I
1. Хүн амьтны сонсох эрхтэн: адууны чих (адууны сонсох эрхтэн), дэлдэн чих (том чих) дэлгэрэнгүй...- Дэлхий дээгүүр дэгдээд байдаг, дэлдэн чихтэй туулай дөрвөн жил. Арван хоёр жилийн тухай дуу., том чих (чихний хэлбэр том), урт чих (а. Чих унжуу хэлбэртэй; б. [шилжсэн] Ховонд дуртай, хов ярих дуртай), хөөрхөн чих (чихний хэлбэр зохистой), хулгар чих (хүн амьтны чихний омог бага), чих багатай (жижигхэн чихтэй), чих булагтах (чихэн дотор идээлэх, үрэвсэх), чихний гэдэс (чихний дэлбэнгийн унжсан хэсэг), чихний омог (чихний мөөрийн дээд хэсэг), чихний сүв (чихний доторх нүх), чихний сүйх (эмэгтэй хүний зүүх нэгэн зүйл ээмэг), чихний унжлага (чихний гэдэс), чихний ухуур (чихний хулхийг ухахад зориулсан хэрэгсэл), чихний хөвөө (чихний дэлбэг тойрсон ирмэг), чихний хуудас (чихний дэлбэг), чихний чимэг (а. Чихэнд зүүх гоёл чимэг; б. [шилжсэн] Яруу сонсголонтой, сонсоход сайхан) - Чихнү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл, чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ. Б.Ринчен. Монгол хэл., чихний цэцэг (зарим хүний чихэн дээр байдаг жижигхэн цэцэг шиг хоргүй хавдар), чихний язгуур (чихний арын уг);
2. Сонсгол:
чих хатуурах (сонсгол муудах, сулрах),
чих сонор (а. Сонсгол сайн; б. Юмыг дуулж мэдэхдээ авьяастай),
дэлгэрэнгүй...*чих нь алт болох (а. Элдэв марзан яриа сонссоор тоохоо болих, ичихгүй болох - Уран зохиол болоод амьдралын тухай сүржин яриа хэдийн мартагдаж, чих алт болоод гээд ярьдаг яриа эхэлжээ. С.Эрдэнэ. Тоогийнд өнгөрүүлсэн нэгэн өдөр; б. Бага залуу хүн, эрээ цээргүй үг яриа сонсох), *чих дэлдэх (сонстох, дуулдах) - Усны их зөөлөн дуу чих дэлдэнэ. Д.Нямаа. Одод сэрүүн хязгаарт., Гэтэл энэ нозоором нам гүм байдлыг эвдэн, тэнгэрт үргэлэн дуугарсан хачин дуу, хүн бүгдийн чихийг дэлдэв. Л.Чойжилсүрэн. Агаарын зоригт шонхор., *чих дэлсэх (чих дэлдэх) - Цогзолынх дэлгэр зуны дунд сарын нохой өдөр гүүгээ барина гэсэн мэдээ Базаржавын чих дэлсэж, тэрээр тэсэж ядан тэр өдрийг хүлээж байна. С.Дашдооров. Говийн өндөр., *чих зөөлөн (зөөлөн чихтэй, дуулгавартай) - Хорин дөрвөн түмтийн олонх нь Моодунг зориг чанга, эр шууд хүн гэж андахгүй тул Түмэн шаньюйтай адил чих зөөлөн, сулхан номой бага хүүг нь ор залгуулан “Үлээхэд цаашаа, өрөвхийхэд наашаа” болох шаньюйтай болохыг хүсжээ. Б.Ринчен. Их нүүдэл., *чих тавих (а. Сураг мэдээ сонсох, дуулахыг хичээх; б. Ихээхэн анхаарч сонсох), алдагдсан адууныхаа хойноос чих тавих (алдагдсан адууныхаа сургийг сонсох, дуулахыг хичээх) - Дорж тайж ойрдоо хол ойрын чимээ чагнан чих тавьдаг болжээ. Л.Чойжилсүрэн. Морин төвөргөөн., багшийнхаа яриаг чих тавин сонсох (багшийнхаа яриаг ихэд анхааран сонсох) - Өргөөндөө суугаа өвгөн бэйс гадуур болж байгаа явдлыг чих тавин чагнаж байснаа, залхуу нь хүрсэн бололтой орондоо орж хэвтэв. С.Дашдэндэв. Улаан наран., *чих урт (урт чихтэй, хов жив, элдэв юмыг сонсомтгой) - Бадарчны чих урт гэж та юу эс андах вэ гэж инээмсэглэв. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., Наймаа хүн чих урттай. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *чих халууцуулах (муу юм сонсгох, бүтэлгүй юм дуулгах) - Хүү маань үргэлж чих халууцуулдаг болов. “Цог” сэтгүүл., *чих хатуу (дүлий, муу сонсдог, сонсгол муутай) - Өвгөн чих хатуутай тул Доржийн хэлсэн үгийн учрыг төдий сайн олсонгүй. С.Дашдэндэв. Улаан наран., *чих цохих (дам сонсож мэдэх), *чихний үдээр таслах шахах (хэтэрхий чанга дуугарах, хашхирах, орилох), *чихний хэнгэрэг хагалах шахах (чихний үдээр таслах шахах), *чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөх (дуулаагүй дүр үзүүлэх, хэлсэн ярьсан зүйлийг хайхралгүй өнгөрөөх), *чихнээс хонх уях (а. Үглэх, янших; б. Муу зүйл хийж янз бүрийн юм дуулгах) - Хот руугаа буцъя гэж хэн чихнээс хонх уяад байлаа. Ч.Чимид. Хавар намар., Алийн болгон та хоёрын чихнээс хонх уяж, идэх өмсөхөө зэхүүлж явах вэ дээ гэж Бат хэлээд эхийнхээ өвдөг дээр толгойгоо тавив. З.Сандагаа. Хүний ганц., *чихэнд хүрэх (дуулдах, сонсогдох) - Үүнд таны биеийг гэрийн газар хорьсон сураг ноёдын чихэнд хүрч, бас тэр голын сохорт миний сурган ухуулах зүйл, ноёдын сүвийг нээгдүүлж, надтай ямар байдлаар харьцвал зохихыг мэдэхэд нь дөхөм болох бий. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *чихэнд чийр болох (үг яриа, дуу чимээний сэтгэлд нийцэхгүй, тааламжгүй байх), *нүд чих болох (а. Хүүхэд өвгөд хөгшдөд үзэх сонсоход нь тус дэм болох; б. Итгэл найдвар, түшиг болох), *нүдэн балай чихэн дүлий (дургүй учраас харсан ч хараагүй юм шиг, үзсэн ч үзээгүй юм шиг байх), *нэг чихээрээ сонсоод нөгөө чихээрээ гаргах (анхааралгүй байх, хүний хэлснийг үл тоомсорлох), нүд байгаад сохор, чих байгаад дүлий [зүйр цэцэн үг] (а. Хэрэг явдлыг ялгаж таних чадваргүй; б. Хэрэг явдалд анхаарал хайхрамжгүй хандах гэсэн санаа); Аливаа юмны хажууд дэлбийж гарсан чих мэт хэлбэртэй зүйл; бариул: чих нь унах (юмны бариул салж унах), чих нь эвдрэх (эд зүйлийн бариул нь эвдрэх), бууны чих (бууны гол төмрийн гадна талд дарь тавьж авалцуулах (асаах) бяцхан хонхорхой хэсэг), бүрхээрийн чих (бүрхээрийн дотор архины тосгуур хувинг дүүжлэхээр бүрхээрийн хоёр этгээдэд хийсэн тээглүүр, бариул), малгайн чих (чих хамгаалах зорилгоор малгайн хоёр талд хийсэн сөхөж буулгаж болдог зүйл), тогооны чих (тогоог барихад зориулан хийсэн чих мэт хэлбэртэй бариул), тэрэгний чих (үхэр, морь, тэмээн тэрэгний хүрдний нүхнээс гадагш илүү гарсан голын хоёр үзүүр), чих цуу (тэрэгний тэнхлэгийн хүрдний нүхнээс гадагш гарсан голын хоёр үзүүрт торгох гадас), чихэн боов (гурилаар хийх нэг зүйл боов), гахайн чих [ургамал] (гуу жалга, элсэрхэг чийгтэй хөрсөнд ороож ургадаг, зүрхэн буюу дугариг хэлбэрийн навчтай өвс).
- адууны чих - адууны сонсох эрхтэн
- дэлдэн чих - том бөгөөд хэлбэртэй чих
- том чих - чихний хэлбэр том
- урт чих - а. Чих унжуу хэлбэртэй; б. [шилжсэн] Ховонд дуртай, хов ярих дуртай
- хөөрхөн чих - чихний хэлбэр зохистой
- хулгар чих - хүн амьтны чихний омог бага
- чих багатай - жижигхэн чихтэй
- чих булагтах - чихэн дотор идээлэх, үрэвсэх
- чих томтой - том чихтэй
- чихний гэдэс - чихний дэлбэнгийн унжсан хэсэг
... үргэлжлүүлэн харах ...- чихний омог - чихний мөөрийн дээд хэсэг
- чихний сүв - чихний доторх нүх
- чихний сүйх - эмэгтэй хүний зүүх нэгэн зүйл ээмэг
- чихний унжлага - чихний гэдэс
- чихний ухуур - чихний хулхийг ухахад зориулсан хэрэгсэл
- чихний хөвөө - чихний дэлбэг тойрсон ирмэг
- чихний хуудас - чихний дэлбэг
- чихний чимэг - а. Чихэнд зүүх гоёл чимэг; б. [шилжсэн] Яруу сонсголонтой, сонсоход сайхан
- чихний цэцэг - зарим хүний чихэн дээр байдаг жижигхэн цэцэг шиг хоргүй хавдар
- чихний язгуур - чихний арын уг
- чих хатуурах - сонсгол муудах, сулрах
- чих сонор - а. Сонсгол сайн; б. Юмыг дуулж мэдэхдээ авьяастай
- чих нь алт болох - а. Элдэв марзан яриа сонссоор тоохоо болих, ичихгүй болох; б. Бага залуу хүн, эрээ цээргүй үг яриа сонсох
- чих дэлдэх - сонстох, дуулдах
- чих дэлсэх - чих дэлдэх
- чих зөөлөн - зөөлөн чихтэй, дуулгавартай
- чих тавих - а. Сураг мэдээ сонсох, дуулахыг хичээх; б. Ихээхэн анхаарч сонсох
- алдагдсан адууныхаа хойноос чих тавих - алдагдсан адууныхаа сургийг сонсох, дуулахыг хичээх
- багшийнхаа яриаг чих тавин сонсох - багшийнхаа яриаг ихэд анхааран сонсох
- чих урт - урт чихтэй, хов жив, элдэв юмыг сонсомтгой
- чих халууцуулах - муу юм сонсгох, бүтэлгүй юм дуулгах
- чих хатуу - дүлий, муу сонсдог, сонсгол муутай
- чих цохих - дам сонсож мэдэх
- чихний үдээр таслах шахах - хэтэрхий чанга дуугарах, хашхирах, орилох
- чихний хэнгэрэг хагалах шахах - чихний үдээр таслах шахах
- чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөх - дуулаагүй дүр үзүүлэх, хэлсэн ярьсан зүйлийг хайхралгүй өнгөрөөх
- чихнээс хонх уях - а. Үглэх, янших; б. Муу зүйл хийж янз бүрийн юм дуулгах
- чихэнд хүрэх - дуулдах, сонсогдох
- чихэнд чийр болох - үг яриа, дуу чимээний сэтгэлд нийцэхгүй, тааламжгүй байх
- нүд чих болох - а. Хүүхэд өвгөд хөгшдөд үзэх сонсоход нь тус дэм болох; б. Итгэл найдвар, түшиг болох
- нүдэн балай чихэн дүлий - дургүй учраас харсан ч хараагүй юм шиг, үзсэн ч үзээгүй юм шиг байх
- нэг чихээрээ сонсоод нөгөө чихээрээ гаргах - анхааралгүй байх, хүний хэлснийг үл тоомсорлох
- нүд байгаад сохор чих байгаад дүлий - а. Хэрэг явдлыг ялгаж таних чадваргүй; б. Хэрэг явдалд анхаарал хайхрамжгүй хандах гэсэн санаа
- чих нь унах - юмны бариул салж унах
- чих нь эвдрэх - эд зүйлийн бариул нь эвдрэх
- бууны чих - бууны гол төмрийн гадна талд дарь тавьж авалцуулах асаах
- бүрхээрийн чих - бүрхээрийн дотор архины тосгуур хувинг дүүжлэхээр бүрхээрийн хоёр этгээдэд хийсэн тээглүүр, бариул
- малгайн чих - чих хамгаалах зорилгоор малгайн хоёр талд хийсэн сөхөж буулгаж болдог зүйл
- тогооны чих - тогоог барихад зориулан хийсэн чих мэт хэлбэртэй бариул
- тэрэгний чих - үхэр, морь, тэмээн тэрэгний хүрдний нүхнээс гадагш илүү гарсан голын хоёр үзүүр
- чих цуу - тэрэгний тэнхлэгийн хүрдний нүхнээс гадагш гарсан голын хоёр үзүүрт торгох гадас
- чихэн боов - гурилаар хийх нэг зүйл боов
- гахайн чих - гуу жалга, элсэрхэг чийгтэй хөрсөнд ороож ургадаг, зүрхэн буюу дугариг хэлбэрийн навчтай өвс
Ижил үг
