I
1. Хоол боловсруулах эрхтний нэг хэсэг, дээш ходоодтой, доош хошногоны сүвтэй холбоотой: бүдүүн гэдэс дэлгэрэнгүй...(хүн, амьтны хоол боловсруулах замын төгсгөл хэсэг), нарийн гэдэс (ходоодны нугалуурын төгсгөлөөс бүдүүн гэдэсний эхлэл болсон мухар гэдэс хүртэлх хэсэг) - Манай ноёны ходоод, нарийн гэдэс нь түлэгдсэн бололтой гэж би бодсон. Ж. Пүрэв. Аянга., шулуун гэдэс (бүдүүн гэдэсний төгсгөлийн хэсэг);
2. Хүн, амьтны хэвэл:
гэдэс алдах (тарга хүч авахгүй болох),
гэдэс базлах (дотор эвгүйцэж базлан өвдөх),
дэлгэрэнгүй...гэдэс гарах (а. Гэдэс нь ил харагдах; б. [шилжсэн] Сайн цадах - Анчин ирэхээс өмнө амаа бид тосдож гэдэс гарлаа. Б.Ринчен. Заан залуудай), гэдэс гаргах (мал нядлах), гэдэс дүүрэх (а. Цадах; б. Гэдсэнд хий орох), гэдэс дүүрэн (цатгалан), гэдэс мушгих (дотор эвгүйтэн базлан өвдөх), гэдэс ороолдох (гэдэс зангирах), гэдэс өлсөх (хоол идэхийг хүсэх), гэдэс түгжрэх (ходоод хоол боловсруулж чадахаа болих), гэдэс хуржигнах (гэдэс дүүрч хур хур дуугарах), гэдэс цайлгах (а. Цагаан идээ идэх - Зун бол хөдөө гарч, гэдэс цайлгах нэрээр айлын мал хариулна. В.Инжаннаши. Хөх судар; б. Гүүний айраг уух), гэдэс цайх (цагаан идээнд ханах), гэдэсний өвчин (ходоод гэдэсний замын өвчин) - Аймгаас эмч ирж үзээд гэдэсний өвчин гарсан гэж үзсэн. П. Хорлоо. Багш., гэдэсний хижиг (гэдэсний гоц халдварт өвчин), гэдэсний цагаан хорхой (амьтны гэдсэнд үүсэж бий болдог нялцгай шимэгч хорхой) - Уг өвчнийг эмнэхээр аймгийн төвөөс удаа дараалан эмч нар ирж, өвчтэй малыг эмчилж, энэ чинь гэдэсний цагаан хорхой өвчин байна гэж хэлээд өвчтэй малыг туулгах ажлыг зохион нэлээд хөл болж байв. Б. Ширэндэв. Булгийн эхний овоо., гэдсээ сойх (хоол бага идэх, удтал хоол идэхгүй байх), гэдэс гүзээ [хоршоо] (зургаан сав /цөс, ходоод, олгой, нарийн гэдэс, давсаг, самшуу/-ын ерөнхий нэр) - Гэзэг чимгээс нь аваад гэдэс гүзээ хүртэл нь магтав. Монгол ардын үлгэр., гэдэс дотор [хоршоо] (таван цул, зургаан савын ерөнхий нэр) - Турж үхдэгийн даваан дээр хутгалж нэрмэсэн үнээгээ бушуухан гэдэс дотрыг арилгаж... Н.Лесков. Зовлонгийн далай., гэдэс ходоод [хоршоо] (хүн амьтны хэвлий, хэвлийн хөндийн эрхтэн) - Дорогш хандан элэг түрүү хэвтвээс гэдэс ходоод газарт дарж, амь бөглөрөх нь маш хэцүү. В.Инжаннаши. Хөх судар., гэдэс хээл [хоршоо] (хүн, амьтны хэвлийн хэсэг) - Эрх дураараа явагч гэдэс хээл хүндэрсэн үнээ туусан учир газар хорох нь удаан байв. А.Дашням. Хүрэндэлтийн хүүхэн., гэдэс хэвэл [хоршоо] (гэдэс хээл), *гэдсэндээ хөлөө хийлцэх (бие биенийхээ мууг үзэх гэж өрсөлдөн тэмцэлдэх), *гэдэс нь өвдсөн юм шиг (үхээнц дорой, бээвийсэн), *гэдэс нь цадавч нүд нь цадахгүй (хэрэгцээ нь гүйцэд хангагдсан байтал бас л авахыг боддог гэсэн санаа), *гэдсийг нь хормойлуулах (алах), *гэдсээ илэх (ажил төрөлгүй алхайн хэвтэх), *гэдэс наашлах (цадах), гэдэс цадвал хишиг өдөр, нар гарвал сайн өдөр [зүйр цэцэн үг] (өөдөлж дэвшихийг бодохгүй залхуу хүнийг шүүмжилсэн хэллэг), гэрээс гарч гэдэс алдаагүй [зүйр цэцэн үг] (а. Хувиа борлуулж суугаа байдал; б. Хал бэрхшээл үзээгүй);
3. Монгол бичгийн зурлага.
- бүдүүн гэдэс - хүн, амьтны хоол боловсруулах замын төгсгөл хэсэг
- шулуун гэдэс - бүдүүн гэдэсний төгсгөлийн хэсэг
- нарийн гэдэс - ходоодны нугалуурын төгсгөлөөс бүдүүн гэдэсний эхлэл болсон мухар гэдэс хүртэлх хэсэг
- гэдэс алдах - тарга хүч авахгүй болох
- гэдэс базлах - дотор эвгүйцэж базлан өвдөх
- гэдэс гарах - а. Гэдэс нь ил харагдах; б. [шилжсэн] Сайн цадах - Анчин ирэхээс өмнө амаа бид тосдож гэдэс гарлаа. Б.Ринчен. Заан залуудай
- гэдэс гаргах - мал нядлах
- гэдэс дүүрэх - а. Цадах; б. Гэдсэнд хий орох
- гэдэс дүүрэн - цатгалан
- гэдэс мушгих - дотор эвгүйтэн базлан өвдөх
... үргэлжлүүлэн харах ...- гэдэс ороолдох - гэдэс зангирах
- гэдэс өлсөх - хоол идэхийг хүсэх
- гэдэс түгжрэх - ходоод хоол боловсруулж чадахаа болих
- гэдэс хуржигнах - гэдэс дүүрч хур хур дуугарах
- гэдэс цайлгах - а. Цагаан идээ идэх - Зун бол хөдөө гарч, гэдэс цайлгах нэрээр айлын мал хариулна. В.Инжаннаши. Хөх судар; б. Гүүний айраг уух
- гэдэс цайх - цагаан идээнд ханах
- гэдэсний өвчин - ходоод гэдэсний замын өвчин
- гэдэсний хижиг - гэдэсний гоц халдварт өвчин
- гэдэсний цагаан хорхой - амьтны гэдсэнд үүсэж бий болдог нялцгай шимэгч хорхой
- гэдсээ сойх - хоол бага идэх, удтал хоол идэхгүй байх
- гэдэс гүзээ - зургаан сав /цөс, ходоод, олгой, нарийн гэдэс, давсаг, самшуу/-ын ерөнхий нэр
- гэдэс дотор - таван цул, зургаан савын ерөнхий нэр
- гэдэс ходоод - хүн амьтны хэвлий, хэвлийн хөндийн эрхтэн
- гэдэс хээл - хүн, амьтны хэвлийн хэсэг
- гэдэс хэвэл - гэдэс хээл
- гэдсэндээ хөлөө хийлцэх - бие биенийхээ мууг үзэх гэж өрсөлдөн тэмцэлдэх
- гэдэс нь өвдсөн юм шиг - үхээнц дорой, бээвийсэн
- гэдэс нь цадавч нүд нь цадахгүй - хэрэгцээ нь гүйцэд хангагдсан байтал бас л авахыг боддог гэсэн санаа
- гэдсийг нь хормойлуулах - алах
- гэдсээ илэх - ажил төрөлгүй алхайн хэвтэх
- гэдэс наашлах - цадах
- гэдэс цадвал хишиг өдөр, нар гарвал сайн өдөр - өөдөлж дэвшихийг бодохгүй залхуу хүнийг шүүмжилсэн хэллэг
- гэрээс гарч гэдэс алдаагүй - а. Хувиа борлуулж суугаа байдал; б. Хал бэрхшээл үзээгүй
Ижил үг
