I
1. Мал гөрөөс зэрэг амьтны нурууны журмын ясны үзүүр этгээдийн яс; мах, өөх, арьс, үс - дэлгэрэнгүй...Тарган хонины сүүл, хавирга... сэмжинд ороож шарсан элэгний шим шүүсийг санаад хоосон ходоод нь хонгинож хар шүлсээ залгив. Б.Нямаа. Арандалынхан., ахар сүүл (хүн, амьтны нурууны ясны шувтрах үзүүр), сүүл хөдөлгөх (а. Шогшисхийх - Ханд ван мориндоо мордож, өмнө зүг Туулын хөвөө дэх хааны ордны зүг морины сүүл хөдөлгөн явав. Б.Ринчен. Үүрийн туяа; б. Хашигнан хойргоших зэргээр шилгээх - Хул морь сүүл хөдөлгөн үүрсээд баярлаж гийсэн мэт эвшээгээд зэл рүү бөг бөг шогшжээ. Д.Цэдэв. Айргийн амт), сүүл агсах ~ сүүл өргөх (а. Мал адгуус сүүлээ годойлгох - Машины дуу сонссон хэсэг адуу үргэж хуйлран сүүл өргөж давхина. Н.Банзрагч. Зам; б. [шилжсэн] Сагсуурч хөөрөх, онгирч оодрох), сүүл шарвах (а. Амьтны сүүлээ хөдөлгөх - Халтаар гэж шивнэхэд эзнээ таньсан халтар нь сүүл шарван дагалаа. З.Баттулга. Уяхан замбуутив; б. Зусардах, дулдуйдан бялдуучлах; в. Үйл явдлаас элдвээр шалтаглан зайлсхийх), сүүл барих (а. Аливаа юмнаас үлдэж хоцрох - Дэлэн нь сэрийсэн цүлхгэр гэдэстэй гүүнүүд биеэ дааж ядсан мэт адууны сүүл барин шогшино. Д.Цэдэв. Айргийн амт; б. Уралдаан тэмцээнд хожигдох, сүүлийн байранд орох), сүүл дарах (а. Араас нь яг даган хөөх - Догшин борын сурмаг эргэх зөв талыг барин нэхэж, сүүл даран очмогцоо баруун талаар нь гэнэтхэн дайрч уургаа даялав. З.Баттулга. Уяхан Замбуутив; б. Сүүл мушгих; в. Ихэд айх, эмээх), дэл сүүл [хоршоо] (мал, амьтны хүзүү, сэрвээн дээгүүр тууш ургасан урт хялгас болон нурууны ясны үзүүр хэсэгт байх үсэрхэг эрхтэн) - Усны хөвөөнд олон сүрэг адуу тоглон наадаж, дэл сүүлийг дэлгэн харайлдана. С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол., саваг сүүл [хоршоо] (сарлагийн омруу, хэвлийг бүрхсэн болон сүүлний урт үс хялгас), *сүүлийг нь барих (өө сэв, гэм хоригийг нь мэдэх), *сүүл зүүх (а. Хэрэг явдлыг дуусгалгүй дутуу орхих; б. Хойноос нь салалгүй дагаж нэхэх юмтай болох), *сүүл мушгих (а. Ажил хэргээс үлдэж хоцрох, хожимдох; б. Уралдаан тэмцээнд адагт орох; в. Юмны төгсгөлийг үзэх, харах) - Бумцэндийн анги цэрэг түүгээр сүүл мушгин устгах зэргээр хойд ба зүүн зүгийн газар орон амар түвшин болов. Ж.Дамдин. Үймээний жил., *сүүл хавчих (а. Ихэд айх, хулчийх - Нойрон дундаа гэнэт гишгүүлсэн нохой ч айхын ихээр айсан бололтой сүүл хавчин гасалж зайлав. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир; б. Амиа бодон зугтах), *сүүл толгой золгох (хойно хойноосоо цувран ирэх), *сүүлийн уг нь цайх (олон юм өнгөрөөж, хашир зальтай болох), *сүүлийн их нь сажлахгүй (эрдэм номтой хүн тогтуун, даруу байдаг гэсэн санаа), *үнэгний сүүлээр даллах (хуурах, мэхлэх, залилах), *үхрийн сүүлэн дээр хутга (хэрэг явдал дуусах үедээ бүтэлгүйтэх), сүүлнээсээ айж сүүдрээсээ цочих [зүйр цэцэн үг] (аймтгай, сэжиглэмтгий, айж цочих), сүүлийг нь барьж шүдийг нь сөхөх [зүйр цэцэн үг] (өө сэвийг нь олж мэдэн зовоох; б. Шилж сонгох), сүүлнээс ондоо ханьгүй сүүдрээс ондоо нөхөргүй [зүйр цэцэн үг] (өнчин ганц хүн); сүүл нь толгойгоо дагана, сүүдэр нь биеэ дагана [зүйр] (түрүү нь хаашаа бол дагасан нь тийшээ гэсэн санаа), сүүлээ сээрэн дээрээ тавих [зүйр цэцэн үг] (а. Биеэ тоох; б. Дээрэлхэх, ихэмсэгрэх), сүүл ихэдвэл сүүжээ даахгүй, ухна өтөлбөл эврээ даахгүй [зүйр цэцэн үг] (их өтлөх хэцүү гэсэн санаа);
2. Аливаа юмны хойд, адаг, бөгс, төгсгөл, шувтарга:
сүүлийн өдөр (саяын ойрын өдөр),
бууны сүүл (бууны бөгсөн
дэлгэрэнгүй...хэсэг), онгоцны сүүл (онгоцны бөгсөн хэсэг), сүүл сар (адаг сар) - Өнөөдөр өвлийн сүүл сарын хорин билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., сүүл холбох (шүлгийн мөрүүдийн эцсийн үг, мөрийг давтах) - Үгийг хэрхэн сонгосон байдлыг үзвэл, толгой холбосноос гадна сүүл холбон, дотоод хэмнэл үгийг сонсогдох байдал зэргийг анхаарч найруулжээ. “Цог” сэтгүүл., сүүл үлдээх (ажлыг дутуу дулимаг, гүйцэд биш хийх), сүүл сүүлдээ (эцэстээ) - Халуун наранд газрын хөрс дорхноо эвэрч мөр улам бүдгэрсээр сүүл сүүлдээ харин үзэгдэх төдий болж эхэллээ. Ж.Дамдин. Миний монгол., оочрын сүүл (оочрын адаг, төгсгөл) - Нөгөө хоёр маань гараасаа хөтөлчихөөд оочрын сүүлд над руу эелдэгхнээр толгой дохин инээмсэглэн зогсов. Л.Дашням. Нялх ногоо., сарын сүүлээр (сарын хуучдаар, сарын эцсээр), цувааны сүүл (цувааны төгсгөл) - Цувааны сүүл, толгойд яваа хүн бие биенийгээ олж харахгүй олон нугачаа тахир замаар хөврөн байх нь тун ч сүртэй үзэгдэнэ. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., сүүл огтлох (үлдэгдлийг нь арилгах), сүүл үлдэх (ажил хэрэг нэг мөсөн төгсөөгүй байх), сүүлээ сөхөх (а. Амьтны сүүлээ дээш өргөх - Түүнийг хараад ухас хийн үргэж сүүл сөхөн давхисаар алга болж байлаа. Д.Мягмар. Нийлэх замын уулзварт; б. [шилжсэн] Их зан гарган биеэ тоох), *сүүлийн мэх (хамгийн эцсийн арга, аргагүйн эрхэнд үйлдэх зүйл), *сүүл эргүүлэх (заль мэх гаргах), *сүүлийн тэмээний ачаа хүнд (а. Хамгийн сүүлд оногдох юмны хувь хэмжээ их; б. Юмны эцэс төгсгөл, шувтарга нь даацтай байдаг гэсэн санаа), сүүлийн хүнд сүүж, шүүрхий болгон над [зүйр цэцэн үг] (даанч дарлаж байна, муу л гэвэл минийх гэсэн санаа);
3. Дараа, хожим -
Анхандаа удаан зогсоход бэрх юм шиг байсан, сүүлдээ сурчихдаг юм байна билээ. С.Удвал. Та дэлгэрэнгүй...бид уулзана., сүүлээр ярих (дараа ярих), сүүлд уулзах (дараа уулзах, хожим уулзах), сүүлд ярих (хожим ярих), сүүлд орох (а. Хойноос нь дагах; б. Ажил үйлд хойно нь хоцрох, адагт орох) - Нээрээ ч манайх хэдүүлээ юм юмны сүүлд оржээ гэж аман дотроо шивнэж ярьдаг болов. Л.Түдэв. Нүүдэл., хамгийн сүүлд (хамгийн эцэст) - Бусдын үгийг сөрөх гэж зориуд хамгийн сүүлд боссон байжээ. Л.Түдэв. Уулын үер., сүүл барьж, сүүдэрт нуугдах [зүйр цэцэн үг] (ажил хэрэгт хойрго хандах, ажлаас зугатах).
- ахар сүүл - хүн, амьтны нурууны ясны шувтрах үзүүр
- сүүл хөдөлгөх - а. Шогшисхийх - Ханд ван мориндоо мордож, өмнө зүг Туулын хөвөө дэх хааны ордны зүг морины сүүл хөдөлгөн явав. Б.Ринчен. Үүрийн туяа; б. Хашигнан хойргоших зэргээр шилгээх
- сүүл агсах ~ сүүл өргөх - а. Мал адгуус сүүлээ годойлгох - Машины дуу сонссон хэсэг адуу үргэж хуйлран сүүл өргөж давхина. Н.Банзрагч. Зам; б. [шилжсэн] Сагсуурч хөөрөх, онгирч оодрох
- сүүл шарвах - а. Амьтны сүүлээ хөдөлгөх - Халтаар гэж шивнэхэд эзнээ таньсан халтар нь сүүл шарван дагалаа. З.Баттулга. Уяхан замбуутив; б. Зусардах, дулдуйдан бялдуучлах; в. Үйл явдлаас элдвээр шалтаглан зайлсхийх
- сүүл барих - а. Аливаа юмнаас үлдэж хоцрох - Дэлэн нь сэрийсэн цүлхгэр гэдэстэй гүүнүүд биеэ дааж ядсан мэт адууны сүүл барин шогшино. Д.Цэдэв. Айргийн амт; б. Уралдаан тэмцээнд хожигдох, сүүлийн байранд орох
- сүүл дарах - а. Араас нь яг даган хөөх; б. Сүүл мушгих; в. Ихэд айх, эмээх
- дэл сүүл - мал, амьтны хүзүү, сэрвээн дээгүүр тууш ургасан урт хялгас болон нурууны ясны үзүүр хэсэгт байх үсэрхэг эрхтэн
- саваг сүүл - сарлагийн омруу, хэвлийг бүрхсэн болон сүүлний урт үс хялгас
- сүүлийг нь барих - өө сэв, гэм хоригийг нь мэдэх
- сүүл зүүх - а. Хэрэг явдлыг дуусгалгүй дутуу орхих; б. Хойноос нь салалгүй дагаж нэхэх юмтай болох
... үргэлжлүүлэн харах ...- сүүл мушгих - а. Ажил хэргээс үлдэж хоцрох, хожимдох; б. Уралдаан тэмцээнд адагт орох; в. Юмны төгсгөлийг үзэх, харах
- сүүл хавчих - а. Ихэд айх, хулчийх - Нойрон дундаа гэнэт гишгүүлсэн нохой ч айхын ихээр айсан бололтой сүүл хавчин гасалж зайлав. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир; б. Амиа бодон зугтах
- сүүл толгой золгох - хойно хойноосоо цувран ирэх
- сүүлийн уг нь цайх - олон юм өнгөрөөж, хашир зальтай болох
- сүүлийн их нь сажлахгүй - эрдэм номтой хүн тогтуун, даруу байдаг гэсэн санаа
- үнэгний сүүлээр даллах - хуурах, мэхлэх, залилах
- үхрийн сүүлэн дээр хутга - хэрэг явдал дуусах үедээ бүтэлгүйтэх
- сүүлнээсээ айж сүүдрээсээ цочих - аймтгай, сэжиглэмтгий, айж цочих
- сүүлийг нь барьж шүдийг нь сөхөх - өө сэвийг нь олж мэдэн зовоох; б. Шилж сонгох
- сүүлнээс ондоо ханьгүй, сүүдрээс ондоо нөхөргүй - өнчин ганц хүн
- сүүл нь толгойгоо дагана, сүүдэр нь биеэ дагана - түрүү нь хаашаа бол дагасан нь тийшээ гэсэн санаа
- сүүлээ сээрэн дээрээ тавих - а. Биеэ тоох; б. Дээрэлхэх, ихэмсэгрэх
- сүүл ихэдвэл сүүжээ даахгүй, ухна өтөлбөл эврээ даахгүй - их өтлөх хэцүү гэсэн санаа
- сүүлийн өдөр - саяын ойрын өдөр
- бууны сүүл - бууны бөгсөн хэсэг
- онгоцны сүүл - онгоцны бөгсөн хэсэг
- сүүл холбох - шүлгийн мөрүүдийн эцсийн үг, мөрийг давтах
- сүүл үлдээх - ажлыг дутуу дулимаг, гүйцэд биш хийх
- оочрын сүүл - оочрын адаг, төгсгөл
- сарын сүүлээр - сарын хуучдаар, сарын эцсээр
- цувааны сүүл - цувааны төгсгөл
- сүүл огтлох - үлдэгдлийг нь арилгах
- сүүл үлдэх - ажил хэрэг нэг мөсөн төгсөөгүй байх
- сүүлээ сөхөх - а. Амьтны сүүлээ дээш өргөх
- сүүлийн мэх - хамгийн эцсийн арга, аргагүйн эрхэнд үйлдэх зүйл
- сүүл эргүүлэх - заль мэх гаргах
- сүүлийн тэмээний ачаа хүнд - а. Хамгийн сүүлд оногдох юмны хувь хэмжээ их; б. Юмны эцэс төгсгөл, шувтарга нь даацтай байдаг гэсэн санаа
- сүүлийн хүнд сүүж шүүрхий болгон над - даанч дарлаж байна, муу л гэвэл минийх гэсэн санаа
- сүүлээр ярих - дараа ярих
- сүүлд уулзах - дараа уулзах, хожим уулзах
- сүүлд ярих - хожим ярих
- сүүлд орох - а. Хойноос нь дагах; б. Ажил үйлд хойно нь хоцрох, адагт орох
- хамгийн сүүлд - хамгийн эцэст
- сүүл барьж, сүүдэрт нуугдах - ажил хэрэгт хойрго хандах, ажлаас зугтах
Ижил үг
