1. Монголчуудын таван хошуу малын нэг, бод мал, өндөр том биетэй, гагагар хүзүүтэй, нуруундаа нэг буюу хоёр дэлгэрэнгүй...бөхтэй, хөлийн таваг нь хавтгай бөгөөд зөөлөн ултай, үс ноос ихтэй, говь газарт бэлчээрлэн нутаглахад тохиромжтой, хивдэг, хөхтөн амьтан, мах, сүү, арьс шир, ноосыг ашиглана. Бас ачаа ачих тээврийн хэрэгсэл болгон ашиглахаас гадна унаа болгон хэрэглэнэ - Галбын говийн тэмээ бусад нутгийн тэмээг бодвол биеэр том төдийгүй, амьтдын жингийн хувьд ч илүү байна. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., ганц бөхтэй тэмээ (нуруун дээрээ шим тэжээл, өөх хуримтлуулах үүрэг бүхий ганц товгор эрхтэнтэй тэмээ), хоёр бөхтэй тэмээ (нуруун дээрээ шим тэжээл, өөх хуримтлуулах үүрэг бүхий хоёр товгор эрхтэнтэй тэмээ), атан тэмээ (нас гүйцсэн агталсан эр тэмээ), ингэн тэмээ (төллөх насны эм тэмээ), тайлаг тэмээ (гурван нас хүртэлх эр тэмээ), түрлэдэг тэмээ (өмнөө явж байгаа тэмээтэйгээ зэрэгцэн явахыг хичээдэг тэмээ), халсан тэмээ (янгиа, хахир тэмээ), цагаан тэмээ (а. Цагаан зүсмийн тэмээ; б. Нэг төрлийн хүүхдийн тоглоом), тэмээ агтлах (тэмээ засах, тэмээний засааг авах), тэмээ сэтэрлэх (аль нэг тэмээг сүргээс нь ялган онгон дархан болгох), тэмээ түлхэх (говийн анчдын зээр гөрөөс, чоно агнахын тулд тэмээний бурантгийг нарийхан саваа модны үзүүрт уяж түүний алхааг тааруулан түлхэн явсаар агнах амьтандаа аль болох ойртон дөхөх агнуурын арга), тэмээ сөгдүүлэх (а. Тэмээг хэвтүүлэх; б. Буур ингэ хээлтүүлэх), тэмээ суух (жингийн тэмээ явж байгаад зогтусаж явахаа болих), тэмээ тахлах (улдсан тэмээний тавагт зузаан шир, гөлөм мэтийг тавьж, маханд нь хүргэлгүй хавж шөвөгдөн ханын үдээр мэт товчлон тогтоох), тэмээ унах (тэмээг уналганд хэрэглэх), тэмээ шөрхлөх (нэг тэмээний бурантгийг түрүүчийн тэмээний шатны хойд тушаагаар оруулаад урагш нь тэнгийн авдрын нүүрэн дээрх дээсэнд хөвөрхий хавчуулах), тэмээн шүд (морины жигдхэн ургасан нимгэн дардагар цагаан шүд), тэмээн жороо (морины дэнсэлгээ ихтэй жороолох явдал), тэмээн даллага (хавар ингэ ботголох үед ингэнийхээ уургийг сааж хөөрүүлээд тэмээгээ цуглуулан гаднаа авчирч буураа барин сан тавьж, тэмээний даллагын судар ном уншуулан, рашаалан ариулах ёс), тэмээн жагсаал (эртний Монголчуудын цагаан сарын үеэр морь, тэмээн жагсаал хийх ёслол), тэмээн жин (ачлага уналганд сургасан олон тэмээг хөллөн ачаа бараа ачин явах), тэмээн сүрэг (дан тэмээнээс бүрдэх сүрэг), тэмээний бөөр унах (тэмээг өл муутай байлгах, хэт ширүүн эдлэх, чанга давирах зэргээс үүддэг тэмээ хөлбөрч хөрвөөх, хэвтэж босох, тийчлэх, дэвсэх, тийрэх хөдөлгөөнтэй болдог эмгэг), тэмээний уралдаан (хурдан шинж нь бүрдсэн тэмээний уяа сойлгыг тохируулан уралдуулдаг монголчуудын уламжлалт наадмын нэг), тэмээний утас (тэмээний ноосоор нийтгэсэн, эсгий зэрэг зузаан юманд хэрэглэх утас), тэмээний ноос (тэмээнээс гарах хөвөн зөөлөн үс, хялгас), тэмээний ноосон хөнжил (тэмээний ноосоор хийсэн хөнжил), тэмээний хөл хатгах (тэмээний хөлд цус бууж доголох үед алтан хумснаас хойш гурван хуруу хэмжиж хатган эмчилдэг ардын мал эмнэлгийн арга), тэмээний эм ноос (хээл, цавь цуух дөрвөн мөчний ноос), тэмээний эр ноос (их биеийн ноос), *тэмээ ботголох (хавар цагт сиймхий лавсаа цас орох), *тэмээ гэхэд ямаа гэх (шал өөр юм ярих), *тэмээ туйлчихсан юм шиг (эмх замбараагүй, хөглөрсөн, новширсон) - Хаяж цацалсан нь тэр нэг өрөөнд тэмээ туйлсан юм шиг болгожээ. Б.Бааст. Гэнэн хонгор нас., *тэмээний шийр тэврэх (хөшүүн хойрго зан гаргах) - За ямаршуу хүн ирэв. Тэмээний шийр тэвэрсэн их зантай юм ирэв үү? Ж.Пүрэв. Нэр хүнд., *бурантагтай тэмээ шиг (хэлсэн үгнээс гарч чадахгүй аялдан дагах) - Гэвч бурантагтай тэмээ шиг дагаж багшийн хүчээр гачигдах дутагдах, тэвдэж сандрахыг нэг их үзэлгүй эмч болж авангуутаа зулран зугтжээ. Д.Пүрэвдорж. Эхийн голын намтар., *ямаанаас янзтай, тэмээнээс гэдгэр (этгээд гажууд, сонин хачин ааш авиртай хүн) - Миний ямаанаас янзтай, тэмээнээс гэдгэрийг та нар мэднэ шүү дээ. Б.Бааст. Гэнэн хонгор цаг., сүүлийн тэмээний ачаа хүнд [зүйр цэцэн үг] (а. Хамгийн сүүлд оногдох юмны хувь хэмжээ их; б. Юмны эцэс, төгсгөл, шувтарга нь даацтай, хүнд байдаг гэсэн санаа), тэмээн дээр ямааны гарз [зүйр цэцэн үг] (давхар гарз гарах гэсэн санаа), тэмээ гэдгэрээ мэдэхгүй, хүн гэнэнгээ мэдэхгүй [зүйр цэцэн үг] (хүн хэлэхээс нааш сэхээрдэггүй), тэмээ туйлаад тэнгэрт гарахгүй, ямаа туйлаад янгирцаг эвдэхгүй [зүйр цэцэн үг] (а. Юм хэмжээндээ байсан нь дээр, хэмжээнээсээ хэтрэх хэрэггүй; б. Яаж ч чадахгүй), тэмээ тэнгээрээ, хүн хэрээрээ [зүйр цэцэн үг] (хүн хэр хэмжээгээрээ байсан нь дээр), тэмээ хариулсан хүн буурынхаа занг андахгүй [зүйр цэцэн үг] (ханилж нөхөрлөсөн хүн нэгнийхээ занг андахгүй гэсэн санаа), тэмээн чинээ зүйлийг тэнгэрийн чинээ болгох [зүйр цэцэн үг] (сүр бадруулах, сүржигнэх, юмыг давслан ярих), тэмээний ачаанд туулай хүнддэхгүй [зүйр цэцэн үг] (их хэргийг бүтээхэд бага зүйлийг тоох хэрэггүй, их зүйлд бага зүйл дараа болохгүй гэсэн санаа), тэмээн гөрөөс [амьтан] (хоёр бөхт зэрлэг тэмээ, маш ховордсон амьтан, хавтгай), тэмээн хараацай [амьтан] (хадны ангал, байшингийн цоорхой, модны хонгилд үүрлэдэг хараацайн төрлийн шувуу, урт жигүүр, богино хөлтэй учир газрын тэгш гадаргуугаас нисэж чаддаггүй, ес орчим жил насалдаг, цагт зуун жаран километр хурдалж чаддаг хамгийн хурдан шувуудын нэг), тэмээн хорхой [амьтан] (толгой том, хальслаг хоёр хос далавчтай нэг зүйлийн шавж), тэмээн хяруул [амьтан] (явган шувууны төрөл, бүх шувууны дотроос хамгийн том нь, гүйх нь хурдан, зарим газарт тэжээж өсгөдөг, өд нь их үнэ хүрнэ, мах болон өндгийг нь иднэ), тэмээн ангалзуур [ургамал] (иш шулуун, ирмэгтэй, навч нь урт бариултай, ягаавтар цэцэгтэй олон наст өвслөг ургамал, эмэнд орно), тэмээн өргөс [ургамал] (мөчир нь өргөстэй, дугариг навчтай, улаан цэцэгтэй бут мод), тэмээн сүүл [ургамал] (уулын оройд ургадаг, мал төдий л иддэггүй, харганы төрөлд багтдаг сөөг ургамал), тэмээн харгана [ургамал] (хоёр метр орчим өндөр, мөчир нь салаалсан шар ногоон хальстай, хос хосоор ургадаг өдлөг навч бүхий сөөглөг ургамал), тэмээн хоолой [ургамал] (иш өндөр болоод хонгилтой, навчиндаа сондуутай, борлуулж иднэ, исгэлэн амттай ундаа хийж, боловсруулан хоол хүнсэнд хэрэглэдэг ургамал), тэмээн хөх ~ тэмээний хөх [ургамал] (зэрлэг гаймуу ногооны адил, чавга мэт ногоон цоморлогтой зэрлэг ногоо, хүнсэнд хэрэглэж болно), тэмээн хэл [ургамал] (хориос гучин сантиметр өндөр, том бөгөөд уртавтар гонзгой навчтай, цэцгийн өнгө тунгалаг ягаан, шар өнгө, олон наст өвс);
2. Тэмээ шиг:
тэмээн тогоо (нэг зуугаас дээш мянга хүртэл хүнд нэг зэрэг цай, хоол хийх багтаамжтай тогоо),
дэлгэрэнгүй...тэмээн туйлаадас (цасан туйлдас, цас бороо холилдон орох), тэмээн тулам (тэмээний ширээр хийсэн хоёр зуун кг хүртэл багтаамжтай том сав);
3. Шатрын нэг бод:
тэмээ унуулах (монгол шатрын нэгэн зүйлийн хожил, эсрэг талын ноёныг тэмээгээр дуглаж мадлах);
4. Малын шагайны морины эсрэг тал.
- ганц бөхтэй тэмээ - нуруун дээрээ шим тэжээл, өөх хуримтлуулах үүрэг бүхий ганц товгор эрхтэнтэй тэмээ
- хоёр бөхтэй тэмээ - нуруун дээрээ шим тэжээл, өөх хуримтлуулах үүрэг бүхий хоёр товгор эрхтэнтэй тэмээ
- атан тэмээ - нас гүйцсэн агталсан эр тэмээ
- ингэн тэмээ - төллөх насны эм тэмээ
- тайлаг тэмээ - гурван нас хүртэлх эр тэмээ
- түрлэдэг тэмээ - өмнөө явж байгаа тэмээтэйгээ зэрэгцэн явахыг хичээдэг тэмээ
- халсан тэмээ - янгиа, хахир тэмээ
- цагаан тэмээ - а. Цагаан зүсмийн тэмээ; б. Нэг төрлийн хүүхдийн тоглоом
- тэмээ агтлах - тэмээ засах, тэмээний засааг авах
- тэмээ сэтэрлэх - аль нэг тэмээг сүргээс нь ялган онгон дархан болгох
... үргэлжлүүлэн харах ...- тэмээ түлхэх - говийн анчдын зээр гөрөөс, чоно агнахын тулд тэмээний бурантгийг нарийхан саваа модны үзүүрт уяж түүний алхааг тааруулан түлхэн явсаар агнах амьтандаа аль болох ойртон дөхөх агнуурын арга
- тэмээ сөгдүүлэх - а. Тэмээг хэвтүүлэх; б. Буур ингэ хээлтүүлэх
- тэмээ суух - жингийн тэмээ явж байгаад зогтусаж явахаа болих
- тэмээ тахлах - улдсан тэмээний тавагт зузаан шир, гөлөм мэтийг тавьж, маханд нь хүргэлгүй хавж шөвөгдөн ханын үдээр мэт товчлон тогтоох
- тэмээ унах - тэмээг уналгад хэрэглэх
- тэмээ шөрхлөх - нэг тэмээний бурантгийг түрүүчийн тэмээний шатны хойд тушаагаар оруулаад урагш нь тэнгийн авдрын нүүрэн дээрх дээсэнд хөвөрхий хавчуулах
- тэмээн шүд - морины жигдхэн ургасан нимгэн дардгар цагаан шүд
- тэмээн жороо - морины дэнсэлгээ ихтэй жороолох явдал
- тэмээн даллага - хавар ингэ ботголох үед ингэнийхээ уургийг сааж хөөрүүлээд тэмээгээ цуглуулан гаднаа авчирч буураа барин сан тавьж, тэмээний даллагын судар ном уншуулан, рашаалан ариулах ёс
- тэмээн жагсаал - эртний Монголчуудын цагаан сарын үеэр морь, тэмээн жагсаал хийх ёслол
- тэмээн жин - ачлага уналгад сургасан олон тэмээг хөллөн ачаа бараа ачин явах
- тэмээн сүрэг - дан тэмээнээс бүрдэх сүрэг
- тэмээн тогоо - нэг зуугаас дээш мянга хүртэл хүнд нэг зэрэг цай, хоол хийх багтаамжтай тогоо
- тэмээн туйлаадас - цасан туйлдас, цас бороо холилдон орох
- тэмээн тулам - тэмээний ширээр хийсэн хоёр зуун кг хүртэл багтаамжтай том сав
- тэмээний бөөр унах - тэмээг өл муутай байлгах, хэт ширүүн эдлэх, чанга давирах зэргээс үүддэг тэмээ хөлбөрч хөрвөөх, хэвтэж босох, тийчлэх, дэвсэх, тийрэх хөдөлгөөнтэй болдог эмгэг
- тэмээний уралдаан - хурдан шинж нь бүрдсэн тэмээний уяа сойлгыг тохируулан уралдуулдаг монголчуудын уламжлалт наадмын нэг
- тэмээний утас - тэмээний ноосоор нийтгэсэн, эсгий зэрэг зузаан юманд хэрэглэх утас
- тэмээний ноос - тэмээнээс гарах хөвөн зөөлөн үс, хялгас
- тэмээний ноосон хөнжил - тэмээний ноосоор хийсэн хөнжил
- тэмээний хөл хатгах - тэмээний хөлд цус бууж доголох үед алтан хумснаас хойш гурван хуруу хэмжиж хатган эмчилдэг ардын мал эмнэлгийн арга
- тэмээний эм ноос - хээл, цавь цуух дөрвөн мөчний ноос
- тэмээний эр ноос - их биеийн ноос
- тэмээ ботголох - хавар цагт сиймхий лавсаа цас орох
- тэмээ гэхэд ямаа гэх - шал өөр юм ярих
- тэмээ туйлчихсан юм шиг - эмх замбараагүй, хөглөрсөн, новширсон
- тэмээний шийр тэврэх - хөшүүн хойрго зан гаргах
- бурантагтай тэмээ шиг - хэлсэн үгнээс гарч чадахгүй аялдан дагах
- ямаанаас янзтай тэмээнээс гэдгэр - этгээд гажууд, сонин хачин ааш авиртай хүн
- сүүлийн тэмээний ачаа хүнд - а. Хамгийн сүүлд оногдох юмны хувь хэмжээ их; б. Юмны эцэс, төгсгөл, шувтарга нь даацтай, хүнд байдаг гэсэн санаа
- тэмээн дээр ямааны гарз - давхар гарз гарах гэсэн санаа
- тэмээ гэдгэрээ мэдэхгүй хүн гэнэнгээ мэдэхгүй - хүн хэлэхээс нааш сэхээрдэггүй
- тэмээ туйлаад тэнгэрт гарахгүй ямаа туйлаад янгирцаг эвдэхгүй - а. Юм хэмжээндээ байсан нь дээр, хэмжээнээсээ хэтрэх хэрэггүй; б. Яаж ч чадахгүй
- тэмээ тэнгээрээ хүн хэрээрээ - хүн хэр хэмжээгээрээ байсан нь дээр
- тэмээ хариулсан хүн буурынхаа занг андахгүй - ханилж нөхөрлөсөн хүн нэгнийхээ занг андахгүй гэсэн санаа
- тэмээн чинээ зүйлийг тэнгэрийн чинээ болгох - сүр бадруулах, сүржигнэх, юмыг давслан ярих
- тэмээний ачаанд туулай хүнддэхгүй - их хэргийг бүтээхэд бага зүйлийг тоох хэрэггүй, их зүйлд бага зүйл дараа болохгүй гэсэн санаа
- тэмээн гөрөөс - хоёр бөхт зэрлэг тэмээ, маш ховордсон амьтан, хавтгай
- тэмээн хараацай - хадны ангал, байшингийн цоорхой, модны хонгилд үүрлэдэг хараацайн төрлийн шувуу, урт жигүүр, богино хөлтэй учир газрын тэгш гадаргуугаас нисэж чаддаггүй, ес орчим жил насалдаг, цагт зуун жаран километр хурдалж чаддаг хамгийн хурдан шувуудын нэг
- тэмээн хорхой - толгой том, хальслаг хоёр хос далавчтай нэг зүйлийн шавж
- тэмээн хяруул - явган шувууны төрөл, бүх шувууны дотроос хамгийн том нь, гүйх нь хурдан, зарим газарт тэжээж өсгөдөг, өд нь их үнэ хүрнэ, мах болон өндгийг нь иднэ
- тэмээн ангалзуур - иш шулуун, ирмэгтэй, навч нь урт бариултай, ягаавтар цэцэгтэй олон наст өвслөг ургамал, эмэнд орно
- тэмээн өргөс - мөчир нь өргөстэй, дугариг навчтай, улаан цэцэгтэй бут мод
- тэмээн сүүл - уулын оройд ургадаг, мал төдий л иддэггүй, харганы төрөлд багтдаг сөөг ургамал
- тэмээн харгана - хоёр метр орчим өндөр, мөчир нь салаалсан шар ногоон хальстай, хос хосоор ургадаг өдлөг навч бүхий сөөглөг ургамал
- тэмээн хоолой - иш өндөр болоод хонгилтой, навчиндаа сондуутай, борлуулж иднэ, исгэлэн амттай ундаа хийж, боловсруулан хоол хүнсэнд хэрэглэдэг ургамал
- тэмээн хөх ~ тэмээний хөх - зэрлэг гаймуу ногооны адил, чавга мэт ногоон цоморлогтой зэрлэг ногоо, хүнсэнд хэрэглэж болно
- тэмээн хэл - хориос гучин сантиметр өндөр, том бөгөөд уртавтар гонзгой навчтай, цэцгийн өнгө тунгалаг ягаан, шар өнгө, олон наст өвс
- тэмээ унуулах - монгол шатрын нэгэн зүйлийн хожил, эсрэг талын ноёныг тэмээгээр дуглаж мадлах
