II  

1. Хүмүүсийн харилцааны хамгийн чухал хэрэглүүр: хэл бүдгэрэх (хэлний аялгуу тодорхойгүй болж дэлгэрэнгүй...хувирах), хэл гадарлах (хэлийг төсөөлөх, гадаад хэл сурч эхлэх) - Номын хэл гадарладаг хэсэг нь энэ үгийг янз янз ухаж, янз янз ярилцана. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., хэл заалгах (нэг нэгээр гадаад хэл заалгах) - Гадаад гүрний зарим хэл хүнээр заалган оролдсоор байж сурсан ухаантай юм. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хэл зүгшрэх (түлбэрэлгүй цэвэр сайхан ярьдаг болох), хэл зүгшрүүлэх үгс (бага насны хүүхдийг түгдрэлгүй хэлж сургахад зориулан зохиосон бүлэг үгс), хэл зүй [хэл шинжлэл] (Хэлний бүтцийн жам ёс), хэл зүйн ай (нэг төрлийн харьцаа зааж байгаа харилцан эсрэгцэж, бие биеэ нөхсөн, түүнээс дээш хэл зүйн утгын нэгдэл), хэл зүйн арга (хэл зүйн хэлбэрүүдийн бүтсэн аргыг үндэслэсэн хэл зүйн хэлбэрийн нийтлэг зүйлийн ангилал) - Таслал зэрэг хэлний зүйн аргаар тодруулж болох боловч, хэвлэлд тэр бүр таслал тэргүүтэн нь гараагүй, бас ч дуулахад ялгарч сонсогдохгүй байна. “Цог” сэтгүүл., хэл зүйн байгуулал (хэл зүйн систем, тогтолцоо), хэл зүйн утга (хэл зүйн хэлбэрүүдээр илэрч байгаа нэмэлт утга), хэл зүйн хэлбэр (хэл зүйн утгыг илрүүлэх хэлний хэрэглүүр) -"Үдлэм”, “хаям” гэсэн дараагийн үгсийг хэлний зүйн нэг хэлбэрээр хэлбэржүүлэн сонсогдох байдлыг нийцүүлжээ. “Цог” сэтгүүл., хэл зүйч (хэл зүй судлаач), хэл муу (а. Ярьж хэлэхдээ тааруу; б. Гадаад хэл муухан мэдэх - Газар мэдэхгүйн дээр хэл муу хүн хаачих вэ? гэв. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү), хэл мэдэх (а. Ямар нэгэн хэлээр өгүүлсэн хэлэлцсэн ерийн өгүүлэл яриаг ойлгох - Харин одоо бол чи хэл мэдэж байна. Хичээлээ сайн ойлгож байна. Л.Дашням. Нялх ногоо; б. Үг сургамжид орох), хэл мэдэхгүй (а. Хэлд ороогүй; б. Хэл сураагүй - Тэдний дотроос үг зөрүүлж, толгой дохин тал өгөх зарим байвч хэл мэдэхгүйн зовлонд боогдож, зөвхөн инээмсэглэж өнгөрүүлнэ. Ц.Дамдинсүрэн. Мандах нартай үлгэрлэе; в. Хэлсэн сургасан үг хэрэгсэж авдаггүй), *хэл нийлэх (хэлэлцэж, яриа тохирох), *хэл нугарах (Хэл зүгширч түлбэрэлгүй ярьж сурах) - Гэвч эргэх хорвоогийн жамаар үсэн бууралтаж, зүсэн гандахын цагт Цэцэг эмээ гэсэн үг хэлэхэд хэл нэг л нугарч өгмөөргүй санагдана. С.Лочин. Газрын дуун., хэл нэгдэн нийлэх (өөр өөр хэл аялгуунууд харилцан бие биедээ уусан нийлэх үзэгдэл), хэл нэвтрэх (а. Хоёр өөр хэлээр ярилцагч хүмүүс өөр хоорондоо ойлголцох - Хэл нэвтрэх янзгүй улс байна гэдгийг тааварласан хоёр, өвгөнийг дагуулан гарч ирээд гэрийн хаяанд түшүүлэн тавьсан хоёр шуудайтай модоо үзүүлэв. Б.Догмид. Цэнхэрлэн харагдана; б. Бусдаар дамжих буюу захидал чимээгээр үгээ ололцох), *хэл ороолдох (ярихдаа түгдрэх) - Сэтгэл зовж байсан бодол мартагдаж, нүүр чинэрэн хэл ороолдож эхлэв. С.Лочин. Газрын дуун., хэл орох ~ хэлд орох (а. Нялх хүүхдийн анх үг хэлж сурах; б. Үг хэлж чадахгүй байсан хүн ярьдаг болох), хэл сайтай (тухайн хэлийг сайн мэддэг) - Юу гэвэл тэр нь монгол хэл сайтай бас их алиа хошин зантай хүүхэд болохоор хүмүүс өхөөрдөх ажээ. Л.Түдэв. Улаан долгион., хэл сурах (аливаа гадаад хэлийг мэддэг, өгүүлдэг болох), хэл тултирах (ярихдаа үгийг хазгай буруу дуудах) - Царай зүс нь хувирч минчийгээд, хэл нь тултиран элдвийг марган чалчиж байв. Б.Чойндон. Галбын говьд., *хэл хурц (үг хэлэхдээ сайн) - Тэр гэртээ ганцаар суудаг, амьдралаар зэгсэн, хэл хурц, маш сэргэлэн тийм нэг цагаачин хүн байсан юм. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хэл чулчиг (үг хэлэхэд ямагт хэл нь чулчирч хазгай муруй хэлдэг, өгүүлдэг хүн), хэл чулчрах (тухайн үгийг хэлж сураагүйн улмаас болон мөн өгүүлэхийн эрхтний ямар нэг согогтойн улмаас үгийг буруу хазгай дуудах), *хэлээ зажлах (эрхлэх), хэл үндэс (тухайн язгуурын бүх хэл салбарлан гарсан анхдагч хэл), хэл шинжлэл (хүн төрөлхтний хэл, түүний түүхэн хөгжлийг судлах ухаан - а. Хэл шинжлэлийн удиртгал; б. Хэл шинжлэлийн түүх; в. Ерөнхий хэл шинжлэл гэж хуваана), хэл шинжлэлч (хэл шинжлэлд мэргэжсэн хүн), хэл ээдрэх (тухайн үгийг хэлж чадахгүй гацах) - Манай Цэрмаагаас найман гунж ав гэж хэлэхдээ хоолой нь зангирч хэл нь ээдэрч байсан билээ. “Цог” сэтгүүл., хэлийг дүрэмжүүлэх (нийгмийн хөгжлийг дагалдан хөгжиж байгаа хэлний хөгжил ба хэлний хөгжлийн жам ёсонд үндэслэж хэлний авиа, үгсийн сан хийгээд хэл зүй зэргийг улам нэгдмэл, тодорхой баялаг, авцалдаатай, бүрэн төгөлдөр болгон боловсруулах), хэлийг журамжуулах (хэлийг зориудаар нэг загварт оруулах), хэлний боловсрол (а. Бичиж найруулах эрдэмд суралцсан байдал; б. Гадаад хэл эзэмшсэн байдал), хэлний овог (үүсэл гарлын хувьд бусад хэлтэй нэг төрөлд багтдаг хэл), хэлний тэмдэг (юм, үзэгдэл, тэдгээрийн харьцаа буюу бичвэр дэх хэлний махбодын хоорондын харьцааг тэмдэглэдэг хэлний нэгж), хэлний дундуурх гийгүүлэгч (өгүүлэхэд хэлний дунд хэсэг өргөгдөж хэлэгдэх гийгүүлэгч), хэлний дундуурх эгшиг (өгүүлэхэд хэлний дунд хэсэг өргөгдөж хэлэгдэх эгшиг), хэлний угийн гийгүүлэгч (өгүүлэхэд хэлний угийн хэсэг дээш өргөгдөж хэлэгдэх гийгүүлэгч), хэлний урдуурх гийгүүлэгч (хэлний өмнөд хэсэг өргөгдөж буйланд буюу хатуу тагнайд шахан ойртож хэлэгдэх гийгүүлэгч), хэлний урдуурх эгшиг (хэлний үзүүр доод буйланд шахаж очтолоо өргөгдөж хэлэгдэх эгшиг), хэлний үзүүрийн гийгүүлэгч (хэлний үзүүр дээд буйл хатуу тагнайд ойртох буюу шахахад хэлэгдэх гийгүүлэгч), хэлний хойгуурх гийгүүлэгч (хэлний угийн гийгүүлэгч), хэлний үүрэг (хүний нийгэмд хэлний гүйцэтгэх үүрэг), алтай хэл [хэл шинжлэл] (гарал үүсэл, хэв шинжээрээ залгамал хэлний бүлэгт орох бүлэг хэл), амьд хэл (а. [хэл шинжлэл] Ард түмний ярьж хэлэлцэж байгаа хэл; б. [шилжсэн] Дайн тулааны үед дайсны талаас олзолж авсан хүн), амьд хэл олзлох (дайсны хүнийг амьдаар нь барих) - Дайсны гүнд орж байрлалыг мэдэх, хоёрт амьд хэл олзлох үүргийг маргааш өглөөний долоон цагаас өмнө гүйцэтгэх ёстой байв. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., бичгийн хэл (ярианы хэлэнд тулгуурлан үүсэж хэлбэржсэн нарийн дүрэм журамтай харьцангуй тогтвортой хэл), гадаад хэл (харь улсын хэл), монгол хэл (Монгол хүмүүсийн ярьдаг, Алтай язгуурын хэлний овогт багтдаг хэл) - Чихнү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл, чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ. Б.Ринчен. Монгол хэл., монгор хэл (монгор үндэстний ярьдаг хэл), мөхсөн хэл (ард түмэн ярихгүй, хэрэглэхгүй болсон хэл), утга зохиолын хэл (аман, бичгийн аль ч хэлбэрээр нийгэм соёлын амьдралын бүх хүрээнд үйлчилдэг, нийт үндэстний хэлний журамласан хэлбэр), үндэсний хэл (тухайн үндэстний өөрийн төрөлх хэл) - Манай орны сургуулиудад үндэсний хэлийг нэгдүгээр ангиас заадаг бол тэнд эхлээд франц хэл үзнэ. “Цог” сэтгүүл., хар хэл (ярианы хэл), харь хэл (гадаад орны хэл) - Хүний эрхэнд орж дуулгавартай зарц болсонтой адил, харийн нэг хэл дутуу хагас мэдээд хэрэггүй. Б.Ринчен. Өмнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл., этгээд хэл (цөөн бүлэг хүмүүсийн хоорондоо ойлголцох, нийт олны хэлнээс ангид үг яриа), эх хэл (төрөлх хэл, өөрийн үндэсний хэл) - Мажаараар шинэ үес тэр “физик” гэдгийг өөрийнхөө эх хэлээр, хоёр үг нийлүүлэн яг манай “бодис зүй” гэсэнтэй ав адилхан үг бүтээжээ. Б.Ринчен. Сандо амбан., ярианы хэл (а. Бичиг зохиолын хэлний нэгэн төрөл зүйл, өдөр тутмын ахуй амьдралын яриа; б. Аман яриа, нутаг нутгийнхны яриа, хар яриа, нийгмийн янз бүрийн бүлэг хүмүүсийн яриа), хэл аялга [хоршоо] (хэл ярианы хөг), хэл аялгуу [хоршоо] (газар нутаг, нийгмийн талаар нягт холбоо бүхий хэсэг бүлэг хүний харилцдаг тухайн хэлний салбар, мөн тэдгээр салбар хэлнүүдийн ерөнхий нэр) - Баруун зүгийн улсын хэл аялгуу мэдэх болсон бөгөөд... Б.Ринчен. Сандо амбан., хэл бичиг [хоршоо] (үсэг бичиг) - Хэл бичгээр боловсролоо зузаатган юм боддог, сэтгэдэг болох тусам... Б.Ринчен. Өмнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл., хэл бичиг судлал (хүн төрөлхтний утга соёлын бүтээл болох хэлний амьд баримт, эх бичиг, зохиолд хэлний болон найруулгын задлан шинжилгээ хийдэг, хэл шинжлэл, уран зохиол судлал, бичвэр судлал, бичгийн дурсгал судлал зэрэг салбар ухааныг багтаасан нийгмийн ухааны нэг салбар), хэл найруулга [хоршоо] (санаа бодол, утгыг зөв сайхан илэрхийлэн гаргах ур чадвар) - Ардын дууны хэл найруулга дахь үгийн хэлбэр хэмжээ, утгыг тэгш оновчтой сайхан найруулсан сонгомол жишээ олныг дурдаж болно. “Цог” сэтгүүл., хэл соёл [хоршоо] (хүмүүсийн харилцааны хэрэглүүр болон нийгмийн хөгжлийн явцад хүн төрөлхтний бүтээсэн эдийн болон оюуны цогц) - Ах дүү Зөвлөлт улсын хэл соёл судлагч эрдэмтэн, тэр эндүүрэлтэй хоцрогдмол үзлийг хэдийн түүхийн хогийн саванд хаяжээ. Б.Ринчен. Сандо амбан., хэл яриа [хоршоо] (хүмүүсийн харилцааны хамгийн чухал хэрэглүүр, илтгэн өгүүлэх үг), үг хэл [хоршоо] (а. Хэлсэн, ярьсан зүйл - Яах ийхийн зуургүй шүүрэн авч, үг хэл сонсолгүй тэр чигт минь далай руу шидчих нь тэр ээ. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг; б. [шилжсэн] Хов жив; в. [шилжсэн] Хэрэг түвэг, хэл ам), *үг хэл нь гүйцэгдэхгүй (а. Цэцэн цэлмэг, хэлэмгий доломгой; б. Хэрүүлч), *үг хэлээ билүүдэх (а. Илүү дутуу хов жив ярих; б. Бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх), хэлд орж үг хэлдэг, хөлд орж газар гишгэдэг [зүйр цэцэн үг] (а. Аливаа юманд эхлэл суурь заавал байдаг; б. Юм өсөж хөгжиж байдаг гэсэн санаа), хэл нь хэнээс ч мэргэн, хийх нь хэнээс ч тэнэг [зүйр цэцэн үг] (хэрэлдэхдээ сайн боловч, хийж бүтээхдээ муу гэсэн санаа);

---

2. Үг яриа, өгүүлэл, маргаан, *хэл загатнах (ярихсан гэхээс байж ядах) -дэлгэрэнгүй... Балбар яриандаа улам ч урам орж, өөр гойдын юм ярья гэхээс хэл нь загатнан бодолхийлж явснаа –“Чойжин буриад улаан цэрэгт баригдсан шүү дээ” гэв. Л.Чойжилсүрэн. Морин төвөргөөн, *хэл ам (а. Элдэв цуу яриа, хэлэлцээ; б. Хэрүүл шуугиан), *хэл ам болох (хэрүүл шуугиан, зарга заалхай болох, хэн нэгнийг элдвээр муулан ярилцах) - Нарийн яривал урьдын тооцоо ч бас байх л даг. Түүнтэй орооцолдон хэл ам болоод хэрэггүй. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., *хэл ам гарах (тухайн зүйлийн талаар янз бүрийн яриа гарах) - Тэгээд нээрэн түүнээс хойш кино механикийн талаар огт хэл ам гарахаа больсон байсан шиг санагдана. Ш.Гаадамба. Цохон тэмдэглэсэн ухамсар, *хэл ам гаргах (хэл ам удах), *хэл ам дэгдээх (хэрүүл шуугиан гаргах) - Тэрээр заримдаа найз нөхөртөө гомдох боловч элдэв өс хонзон хадгалж хэл ам дэгдээхийг үл бодно. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., *хэл ам татах (хэрэг түвэг тарих, саад учруулах), *хэл ам татлах (маргаан дэгдээх) - Хүний малын нуруу бөх гэж, улс амьтан хэл ам таталж мэднэ. Ц.Ням-Осор. Юу гэнээ хөө., *хэл ам удах (хэрүүл шуугиан үүсгэх, өдөх) - Очиж очиж хэдэн шар толгойтой охид тогтоод ирэхтэй зэрэг тэнхим мэнхим гэж хэл ам удаад түрүүчийг нь аваад хоцордог байна шүү. Д.Гарамжав. Нэгэн өглөө., *хэл ам хийх (хэрүүл шуугиан хийх ба зарга тэмцэл болох), *хэл амаа билүүдэх (а. Илүү дутуу хов жив ярих; б. Бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх) - Энд хэл амаа билүүдэж зогсохоор будаанд гарах чинь яасан юм бэ? Ж.Бямбаа. Их аяныхан., *хэл амаа татах (зохисгүй үгийг ярихаа болих), *хэл аманд орох (а. Хэрүүл шуугианы дунд орох; б. Маргаантай зүйлд холбогдох - Бас хэл аманд орчих вий гэж болгоомжилно. Н.Банзрагч. Зам), *хэл амгүй (а. Хэрүүл маргаангүй - Тэр галчийн ээлжид сайн халдаг, энэ галчийн ээлжид дагжин хонодог гэх зэргийн яриа, хэл амгүй амар байдаг. С.Лочин. Газрын дуун; б. Элдэв цуу яриагүй), *хэл амтай (а. Үг яриандаа сайн; б. Маргалдах, хэрүүл шуугиан хийх дуртай), *хэл нь татах (бусад хүн ямар ч үг хэлсэн ч хариу үггүй дуугүй суухын доромжлол), *хэл ам сугалчих шахах (олон юм шалгаах, асууж хоргоох) - Хэл ам сугалчих шахсан тэр залуу арай л гавьяа шагнал бий юу гэж асуусангүй. Л.Чойжилсүрэн. Өвсний шүүдэр, *үг хэл гаргах (хэл ам удах) - Элдэв бусын хэл үг гаргагч хэнийг ч гэсэн өршөөхгүй байв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *хар хэл ам (муу муухай болог хэмээсэн үг яриа), *цагаан хэл ам (хэтэрхий их магтаж сайшаасан үг яриа).

---

• хэл бүдгэрэх - хэлний аялгуу тодорхойгүй болж хувирах
• хэл гадарлах - хэлийг төсөөлөх, гадаад хэл сурч эхлэх
• хэл заалгах - нэг нэгээр гадаад хэл заалгах
• хэл зүгшрэх - түлбэрэлгүй цэвэр сайхан ярьдаг болох
• хэл зүгшрүүлэх үгс - бага насны хүүхдийг түгдрэлгүй хэлж сургахад зориулан зохиосон бүлэг үгс
• хэл зүй - Хэлний бүтцийн жам ёс
• хэл зүйн ай - нэг төрлийн харьцаа зааж байгаа харилцан эсрэгцэж, бие биеэ нөхсөн хэл зүйн утгын нэгдэл
• хэл зүйн арга - хэл зүйн хэлбэрүүдийн бүтсэн аргыг үндэслэсэн хэл зүйн хэлбэрийн нийтлэг зүйлийн ангилал
• хэл зүйн байгуулал - хэл зүйн систем, тогтолцоо
• хэл зүйн утга - хэл зүйн хэлбэрүүдээр илэрч байгаа нэмэлт утга
... үргэлжлүүлэн харах ...
хэл зүйн хэлбэр - хэл зүйн утгыг илрүүлэх хэлний хэрэглүүр
хэл зүйч - хэл зүй судлаач
хэл муу - а. Ярьж хэлэхдээ тааруу; б. Гадаад хэл муухан мэдэх.
хэл мэдэх - а. Ямар нэгэн хэлээр өгүүлсэн хэлэлцсэн ерийн өгүүлэл яриаг ойлгох; б. Үг сургамжид орох
хэл мэдэхгүй - а. Хэлд ороогүй; б. Хэл сураагүй; в. Хэлсэн сургасан үг хэрэгсэж авдаггүй
хэл нийлэх - хэлэлцэж, яриа тохирох
хэл нугарах - Хэл зүгширч түлбэрэлгүй ярьж сурах
хэл нэгдэн нийлэх - өөр өөр хэл аялгуунууд харилцан бие биедээ уусан нийлэх үзэгдэл
хэл нэвтрэх - а. Хоёр өөр хэлээр ярилцагч хүмүүс өөр хоорондоо ойлголцох; б. Бусдаар дамжих буюу захидал чимээгээр үгээ ололцох
хэл ороолдох - ярихдаа түгдрэх
хэл орох~хэлд орох - а. Нялх хүүхдийн анх үг хэлж сурах; б. Үг хэлж чадахгүй байсан хүн ярьдаг болох
хэл сайтай - тухайн хэлийг сайн мэддэг
хэл сурах - аливаа гадаад хэлийг мэддэг, өгүүлдэг болох
хэл тултирах - ярихдаа үгийг хазгай буруу дуудах
хэл хурц - үг хэлэхдээ сайн
хэл чулчиг - үг хэлэхэд ямагт хэл нь чулчирч хазгай муруй хэлдэг, өгүүлдэг хүн
хэл чулчрах - тухайн үгийг хэлж сураагүйн улмаас болон мөн өгүүлэхийн эрхтний ямар нэг согогтойн улмаас үгийг буруу хазгай дуудах
хэлээ зажлах - эрхлэх
хэл үндэс - тухайн язгуурын бүх хэл салбарлан гарсан анхдагч хэл
хэл шинжлэл - хүн төрөлхтний хэл, түүний түүхэн хөгжлийг судлах ухаан - а. Хэл шинжлэлийн удиртгал; б. Хэл шинжлэлийн түүх; в. Ерөнхий хэл шинжлэл гэж хуваана
хэл шинжлэлч - хэл шинжлэлд мэргэжсэн хүн
хэл ээдрэх - тухайн үгийг хэлж чадахгүй гацах
хэлийг дүрэмжүүлэх - нийгмийн хөгжлийг дагалдан хөгжиж байгаа хэлний хөгжил ба хэлний хөгжлийн жам ёсонд үндэслэж хэлний авиа, үгсийн сан хийгээд хэл зүй зэргийг улам нэгдмэл, тодорхой баялаг, авцалдаатай, бүрэн төгөлдөр болгон боловсруулах
хэлийг журамжуулах - хэлийг зориудаар нэг загварт оруулах
хэлний боловсрол - а. Бичиж найруулах эрдэмд суралцсан байдал; б. Гадаад хэл эзэмшсэн байдал
хэлний овог - үүсэл гарлын хувьд бусад хэлтэй нэг төрөлд багтдаг хэл
хэлний тэмдэг - юм, үзэгдэл, тэдгээрийн харьцаа буюу бичвэр дэх хэлний махбодын хоорондын харьцааг тэмдэглэдэг хэлний нэгж
хэлний дундуурх гийгүүлэгч - өгүүлэхэд хэлний дунд хэсэг өргөгдөж хэлэгдэх гийгүүлэгч
хэлний дундуурх эгшиг - өгүүлэхэд хэлний дунд хэсэг өргөгдөж хэлэгдэх эгшиг
хэлний угийн гийгүүлэгч - өгүүлэхэд хэлний угийн хэсэг дээш өргөгдөж хэлэгдэх гийгүүлэгч
хэлний урдуурх гийгүүлэгч - хэлний өмнөд хэсэг өргөгдөж буйланд буюу хатуу тагнайд шахан ойртож хэлэгдэх гийгүүлэгч
хэлний урдуурх эгшиг - хэлний үзүүр доод буйланд шахаж очтолоо өргөгдөж хэлэгдэх эгшиг
хэлний үзүүрийн гийгүүлэгч - хэлний үзүүр дээд буйл хатуу тагнайд ойртох буюу шахахад хэлэгдэх гийгүүлэгч
хэлний хойгуурх гийгүүлэгч - хэлний угийн гийгүүлэгч
хэлний үүрэг - хүний нийгэмд хэлний гүйцэтгэх үүрэг
алтай хэл - гарал үүсэл, хэв шинжээрээ залгамал хэлний бүлэгт орох бүлэг хэл
амьд хэл - а. [хэл шинжлэл] Ард түмний ярьж хэлэлцэж байгаа хэл; б. [шилжсэн] Дайн тулааны үед дайсны талаас олзолж авсан хүн
амьд хэл олзлох - дайсны хүнийг амьдаар нь барих
бичгийн хэл - ярианы хэлэнд тулгуурлан үүсэж хэлбэржсэн нарийн дүрэм журамтай харьцангуй тогтвортой хэл
гадаад хэл - харь улсын хэл
монгол хэл - Монгол хүмүүсийн ярьдаг, Алтай язгуурын хэлний овогт багтдаг хэл
монгор хэл - монгор үндэстний ярьдаг хэл
мөхсөн хэл - ард түмэн ярихгүй, хэрэглэхгүй болсон хэл
утга зохиолын хэл - аман, бичгийн аль ч хэлбэрээр нийгэм соёлын амьдралын бүх хүрээнд үйлчилдэг, нийт үндэстний хэлний журамласан хэлбэр
үндэсний хэл - тухайн үндэстний өөрийн төрөлх хэл
хар хэл - ярианы хэл
харь хэл - гадаад орны хэл
этгээд хэл - цөөн бүлэг хүмүүсийн хоорондоо ойлголцох, нийт олны хэлнээс ангид үг яриа
эх хэл - төрөлх хэл, өөрийн үндэсний хэл
ярианы хэл - а. Бичиг зохиолын хэлний нэгэн төрөл зүйл, өдөр тутмын ахуй амьдралын яриа; б. Аман яриа, нутаг нутгийнхны яриа, хар яриа, нийгмийн янз бүрийн бүлэг хүмүүсийн яриа
хэл аялга - хэл ярианы хөг
хэл аялгуу - газар нутаг, нийгмийн талаар нягт холбоо бүхий хэсэг бүлэг хүний харилцдаг тухайн хэлний салбар, мөн тэдгээр салбар хэлнүүдийн ерөнхий нэр
хэл бичиг - үсэг бичиг
хэл бичиг судлал - хүн төрөлхтний утга соёлын бүтээл болох хэлний амьд баримт, эх бичиг, зохиолд хэлний болон найруулгын задлан шинжилгээ хийдэг, хэл шинжлэл, уран зохиол судлал, бичвэр судлал, бичгийн дурсгал судлал зэрэг салбар ухааныг багтаасан нийгмийн ухааны нэг салбар
хэл найруулга - санаа бодол, утгыг зөв сайхан илэрхийлэн гаргах ур чадвар
хэл соёл - хүмүүсийн харилцааны хэрэглүүр болон нийгмийн хөгжлийн явцад хүн төрөлхтний бүтээсэн эдийн болон оюуны цогц
хэл яриа - хүмүүсийн харилцааны хамгийн чухал хэрэглүүр, илтгэн өгүүлэх үг
үг хэл - а. Хэлсэн, ярьсан зүйл; б. [шилжсэн] Хов жив; в. [шилжсэн] Хэрэг түвэг, хэл ам
үг хэл нь гүйцэгдэхгүй - а. Цэцэн цэлмэг, хэлэмгий доломгой; б. Хэрүүлч
үг хэлээ билүүдэх - а. Илүү дутуу хов жив ярих; б. Бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх
хэлд орж үг хэлдэг хөлд орж газар гишгэдэг - а. Аливаа юманд эхлэл суурь заавал байдаг - ; б. Юм өсөж хөгжиж байдаг гэсэн санаа
хэл нь хэнээс ч мэргэн хийх нь хэнээс ч тэнэг - хэрэлдэхдээ сайн боловч, хийж бүтээхдээ муу гэсэн санаа
хэл загатнах - ярих сан гэхээс байж ядах
хэл ам - а. Элдэв цуу яриа, хэлэлцээ; б. Хэрүүл шуугиан
хэл ам болох - хэрүүл шуугиан, зарга заалхай болох, хэн нэгнийг элдвээр муулан ярилцах
хэл ам гарах - тухайн зүйлийн талаар янз бүрийн яриа гарах
хэл ам гаргах - хэл ам удах
хэл ам дэгдээх - хэрүүл шуугиан гаргах
хэл ам татах - хэрэг түвэг тарих, саад учруулах
хэл ам татлах - маргаан дэгдээх
хэл ам удах - хэрүүл шуугиан үүсгэх, өдөх
хэл ам хийх - хэрүүл шуугиан хийх ба зарга тэмцэл болох
хэл амаа билүүдэх - а. Илүү дутуу хов жив ярих; б. Бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх
хэл амаа татах - зохисгүй үгийг ярихаа болих
хэл аманд орох - а. Хэрүүл шуугианы дунд орох; б. Маргаантай зүйлд холбогдох
хэл амгүй - а. Хэрүүл маргаангүй; б. Элдэв цуу яриагүй
хэл амтай - а. Үг яриандаа сайн; б. Маргалдах, хэрүүл шуугиан хийх дуртай
хэл нь татах - бусад хүн ямар ч үг хэлсэн ч хариу үггүй дуугүй суухын доромжлол
хэл ам сугалчих шахах - олон юм шалгаах, асууж хоргоох
үг хэл гаргах - хэл ам удах
хар хэл ам - муу муухай болог хэмээсэн үг яриа
цагаан хэл ам - хэтэрхий их магтаж сайшаасан үг яриа

---

Ижил үг

Холбогдох зураг одоогоор алга байна.