1. Хүн, амьтны хөлийн таваг: хөлийн ул (хөлийн газар гишгэх хэсэг), дэлгэрэнгүй...ул туруу [хоршоо] (малын хөлийн үзүүр хэсэг) - Унасан морь эцэж ул туруугаар муудав. Монгол ардын аман зохиолын дээж., ул туурай [хоршоо] (мал, амьтны хөлийн үзүүр хэсэг) - Хүлэг сайн морьдынхоо ул туурайг барах хэрэггүй. ААЗ., ул таваг [хоршоо] (хүн, амьтны хөлийн газар гишгэх хэсэг) - Суурин газар суусан болохоор ул таваг нь хавдаж явж чадахгүй болжээ. ААЗ., *уландаа гишгэх (үл тоомсорлох, сүйтгэх, хөсөрдүүлэх) - Гэлэн хүн ариун тангаргаа мартаж, сахил санваараа уландаа гишгэхээс буцахгүй болж байна. Ц.Цэдэнжав. Ерөө голын охин., *улыг нь долоох (долигонох, бялдуучлах, зусардах) - Хэрэв Элексий байгаагүй бол цөмөөрөө цагаантны улыг долоож яваад ширмэн бөмбөгний зууш болох байсан юм гэж Хатанбаатар хэллээ. Л.Түдэв. Уулын үер., *ул шагайх (бусдын мууг үзэх гэж далдуур өө сэв эрэх) - Манай Балдан нэгдлийн хэдэн адууны сүүл хяргажээ. Тэр нь үнэндээ бусдын адуутай самууруузай гэж тэмдэглэсэн ухаантай байж л дээ. Түүнийг ул шагайх дуртай юмнууд шүүмжилсэн гэнэ. Д.Мягмар. Нийлэх замын уулзварт., *улаа шагайлгах (бусдад муугаа үзүүлэх, өө сэвээ эрүүлэх) - Ер нь улаа шагайлгаж явснаас нэг арга сүвэгчилсэн нь илүүтэй юм. З.Баттулга. 785 дээр., уулын зангуу түүхээр гутлынхаа улыг тахал [зүйр цэцэн үг] (хэрэгтэй юм хий гэсэн санаа), улгүй шаахай, оройгүй малгай [зүйр цэцэн үг] (а. Дутуу дулимаг, бүрэн бус; б. Бүтэхгүй зүйлд санаархах; в. Ядуу, хоосон гэсэн санаа), улныхаа махыг урагдтал, хоногийнхоо хоолыг хорогдтол [зүйр цэцэн үг] (үйл тамаа эдлэн байж, цөхрөлтгүй хичээж гэсэн санаа), улыг хатгадаг зангуу ургах үедээ зөөлөн, улсыг сүйтгэдэг зальхайн уруулын үзүүр зөөлөн [зүйр цэцэн үг] (юмны мөн чанарыг гадаад шинжээр нь мэдэх аргагүй гэсэн санаа), урьдын юм ул болох, өнөөгийн юм зул болох [зүйр цэцэн үг] (юм мартагдаж хуучрах гэсэн санаа) - Ёстой нөгөө урьдын юм ул болон, өнөөгийн юм зул болно гэгч л энэ юм даа хэмээв. Л.Дашням. Нялх ногоо;
2. Хөл, гутал, оймсны гишгэх доод тал, таваг:
хашин ул (монгол гутлын наамал улыг ширэн ултай нь хавсарган олс болон шөрмөсөөр товшиж
дэлгэрэнгүй...оёсон ул), ширэн ул (ширээр хийсэн гутлын ул), хүүхэн ул (гутлын шаврын улны дээр давхарлан оёсон нимгэн ул), ул боов (ул мэт хавтгай хэлбэртэй хэвийн боов) - Амбан хааны хорооны айлын авгай овоо зантай юм. Нэг ул боов өгсөн. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., ул зуузай [хоршоо] (гутлын ул болон арын хатуулга) - Утас учиг ээрч, ул зуузай ширж, үр хүүхдээ сургаж … Алтай хайлах;
3. Зарим багаж хэрэгсэл зүйлийн доод тал, элгэн тал:
ул төмөр (ямар нэг зүйлийн төмрөөр хийсэн доод тал), харуулын ул (юм харуулдахад
дэлгэрэнгүй...зориулсан гөлгөр хэсэг), чарганы ул (чарганы газар хүрэх хэсэг); 3. Бууцны ёроолын газрын хөрс: ул хөрс (газрын өгөршлийн бүсийн уулын чулуулгийн нэр), ул хөрсний ус (газрын гадаргаас дооших хамгийн эхний дээрээ үл нэвтрүүлэгч чулуулгийн үегүй, байнгын уст давхарга дахь ус);
4. Хэтний цахих хэсэг;
5. [шилжсэн] Суурь, иш, баримт:
ул авах (иш авах),
ултай хөдлөх (суурьтай хөдлөх),
дэлгэрэнгүй...улыг нь олох (магадалж, зөв бурууг нь ялгах), ул дол [хоршоо] (олон дахин давтагдсаар ердийн мэт болсон зүйл) ул мөр [хоршоо] (а. Гишгээд үлдсэн ор - Цагаан цэрэгт хөөгдөн гарч ул мөрөө буруулан тэнэж яваа хар шүдэт хуаз хэмээх ажээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил; б. [шилжсэн] Хүний туулж өнгөрүүлсэн амьдрал; в. [шилжсэн] Хийсэн хэрэг, явдлын нотолгоо, баримт - Энэхүү их самууны эцсийн ул мөрийг таслан арилгах явдалд дор бүрнээ идэвхийлэн оролцсон билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил), ул мөр буруулах (а. Замаа буруулан зугтах, мөрөө баллан буруулах; б. Хийсэн хэргээ баллах), ул мөр шалгах (хэрэг явдлын нотолгоо баримтыг хайх) - Нэгийгээ орчныг харуулдуулахаар орхиод хоёул тэр зүг очиж ул мөр шалгалаа. Г.Дүйнхэржав. Арилшгүй мөр., ул мөргүй (юу ч үгүй, ямар ч нотлох юмгүй, сураг чимээгүй) - Тийн цэрэг эрс бидний чилээрхэл ул мөргүй арилж, цог золбоо сэргэн бадрах мэт болж билээ. Д.Цэдэв. Айргийн амт., ул мөртэй (а. Хийсэн бүтээсэн юмтай; б. Хэрэг явдлын үлдээсэн баримт, нотолгоотой) - Энд ирсэн хүн юуны өмнө оросын анхдугаар хувьсгалын гандан бууршгүй ул мөртэй танилцана. М.Чойжил. Андын нутаг алсдахгүй., ул суурь [хоршоо] (хашир догь, хариуцлагатай) - Арилжаа наймааны арга сүйхээнд ул суурь алдахгүй. А.Дашням. Хүрэндэлтийн хүүхэн., ул суурьтай (нухацтай) - Та төрийн их түшмэл адил ул суурьтай ярих гэж байх шив. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., ул үндэс [хоршоо] (иш үндэс), ул үндэсгүй (иш баримтгүй, ор үндэсгүй), ул үндэстэй (иш үндэстэй) - Түүний ирээдүйн төлөө санаа зовох нь маш ул үндэстэй ажээ. Б.Полевой. Эцсийн бүлэгт., хэл ул [хоршоо] (а. Яриа хөөрөө; б. Хэл чимээ, сураг) - Миний өмнө ердөө л нэг ийм өвгөн хэл улгүй зогсоно. Б.Бааст. Алтайн цэцэг., *ул мөргүй болгох (ор мөргүй, юу ч үгүй болгох).
- хөлийн ул - хөлийн газар гишгэх хэсэг
- ул туруу - малын хөлийн үзүүр хэсэг
- ул туурай - мал, амьтны хөлийн үзүүр хэсэг
- ул таваг - хүн, амьтны хөлийн газар гишгэх хэсэг
- уландаа гишгэх - үл тоомсорлох, сүйтгэх, хөсөрдүүлэх
- улыг нь долоох - долигонох, бялдуучлах, зусардах
- ул шагайх - бусдын мууг үзэх гэж далдуур өө сэв эрэх
- улаа шагайлгах - бусдад муугаа үзүүлэх, өө сэвээ эрүүлэх
- уулын зангуу түүхээр гутлынхаа улыг тахал - хэрэгтэй юм хий гэсэн санаа
- улгүй шаахай оройгүй малгай - а. Дутуу дулимаг, бүрэн бус б. Бүтэхгүй зүйлд санаархах; в. Ядуу, хоосон гэсэн санаа
... үргэлжлүүлэн харах ...- улныхаа махыг урагдтал хоногийнхоо хоолыг хорогдтол - үйл тамаа эдлэн байж, цөхрөлтгүй хичээж гэсэн санаа
- улыг хатгадаг зангуу ургах үедээ зөөлөн улсыг сүйтгэдэг зальхайн уруулын үзүүр зөөлөн - юмны мөн чанарыг гадаад шинжээр нь мэдэх аргагүй гэсэн санаа
- урьдын юм ул болох өнөөгийн юм зул болох - юм мартагдаж хуучрах гэсэн санаа
- хашин ул - монгол гутлын наамал улыг ширэн ултай нь хавсарган олс болон шөрмөсөөр товшиж оёсон ул
- ширэн ул - ширээр хийсэн гутлын ул
- хүүхэн ул - гутлын шаврын улны дээр давхарлан оёсон нимгэн ул
- ул боов - ул мэт хавтгай хэлбэртэй хэвийн боов
- ул зуузай - гутлын ул болон арын хатуулга
- ул төмөр - ямар нэг зүйлийн төмрөөр хийсэн доод тал
- харуулын ул - юм харуулдахад зориулсан гөлгөр хэсэг
- чарганы ул - чарганы газар хүрэх хэсэг
- ул хөрс - газрын өгөршлийн бүсийн уулын чулуулгийн нэр
- ул хөрсний ус - газрын гадаргаас дооших хамгийн эхний дээрээ үл нэвтрүүлэгч чулуулгийн үегүй, байнгын уст давхарга дахь ус
- ул авах - иш авах
- ултай хөдлөх - суурьтай хөдлөх
- улыг нь олох - магадалж, зөв бурууг нь ялгах
- ул дол - олон дахин давтагдсаар ердийн мэт болсон зүйл
- ул мөр - а. Гишгээд үлдсэн ор - Цагаан цэрэгт хөөгдөн гарч ул мөрөө буруулан тэнэж яваа хар шүдэт хуаз хэмээх ажээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил б. [шилжсэн] Хүний туулж өнгөрүүлсэн амьдрал в. [шилжсэн] Хийсэн хэрэг, явдлын нотолгоо, баримт - Энэхүү их самууны эцсийн ул мөрийг таслан арилгах явдалд дор бүрнээ идэвхийлэн оролцсон билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил
- ул мөр буруулах - а. Замаа буруулан зугтах, мөрөө баллан буруулах; б. Хийсэн хэргээ баллах
- ул мөр шалгах - хэрэг явдлын нотолгоо баримтыг хайх
- ул мөргүй - юу ч үгүй, ямар ч нотлох юмгүй, сураг чимээгүй
- ул мөртэй - а. Хийсэн бүтээсэн юмтай б. Хэрэг явдлын үлдээсэн баримт, нотолгоотой
- ул суурь - хашир догь, хариуцлагатай
- ул суурьтай - нухацтай
- ул үндэс - иш үндэс
- ул үндэсгүй - иш баримтгүй, ор үндэсгүй
- ул үндэстэй - иш үндэстэй
- хэл ул - а. Яриа хөөрөө б. Хэл чимээ, сураг
- ул мөргүй болгох - ор мөргүй, юу ч үгүй болгох
