ЧУЛУУН
I
1. Байгалийн үлэмж их нягтарсан, Олон улсын Хөрс судлалын нийгэмлэгийн ангиллаар 2 миллиметрээс дээш голчтой хатуу дэлгэрэнгүй...
эрдэс чулуулаг: адуун чулуу (нэгэн хэсэг талбай эзэлсэн, тархайвтар байдалтай, томоохон чулуу), тэмээн чулуу (хааяа энд тэнд, ганц нэгээр онцгой байгаа том чулуу), үхэр чулуу (хааяа энд тэнд байгаа нэлээд том чулуу), хонин чулуу (хэсэгхэн газар бөөндүүхэн байгаа, гол төлөв цагаан цайвар өнгөтэй жижгэвтэр чулуу), сайр чулуу [хоршоо] (голын хайрга), хад чулуу [хоршоо] (уул нурууны том жижиг чулуу) - Хар усан ундтай, хад чулуун нөмөртэй. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., мод чулуу [хоршоо] (а. Амьтай амьгүй байгалийн биет; б. Мод болон чулуу);
2. Дээр дурдсан зүйлийн тусгай хэсэг: аргамжааны чулуу (морь аргамжих чулууны хэсэг), голын чулуу (голын жижигхэн дэлгэрэнгүй...чулуу), замын чулуу (замын жижигхэн чулуу), улаан чулуу (улаан өнгөтэй чулууны хэсэг), үнэт чулуу (эрдэнийн чулуу, үнэд хүрэх чулуу), хайр чулуу (мөлгөр, ир ирмэггүй, жижиг голын чулуу), эрдэнийн чулуу (үнэт чулуу) - Эрдэнийн чулуун бэлзэгтэй, эрээн хоргой малгайтай. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., чулуу тавих (чулуугаар мэргэлэх зан үйл хийх), чулуун арслан (голдуу орд харшийн үүдэнд харуул хамгаалалтын бэлгэ тэмдэг болгон байрлуулдаг, чулуугаар хийсэн арслангийн дүрт баримал), чулуун бар (чулуугаар хийсэн бар), чулуун барч (чулуун дээр бар сийлэх хүн), чулуун барын хэвлэл (хэвлэх цаасыг хавтгай чулуун хэвэн дээр тавьж дарах аргаар дардас гаргадаг хэвлэлийн эртний арга), чулуун давс (чулуу мэт хатуу давс, жамц давс), чулуун зэвсэг (эртний хүмүүсийн чулуугаар хийсэн зэр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж), чулуун зэвсгийн дурсгал (чулуун зэвсгийн үеийн хүний гараар бүтсэн, түүний хөдөлмөрийн үр дүн шингэсэн бүх зүйлс), чулуун зэвсгийн үе (хүн төрөлхтний хөгжлийн нэн эртний үе; хөдөлмөрийн зэвсгийг чулуу, мод, ясаар хийдэг байжээ; чулуун зэвсгийн үе ойролцоогоор 2,5 сая гаруйгаас 6 мянган жилийн өмнөх үеийг хамаардаг), чулуун мандал (газрын царцдас, цавгийн дээд хэсгийг хамарсан дэлхийн гадаад “хатуу” гадарга), чулуун ногоц (зурах, сийлэхэд хэрэглэх нэг зүйл будаг), чулуун нүүрс (нүүрсжилт өндөртэй, шатах хатуу түлш; түлш эрчим хүч, химийн үйлдвэрийн түүхий эд болдог), чулуун нүүрсний уурхай (чулуун нүүрс олборлох орд газар), чулуун самбар [хуучирсан] (чулуугаар хийсэн самбар), чулуун хөгц (нэгэн зүйл хөх будаг), чулуун шунх (чулуугаар хийсэн нэг зүйл будаг), *бага чулуугаар их чулуу хөдөлгөх (бага зардал гаргаж их ашиг олох), өөдөө хаясан чулуу өөрийн толгой дээр [зүйр цэцэн үг] (өөрийн хийсэн муу үйл өөртөө эргэж буудаг гэсэн санаа), *усанд хаясан чулуу шиг (ямар ч сураг ажиггүй болох), *чулуу болгох (а. [хуучирсан] Хэргэм зэрэг нэмэх; б. Дарсан нөөсөн эд юмаа үнэд хүргэж худалдах), *чулуу дэрлэх (үхэх) - Би уржнан жил хамрын шуухинаа тусаад бараг л чулуу дэрлэх шахсан юм. Л.Түдэв. Нүүдэл., *чулуу хаях (хоёр хүний хооронд хов хутгах, яс хаях), *чулуу хөөлгөх (хуурч мэхлэх, бүтэхгүй зүйлийн араас хөөцөлдүүлэх) - Энэ мөр бол зөвхөн чулуу хөөлгөх гэсэн түүний бодол гэдгийг Төмөр эс мэдвэл хэн мэдэх билээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., - Адуучид ч тэнд бий, энд бий гэж хэлээд чулуу хөөлгөсөөр орой болов. Ж.Пүрэв. Нэр хүнд., *чулуу хөөх (юманд хууртах, буруу явах, мэхлэгдэх);
3. Булш, хөшөө дурсгалд зориулан босгосон чулуулаг: булшны чулуу (булшинд зориулан босгосон чулуулаг), чулуун хөшөө дэлгэрэнгүй...(чулуугаар босгосон хөшөө), чулууны бичээс (чулуун дээр бичсэн бичиг дурсгал);
4. [шилжсэн] Хатуу сэтгэлтэй, айдаггүй: чулуун зүрх (хатуу сэтгэл), чулуун зүрхтэй (а. Хатуу зоригтой, айдаггүй; б. дэлгэрэнгүй...Хатуу сэтгэлтэй, өрөвдөх сэтгэлгүй - Юмыг хайрлахаа мэдэхгүй, чулуун зүрхтэй хар муйхар амьтан гэдэг байх юм. С.Эрдэнэ. Анчны гэргий);
5. Хүн, амьтны биед үүссэн хатуулаг зүйл:
бөөрний чулуу (бөөрний тэвш зэрэгт шээсний эрдэс хуримталж, нягтших эмгэг).
© Монгол хэлний их тайлбар толь 2016 он
Нэвтрэх
Ашиглах заавар
