1. [хуучирсан] Хүний орчлонгийн дээр оршиж, бүхнийг мэдэж захирах хүч түүний орших орон: дэлгэрэнгүй...бурхан тэнгэр [хоршоо] (хүний орчлонгийн бүх зүйлийг мэдэж захирах их хүч түүний орших орон), тэнгэр дээдэс [хоршоо] (а. Бурхны орныхон; б. Насан өөд болсон өвөг дээдэс), тэнгэр сахиус [хоршоо] (хүний аз хийморь, сүр сүлдийг ивээх их хүч) - Энэ бүгд цөм хаан эзний их буянд тэнгэр сахиусны ивээл туслахын шалтгаан болой. В.Инжаннаши. Хөх судар;
2. Бөө нарын шүтэх онгон шүтээн:
арван хоёр тэнгэр (эзлэгч, арилгагч, дүүргэгч, төвшитгөгч, тогтоогч, сахигч, эвдэгч, түгээгч,
дэлгэрэнгүй...бүтээгч, хураагч, нээгч, хаагч нь арван хоёр эзэн тэнгэр болно), тэнгэр бурхандаа мөргөх (бурхан шүтээндээ мөргөх) - Цагаан эсгий гаднаа дэвсээд, тэнгэр бурхандаа мөргөлөө дөө хө. Монгол ардын дуу Цагаан сар., тэнгэр дэвших хүрдэн (ураг бололцох есөн их одны үрийг заасан судрын нэр), тэнгэр мэдэг (үйл ажлын ямар болохыг хувь заяа мэд гэж итгэж даатгах нь), тэнгэр нь хаях (бөөгийн ёсонд харж тэтгэх тэнгэр онгон нь орхих), тэнгэрийн зүйл (зурхайн сударт тэнгэрийн байдлыг ангилж, түүний эерэг сөрөг нөлөөг нь гарган хэрэглэх арга), тэнгэрийн хөвгүүн [хуучирсан] (хааныг өргөмжилсөн нэр), тэнгэрийн ойлго [ёгт] (хулгана), тэнгэрийн эрих [ёгт] (үхэр, гахай), тэнгэрийн шил [ёгт] (бар, нохой), тэнгэрийн хас [ёгт] (туулай, тахиа), тэнгэрийн бариа [ёгт] (луу, бич), мөнх хөх тэнгэр (монголчуудын тэнгэрийг тахих, дээдлэн үзэх ёстой холбоотой хэллэг), муу зүгийн тэнгэр, хар зүгийн тэнгэр [хуучирсан] (бөөгийн ёсонд хүнд муу хорлолыг хийдэг тэнгэр, онгод), сайн зүгийн тэнгэр буюу цагаан зүгийн тэнгэр [хуучирсан] (бөөгийн ёсонд, хүнд тустай, сайн бүхнийг хийдэг тэнгэр онгод), хурмаст тэнгэр (үлгэр домогт гарах тэнгэр шүтээн), ерэн есөн тэнгэр (зүүн зүгийн буюу муу зүгийн дөчин дөрөв, баруун зүгийн буюу сайн зүгийн тавин таван тэнгэр гэдэг бөө мөргөлийн ойлголт), тэнгэрт байдаг бурхнаас урьтаж хажууд байдаг тэнэг туслах [зүйр цэцэн үг] (юм болгоныг тэнгэр бурханд даатгах хэрэггүй гэсэн санаа);
3. Огторгуй, газрын дээд хэсэгт байх бидний нүднээ үзэгдэх агаар мандал -
дэлгэрэнгүй... Хэсэг хэсэг шингэн цагаан үүл цэнхэр тэнгэрт бие биеэ хөөцөлдөн нүүнэ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., тэнгэр дуугарах (цахилгаан цахиснаас дуу гарах) - Тэнгэр дуугарч, бороо орлоо. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., тэнгэр ниргэх (аянга буух), тэнгэр сэвхтэх (хэсэг хэсэг үүл түгэх), тэнгэр үүлсэх (тэнгэр үүлтэх), тэнгэр үүлтэх (тэнгэрт үүл бий болох), тэнгэр хаяарах (тэнгэрийн хаяагаар үүл сийрэх), тэнгэр хуйсганах (их салхи гарах), тэнгэр цэлмэх (бүрхэг байсан тэнгэр цэлмэг болох), тэнгэрийн ван [одон орон] (уран, нарны аймгийн долоо дахь гараг), тэнгэрийн дуу (аянга цахилгаан тэсрэлтийн дуу), тэнгэрийн заадас (тэнгэрийн заадал), тэнгэрийн заадал (тэнгэрийн оёдол), тэнгэрийн оёдол (шөнө үзэгдэх, огторгуйн гол мэт урт зураас хэлбэртэй цагаавтар нягт бяцхан одод), тэнгэрийн орой (агаар мандлын хамгийн алсын цэг), тэнгэрийн өнгө (а. Хөх цэнхэр өнгө; б. Тэнгэрийн байдал), тэнгэрийн хаяа (тэнгэрийн хормой) - Тэнгэрийн хаяа битүү байхад ойн цагдаа бид хоёр хөвчид гарахаар явлаа. С.Эрдэнэ. Хонгор зул., тэнгэрийн хормой (үзэгдэх агаар тэнгэрийн зах), тэнгэрийн шиншигч [хуучирсан] (зурхайч), тэнгэрт халих [хүндэтгэл] (нас барах), тэнгэр болох [хүндэтгэл] (нас барах, үхэх), тэнгэр огторгуй [хоршоо] (огторгуй, дэлхийн агаар мандал), газар тэнгэр ~ тэнгэр газар [хоршоо] (доор орших хөрс шороо болон дээр орших агаар мандал) - Эцэг эх ба ах дүү нар хөвгүүд хийгээд гадаад улс олон аймаг, жич албат сайд олон түшмэд, цэрэг иргэн, тэнгэр газар, хүн амьтан бүгдийн хүсэн санахад нийлүүлэх ажаамуу. В.Инжаннаши. Хөх судар., агаар тэнгэр [хоршоо] (а. Тэнгэр огторгуй; б. Цаг агаар), *тэнгэр газар шиг (маш их ялгаатай, онхи өөр, эрс тэс, шал өөр) - Та нарын яриаг сонсоход одоогийн барих үйлдвэр, ноосон сан хоёр тэнгэр газар шиг ялгаатай юм байна. Л.Чойжилсүрэн. Яндангийн цуурай., *тэнгэр хаях (аз харих, бүтэл муу байх, ажил хэрэг бүтэмжгүй байх) - Эмгэн бид хоёрын тэнгэр хаячхаагүй бол хүү эдгэж, хүсэл бүтнэ. М.Цэдэндорж. Нэг дурлалын түүх., *тэнгэрийн оройгоор (чанга дуугаар) - Дэжид явахгүй гэж тэнхээгээрээ ноцолдон тэнгэрийн оройгоор бархиран уйлж байсан. Ц.Уламбаяр. Хүүшийн учир., *тэнгэрийн умдаг атгах (ховорхон аз завшаан тохиолдох) - Чам шиг юм миний хөлийн дунд хурууг хөхөөд сууж байвал “тэнгэрийн умдаг атгана” гэгч тэр. С.Удвал. Анхны арван гурав., *тэнгэрт гарах (мандах, нэрд гарах) - Чи ч тэнгэрт гарчихжээ, би дуулсан. Д.Даржаа. Баярт өглөө., *тэнгэрт тултал магтах (хэмжээнээс нь хэтэртэл магтах, хэт дөвийлгөх) - Юм л бол түмэн бэрхшээлийг даван туулж бу ган төмөр зоригтон гэж ялимгүй амжилтыг тэнгэрт тултал магтах юм. З.Сандагаа. Хүний ганц., *тэнгэрт тулах (а. Хязгааргүй болох, хязгааргүй өндөрт гарах, өндөр авах; шилжсэн Юмны үнэ ихсэх) - Ямар ид шидтэй болохоороо ийм тэнгэрт тулсан үнэтэй байдаг билээ? Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *тэнгэрээс од шүүрэх (а. Зальтай, маш овсгоотой; б. Ховорхон аз тохиох) - Түүнийг юу санаснаа хийж чадах, ёстой тэнгэрээс од шүүрэх овсгоотой хүн гэж алдаршуулна. Ж.Дамдиндорж. Суваргын нууц., *тэнгэрээс унасан мэт (а. Гэв гэнэт, санаандгүй, санамсаргүй байтал; б. Нөхцөл байдлаа огт мэдэхгүй, тухайн хэрэг явдлыг мэдэх ёстой атал огт мэдэхгүй хэмээн аашлах) - Нийт тавь гаран мал тэнгэрээс унасан мэт гэнэт олдсон нь тун ч соньхон санагдаж байв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *тэнгэрээс од шүүрэх (маш их аз таарах), тэнгэрийн нэр барьж хараал хэлэх [зүйр цэцэн үг] (сайны дүр эсгэж муу зүйл хийх гэсэн санаа), орох тэнгэрийн орой цоорхой [зүйр цэцэн үг] (бороо орох шинж гэсэн санаа), дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу [зүйр цэцэн шн] (яах ч аргагүй болох, аргаа барах гэсэн санаа), тэнгэрийн муухай арилдаг, хүний муухай арилдаггүй [зүйр цэцэн үг] (хүний муу зан авир амар арилахгүй гэсэн санаа), хийвээс тэнгэрийн дор, хэлбээс ноёдын дор [зүйр цэцэн үг] (а. Хүний үйл хөдлөлийг бурхан тэнгэр харж байдаг; б. Ядуу хүний хэлэх, ярих хүртэл хязгаартай гэсэн санаа), тэнгэрийн оройгоос ч бууж чадна, далайн ёроолоос ч гарч чадна [зүйр цэцэн үг] (юу ч хийж, бүтээх чадалтай гэсэн санаа), тэнгэрийн дүлий [ургамал] (битүү бөөрөнхийвтөр, цул хальс бүрхүүлтэй, чийгтэй газар ургадаг мөөг; төрөл зүйл нэг мянга орчим, мөн эмнэлэгт хэрэглэнэ);
4. Цаг агаар:
тэнгэр арилах (үүл, хур арилж цаг агаар сайхан болох),
тэнгэр бүрхэх (агаарт үүл хурж, тэнгэр
дэлгэрэнгүй...муухайрах), тэнгэр бүүдийх (үүл хуралдаж тэнгэр муухайрах шинж орох), тэнгэр гийх (тэнгэр цэлмэг болох), тэнгэр дулаарах (цаг агаар дулаан тогтуун болох), тэнгэр задрах (тэнгэрийн байдал ая тавгүй болох), тэнгэр зохирох (цаг агаарын байдал аятай таатай болох), тэнгэр муухай аашлах (тэнгэр муухайрах), тэнгэр муухайрах (цаг агаар муудаж, байгалийн элдэв үзэгдэл болох), тэнгэр хуйсрах (үүл гарч салхи салхилах), тэнгэр хүйтрэх (цаг агаар хүйтэн болох), агаар тэнгэр [хоршоо] (а. Тэнгэр огторгуй; б. Цаг агаар), *тэнгэр газар нийлэх (цаг агаар муудаж, их салхи шуурга дэгдэн орчин тойрны юм үзэгдэх бараагүй болох) - За, Яваан минь бушуу гэрт орж дулаац, гадаа тэнгэр газар нийлж хэцүү шуурга тавьж байх шив дээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа;
5. Эрхэм дээд, маш их:
тэнгэрийн хишиг (азаар тохиолдсон их олз омог, аз завшаан),
тэнгэрийн заяа (их хувь заяа,
дэлгэрэнгүй...эрхэм дээд заяа), тэнгэрийн заяа цагийн улирал дагах [зүйр цэцэн үг] (хувь заяагаа дагах, хувь төөргөө дагах гэсэн санаа), тэнгэрийн хувь зохиох (их аз тохиох), тэнгэр тулам (маш өндөр).
- бурхан тэнгэр - хүний орчлонгийн бүх зүйлийг мэдэж захирах их хүч түүний орших орон
- тэнгэр дээдэс - а. Бурхны орныхон; б. Насан өөд болсон өвөг дээдэс
- тэнгэр сахиус - хүний аз хийморь, сүр сүлдийг ивээх их хүч
- тэнгэр бурхандаа мөргөх - бурхан шүтээндээ мөргөх
- тэнгэр дэвших хүрдэн - ураг бололцох есөн их одны үрийг заасан судрын нэр
- тэнгэр мэдэг - үйл ажлын ямар болохыг хувь заяа мэд гэж итгэж даатгах нь
- тэнгэр нь хаях - бөөгийн ёсонд харж тэтгэх тэнгэр онгон нь орхих
- тэнгэрийн зүйл - зурхайн сударт тэнгэрийн байдлыг ангилж, түүний эерэг сөрөг нөлөөг нь гарган хэрэглэх арга
- тэнгэрийн хөвгүүн - хааныг өргөмжилсөн нэр
- тэнгэрийн ойлго - хулгана
... үргэлжлүүлэн харах ...- тэнгэрийн эрих - үхэр, гахай
- тэнгэрийн шил - бар, нохой
- тэнгэрийн хас - туулай, тахиа
- тэнгэрийн бариа - луу, бич
- мөнх хөх тэнгэр - монголчуудын тэнгэрийг тахих, дээдлэн үзэх ёстой холбоотой хэллэг
- муу зүгийн тэнгэр хар зүгийн тэнгэр - бөөгийн ёсонд хүнд муу хорлолыг хийдэг тэнгэр, онгод
- сайн зүгийн тэнгэр буюу цагаан зүгийн тэнгэр - бөөгийн ёсонд, хүнд тустай, сайн бүхнийг хийдэг тэнгэр онгод
- хурмаст тэнгэр - үлгэр домогт гарах тэнгэр шүтээн
- ерэн есөн тэнгэр - зүүн зүгийн буюу муу зүгийн дөчин дөрөв, баруун зүгийн буюу сайн зүгийн тавин таван тэнгэр гэдэг бөө мөргөлийн ойлголт
- тэнгэрт байдаг бурхнаас урьтаж хажууд байдаг тэнэг туслах - юм болгоныг тэнгэр бурханд даатгах хэрэггүй гэсэн санаа
- тэнгэр дуугарах - цахилгаан цахиснаас дуу гарах
- тэнгэр ниргэх - аянга буух
- тэнгэр сэвхтэх - хэсэг хэсэг үүл түгэх
- тэнгэр үүлсэх - тэнгэр үүлтэх
- тэнгэр үүлтэх - тэнгэрт үүл бий болох
- тэнгэр хаяарах - тэнгэрийн хаяагаар үүл сийрэх
- тэнгэр хуйсганах - их салхи гарах
- тэнгэр цэлмэх - бүрхэг байсан тэнгэр цэлмэг болох
- тэнгэрийн ван - уран, нарны аймгийн долоо дахь гараг
- тэнгэрийн дуу - аянга цахилгаан тэсрэлтийн дуу
- тэнгэрийн заадас - тэнгэрийн заадал
- тэнгэрийн заадал - тэнгэрийн оёдол
- тэнгэрийн оёдол - шөнө үзэгдэх, огторгуйн гол мэт урт зураас хэлбэртэй цагаавтар нягт бяцхан одод
- тэнгэрийн орой - агаар мандлын хамгийн алсын цэг
- тэнгэрийн өнгө - а. Хөх цэнхэр өнгө; б. Тэнгэрийн байдал
- тэнгэрийн хаяа - тэнгэрийн хормой
- тэнгэрийн хормой - үзэгдэх агаар тэнгэрийн зах
- тэнгэрийн шиншигч - зурхайч
- тэнгэрт халих - нас барах
- тэнгэр болох - нас барах, үхэх
- тэнгэр огторгуй - огторгуй, дэлхийн агаар мандал
- газар тэнгэр ~ тэнгэр газар - доор орших хөрс шороо болон дээр орших агаар мандал
- агаар тэнгэр - а. Тэнгэр огторгуй; б. Цаг агаар
- тэнгэр газар шиг - маш их ялгаатай, онхи өөр, эрс тэс, шал өөр
- тэнгэр хаях - аз харих, бүтэл муу байх, ажил хэрэг бүтэмжгүй байх
- тэнгэрийн оройгоор - чанга дуугаар
- тэнгэрийн умдаг атгах - ховорхон аз завшаан тохиолдох
- тэнгэрт гарах - мандах, нэрд гарах
- тэнгэрт тултал магтах - хэмжээнээс нь хэтэртэл магтах, хэт дөвийлгөх
- тэнгэрт тулах - а. Хязгааргүй болох, хязгааргүй өндөрт гарах, өндөр авах шилжсэн Юмны үнэ ихсэх
- тэнгэрээс од шүүрэх - а. Зальтай, маш овсгоотой; б. Ховорхон аз тохиох
- тэнгэрээс унасан мэт - а. Гэв гэнэт, санаандгүй, санамсаргүй байтал; б. Нөхцөл байдлаа огт мэдэхгүй, тухайн хэрэг явдлыг мэдэх ёстой атал огт мэдэхгүй хэмээн аашлах
- тэнгэрээс од шүүрэх - маш их аз таарах
- тэнгэрийн нэр барьж хараал хэлэх - сайны дүр эсгэж муу зүйл хийх гэсэн санаа
- орох тэнгэрийн орой цоорхой - бороо орох шинж гэсэн санаа
- дээшээ тэнгэр хол доошоо газар хатуу - яах ч аргагүй болох, аргаа барах гэсэн санаа
- тэнгэрийн муухай арилдаг хүний муухай арилдаггүй - хүний муу зан авир амар арилахгүй гэсэн санаа
- хийвээс тэнгэрийн дор хэлбээс ноёдын дор - а. Хүний үйл хөдлөлийг бурхан тэнгэр харж байдаг; б. Ядуу хүний хэлэх, ярих хүртэл хязгаартай гэсэн санаа
- тэнгэрийн оройгоос ч бууж чадна далайн ёроолоос ч гарч чадна - юу ч хийж, бүтээх чадалтай гэсэн санаа
- тэнгэрийн дүлий - битүү бөөрөнхийвтөр, цул хальс бүрхүүлтэй, чийгтэй газар ургадаг мөөг; төрөл зүйл нэг мянга орчим, мөн эмнэлэгт хэрэглэнэ
- тэнгэр бүрхэх - агаарт үүл хурж, тэнгэр муухайрах
- тэнгэр бүүдийх - үүл хуралдаж тэнгэр муухайрах шинж орох
- тэнгэр гийх - тэнгэр цэлмэг болох
- тэнгэр дулаарах - цаг агаар дулаан тогтуун болох
- тэнгэр задрах - тэнгэрийн байдал ая тавгүй болох
- тэнгэр зохирох - цаг агаарын байдал аятай таатай болох
- тэнгэр муухай аашлах - тэнгэр муухайрах
- тэнгэр муухайрах - цаг агаар муудаж, байгалийн элдэв үзэгдэл болох
- тэнгэр хуйсрах - үүл гарч салхи салхилах
- тэнгэр хүйтрэх - цаг агаар хүйтэн болох
- агаар тэнгэр - а. Тэнгэр огторгуй; б. Цаг агаар
- тэнгэр газар нийлэх - цаг агаар муудаж, их салхи шуурга дэгдэн орчин тойрны юм үзэгдэх бараагүй болох
- тэнгэрийн хишиг - азаар тохиолдсон их олз омог
- тэнгэрийн заяа - их хувь заяа, эрхэм дээд заяа
- тэнгэрийн заяа цагийн улирал дагах - хувь заяагаа дагах, хувь төөргөө дагах гэсэн санаа
- тэнгэрийн хувь зохиох - их аз тохиох
- тэнгэр тулам - маш өндөр
- арван хоёр тэнгэр - эзлэгч, арилгагч, дүүргэгч, төвшитгөгч, тогтоогч, сахигч, эвдэгч, түгээгч, бүтээгч, хураагч, нээгч, хаагч нь арван хоёр эзэн тэнгэр болно
