1. Хүн, амьтны арьсанд ургах эвэрлэгээр бүтсэн голоороо хөндийтэй нарийн ширхэглэг зүйл: үс авах (а. дэлгэрэнгүй...Хүний толгойн болон малын арьс шир зэргийн үсийг хурц хутгаар хусах; б. Бага хүүхдийн сэвлэг үргээх), үс арзайх (үс сэгсийн босох), үс боох [хуучирсан] (нөхөрт гарах), үс гуужих (хавар цагт мал, амьтны хуучин үс хөндийрч дороос нь шинэ үс түрж ургах), үс даахирах (үс угааж самналгүй удсанаас ээдрэн ширэлдэх), үс зайдах (толгойн үсийг орой дээрээ зангидах буюу сүлбээрлэн тогтоох), үс засах (хүний толгойн үсийг багасгаж, янзлах), үс машиндах (үсээ машинаар хусуулах, үсгүй болох), үс самнах (хүний үс гэзэг зэргийн ээдэрснийг гаргах мэтэд самаар шүүрдэн сүлжиж, үсийг хэвд оруулах), үс сэгсийх (амьтны үс ихэд ургаж сэгсгэр болох), үс тавих (хүний толгойн үсийг авахгүйгээр зориуд ургуулах), үс татах (хувцсанд үс тохируулан хадах), үс ургах (үс урт болох), үс хагалах [хуучирсан] (эмэгтэй хүнийг эрд богтлоход толгойн үсийг голоор нь хувааж салгах), үс хагтах (толгойн хуйх гэмтсэнээс хогжруу үүсэх), үс холбох [хуучирсан] (хуримын ёс гүйцэтгэж эр эм болох), үс шанхлах (а. Хүний толгойн үс ихэд ургасныг хоёр тийш хагалж, унжуулах; б. Хүний толгойн үсийг зүйл бүрээр сайхан болгон боох, сүлжих), үс ширэлдэх (толгойн үс ихэд даахиран бөөгнөрөх), үс янзлах (үсээ янз янзаар засаж самнах), үсний даахь (үсний ихэд ээдэрч бөөгнөрснийг нь), үсний сэв (үсний даахирсан ээдэрснийг самнахад зулгаагдаж гарсан үс), ангийн үс (үслэг ангийн арьс), үсний алба [түүх] (манжийн хаанд бэлэг болгож жил бүр булга, хэрмийн арьс барьдаг байсан урианхай нарын алба), үсээ хагалах [хуучирсан] (а. Үсээ хоёр хэсэг хуваах; б. [шилжсэн] Эрд очих, эхнэр болох) - Өсөж торниод үсээ хагалж эхнэр болж, ах болсон хойно минь лам багш нар, чи үр хүүхдээ энэ насандаа эрдэм ном сураг, эцэс сүүлд бол хутгийг олог гэвэл лам хувраг хүрээ хийдийг шүтдэг юм шүү. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., үс гэзэг [хоршоо] (хүний үс болон түүнийг сүлжсэн нь) - Үс гэзэг нь хэдий завандаа задарч сэгсийснийг бүү мэд. Б.Нямаа. Арандалынхан., үс зүс [хоршоо] (хүний царай төрх, үзэмж төрх) - Үс зүсний өнгө өөр боловч хүний дээд хүн байдаг аж дээ. Л.Түдэв. Уулын үер., үс ноос [хоршоо] (мал амьтны үс) - Үс ноос нь задгай сорлог сайхан байна. Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага., үс унгарил [хоршоо] (мал амьтны нарийн ноос, ноолуур) - Үс унгарилын тэдүй адбиш мянган газрын хол зөрчмүй. В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах тэнхим., үс хөөвөр [хоршоо] (малын үс болон хөндийрсөн сул ноос), үс хөрс [хоршоо] (малын арьсны үс болон суурь гадар), үс хялгас [хоршоо] (а. Малын ноос; б. [муушаасан] Хүний үс; в. Өчүүхэн төдий) - Шинэ хүргэн нь энэ хоёрыг үс хялгасны төдий ч хэрэгсэхгүй өөр тийш хандав. В.Инжаннаши. Улаан үүлний нулимс., үс шанх [хоршоо] (хүний шанаа орчмын үс), - Өдгөө арван зургаа долоо нас нэгэнт хүрч үс шанхаа тавив. Б.Ринчен. Монгол бичгийн хэлний зүйн удиртгал., үс толгой [хоршоо] (хүний үс), сахал үс ~ үс сахал [хоршоо] (хүн, амьтны толгой, эрүү, түүш, уруул болон биед ургах үс), сэвлэг үс [хоршоо] (а. Үсний хүндэтгэл нэр; б. Нялх хүүхдийн даахь, гэзэг), үс санчиг [хоршоо] (толгойн оройн болон шанаа орчмын үс) - Чийг ханхалсан сэрүүн салхи үс санчгаар наадан сэвэлзэнэ. Б.Догмид. Хөх тэнгэрийн зарлиг., *толгойн үс өрвийх (бие арзайх, эвгүйрэх, эвгүйцэх) - Харин ч хэд хэдэн удаа тэдэнд захирагдаж, ичингүйрлийг хүлээж явсныг бодох тусам толгойн үс өрвөсхийн, дотор зүрх шимширнэ. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., *үс босох (ихэд айх), *сахал үсэндээ дарагдах (а. Царай алдах, өнгө зүсээ алдах; б. [шилжсэн] Ядарч туйлдах), *үсэнд хяруу унах (нас ахиж үс бууралтаж эхлэх), *үс арзайх ~*үстэй толгой арзайх ~ хуухны үс босох (айн зэвүүцэх, айдас төрөх, эгдүүцэн зэвүүцэх) - Гэвч баян ноён хүнийг үзмэгц үс нь арзайсхийж шүдээ зуугаад даруй номхон иргэн мэт өшөө хорслоо нууж орхидог байв. М.Бизъяа. Бэлэг., *толгойтой үснээс их (маш их), *малгайн үс сэргээх (цэвэр агаарт гарах, амарч зугаалах) - Тэд бие биеийнхээ найранд очиж заримдаа “ан амьтныг ажих” нэрээр малгайн үс сэргээн, их голын сав нутгаар мориор явж зугаа цэнгэл хийж байв. Ж.Пүрэв. Зүрхний хилэн., үс муутын арьс муу, өнгө муутын чанар муу [зүйр цэцэн үг] (муугаас хол байх), үс муу бол зүс муу, үүд муу бол гэр муу [зүйр цэцэн үг] (үс зүсээ засаж яв, гэр орноо өөд нь тат гэсэн санаа), үсээ самнасан эхнэр цэмцгэр, үнсээ гаргасан тулга цэмцгэр [зүйр цэцэн үг] (цэвэр цэмцгэр байх гэсэн санаа), харгис ноёны зөөлөн үгнээс хэдэр зарааны үс дээр [зүйр цэцэн үг] (харгис ноёны ааш авир туйлын хэцүү гэсэн санаа);
2. Муудсан, ялзарсан зүйл дээр тогтсон үслэг хөгц;
3. Ургамлын эрхтэнд ургасан ширхэглэг үс маягийн юм.
- үс авах - а. Хүний толгойн болон малын арьс шир зэргийн үсийг хурц хутгаар хусах; б. Бага хүүхдийн сэвлэг үргээх
- үс арзайх - үс сэгсийн босох
- үс боох - нөхөрт гарах
- үс гуужих - хавар цагт мал, амьтны хуучин үс хөндийрч дороос нь шинэ үс түрж ургах
- үс даахирах - үс угааж самналгүй удсанаас ээдрэн ширэлдэх
- үс зайдах - толгойн үсийг орой дээрээ зангидах буюу сүлбээрлэн тогтоох
- үс засах - хүний толгойн үсийг багасгаж, янзлах
- үс машиндах - үсээ машинаар хусуулах, үсгүй болох
- үс самнах - хүний үс гэзэг зэргийн ээдэрснийг гаргах мэтэд самаар шүүрдэн сүлжиж, үсийг хэвд оруулах
- үс сэгсийх - амьтны үс ихэд ургаж сэгсгэр болох
... үргэлжлүүлэн харах ...- үс тавих - хүний толгойн үсийг авахгүйгээр зориуд ургуулах
- үс татах - хувцсанд үс тохируулан хадах
- үс ургах - үс урт болох
- үс хагалах - эмэгтэй хүнийг эрд богтлоход толгойн үсийг голоор нь хувааж салгах
- үс хагтах - толгойн хуйх гэмтсэнээс хогжруу үүсэх
- үс холбох - хуримын ёс гүйцэтгэж эр эм болох
- үс шанхлах - а. Хүний толгойн үс ихэд ургасныг хоёр тийш хагалж, унжуулах; б. Хүний толгойн үсийг зүйл бүрээр сайхан болгон боох, сүлжих
- үс ширэлдэх - толгойн үс ихэд даахиран бөөгнөрөх
- үс янзлах - үсээ янз янзаар засаж самнах
- үсний даахь - үсний ихэд ээдэрч бөөгнөрснийг нь
- үсний сэв - үсний даахирсан ээдэрснийг самнахад зулгаагдаж гарсан үс
- ангийн үс - үслэг ангийн арьс
- үсний алба - манжийн хаанд бэлэг болгож жил бүр булга, хэрмийн арьс барьдаг байсан урианхай нарын алба
- үсээ хагалах - а. Үсээ хоёр хэсэг хуваах; б. [шилжсэн] Эрд очих, эхнэр болох
- үс гэзэг - хүний үс болон түүнийг сүлжсэн нь
- үс зүс - хүний царай төрх, үзэмж төрх
- үс ноос - мал амьтны үс
- үс унгарил - мал амьтны нарийн ноос, ноолуур
- үс хөөвөр - малын үс болон хөндийрсөн сул ноос
- үс хөрс - малын арьсны үс болон суурь гадар
- үс хялгас - а. Малын ноос; б. [муушаасан] Хүний үс; в. Өчүүхэн төдий
- үс шанх - хүний шанаа орчмын үс
- үс толгой - хүний үс
- сахал үс үс сахал - хүн, амьтны толгой, эрүү, түүш, уруул болон биед ургах үс
- сэвлэг үс - а. Үсний хүндэтгэл нэр; б. Нялх хүүхдийн даахь, гэзэг
- үс санчиг - толгойн оройн болон шанаа орчмын үс
- толгойн үс өрвийх - бие арзайх, эвгүйрэх, эвгүйцэх
- үс босох - ихэд айх
- сахал үсэндээ дарагдах - а. Царай алдах, өнгө зүсээ алдах; б. [шилжсэн] Ядарч туйлдах
- үсэнд хяруу унах - нас ахиж үс бууралтаж эхлэх
- үс арзайх үстэй толгой арзайх хуухны үс босох - айн зэвүүцэх, айдас төрөх, эгдүүцэн зэвүүцэх
- толгойтой үснээс их - маш их
- малгайн үс сэргээх - цэвэр агаарт гарах, амарч зугаалах
- үс муутын арьс муу өнгө муутын чанар муу - муугаас хол байх
- үс муу бол зүс муу үүд муу бол гэр муу - үс зүсээ засаж яв, гэр орноо өөд нь тат гэсэн санаа
- үсээ самнасан эхнэр цэмцгэр үнсээ гаргасан тулга цэмцгэр - цэвэр цэмцгэр байх гэсэн санаа
- харгис ноёны зөөлөн үгнээс хэдэр зарааны үс дээр - харгис ноёны ааш авир туйлын хэцүү гэсэн санаа
