд харшид өдөр бүр Амбалингу эмэг эхийн авгаар заалгаж байсан нь гүнжийн сэтгэлд нь оржээ. Б.Ринчен. Гүнж., б. Соёолонгоос доош насны морь), орь нас (арван наймаас хорин таван насны үе), залуу нас (хорин таваас гучин таван насны үе), идэр нас (гучин таваас дөчин тав орчим насны үе), хижээл нас (дөчин таваас жаран насны үе), өтөл нас (жараас наян настай өтөлж яваа үе), өндөр нас (наян наснаас дээших үе), их нас (а. Өтөл нас; б. Соёолонгоос дээш насны морь), ахар нас (амьдралын үе богино, удаан наслаагүй), урт нас (урт удаан амьдарсан нь), урд нас [шашин] (энэ хорвоод мэндлэхээс өмнөх үе, энэ насны өмнөх амьдрал), хойд нас [шашин] (үхсэний дараах амьдрал), сургуулийн өмнөх нас (сургуульд орох нас нь болоогүй хүүхэд), сургуулийн нас (сургуульд орох нас хүрсэн нь), *нас чинь бага, цус чинь шингэн байна (бага залуу учраас мэдлэг, туршлага багатай байна гэсэн санаа) - “Нас чинь бага, цус чинь шингэн байна даа. Эр бие гүйцээд ирэх дээр энэ хүүгийн гараас арслан ч мултрахгүй” гээд толгойгоо алгуурхан ганхуулж байлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир;
3. Хүн, амьтны амьдралын бүх явц: нэг насаараа (энэ насаараа), насан туршид (амьдралынхаа туршид), насан дэлгэрэнгүй...турхруу (бүх насаараа), насыг барах (амьдралаа өнгөрөөх) - Би нөхөртэй хүүхний сэтгэлтэй гэдэгт хууртаж насыг барахгүй шүү. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., *насаа элээх (амьдралаа өнгөрүүлэх) - Хүүхний эх хотын зах дээр насаа элээж, яваа хүний нэг мөний тул эргэн тойрны явдлыг анхаарахгүй байж чадсангүй. С.Дашдооров. Говийн өндөр., *нас элэгдэх (үхэх) - Амьд үлдсэн ганц шарнуул маань шар нь эдгэрэвч бие нь муудаад шар навчнаар нас элэгдээд би ганцаараа алмасын дунд үлдлээ. Б.Ринчен. Заан Залуудай., *насан зүг болох (а. Ихэд өтөлж хөгшрөх - Эмгэний богинохон хяргасан буурал үс мөнгөн ширхэг мэт гялалзаж, насан зүг болсон хойноо санамсаргүй сайхан жаргалаа үзэж, энх сайхнаар өтөлж байгаа хүний хиргүй сайхан санаатай... билээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа; б. Үхэх - Цэрэндэмчиг насан зүг болж, хөрөнгө хогшил хуваагдсан хойно ч Дэндэв амьдрал ядуугийн эрхээр Цэндийн хаяа түшин бууж, зунд нь хэдэн адуунд давхиж, өвөлд хэдэн тэмээг нь авч жинд гардаг байлаа. Д.Гармаа. Наран булаг), *насны сүүдэр зооглох (наслах) - Зуун хорин насны сүүдэр зооглоно. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *насны наран хэлбийх (өтөлж хөгшрөх) - Чингээд өдгөө үсэн буурал болж, насны наран хэлбийж буй үеэс… Б.Ринчен. Заан Залуудай., наян настай хөгшин, найман настай балчир [зүйр цэцэн үг] (хөгшин залуугүй бүгд), насанд хоног нэмэр, цасанд хяруу нэмэр [зүйр цэцэн үг] (хэдий бага юм боловч яваандаа их хэрэг болно гэсэн санаа), эрийг нас, уулыг цас дарах [зүйр цэцэн үг] (хөгшрөх гэсэн санаа).
© Монгол хэлний их тайлбар толь 2016 он
Нэвтрэх
Ашиглах заавар
