1. Хүн, амьтны цусны эргэлтийн гол эрхтэн: зүрх булгилах (зүрх долгисон хөдлөх), дэлгэрэнгүй...зүрх дэлсэх (зүрх түг түг хийх) - Өвчтөний зүрх нь дэлсэж амьсгаа нь давхцаж эхлэв. “Эрүүл мэнд” сэтгүүл., зүрх өвдөх (зүрх хөндүүрлэх, зүрхний өвчин эхлэх) - Бадарчийн зүрх нь өвдөөд хэд хоногоос эмнэлэгт хэвтэх байх гэнэ. “Хөдөлмөр” сонин., зүрх өөхлөх (зүрхэнд өөхөн бүрхэвч тогтох), зүрх салганах (зүр савлах), зүрх савлах (зүрх долгисон хөдлөх, зүрхний хойших давхцах), зүрх томрох (зүрх нь хэвийн хэмжээнээс их болох) - Хэт таргалснаас зүрх томрох, хөл хавагнах явдал ч гардаг. “Эрүүл мэнд” сэтгүүл., зүрх хатуурах (зүрхний булчингийн судас нарийсаж цус дутагдаад зүрхэнд шигдээс үүсэж сорвижиж хатуурдаг эмгэг өвчин), зүрх чичрэх (зүрх савлан өвдөж дотор балартах), зүрхний тосгуур (зүрхэн доторх дээд хоёр хөндий), зүрхний ховдол (зүрхний доод талд буй зузаан ханатай хоёр хөндий), зүрхний шигдээс (зүрхэнд цус цочмог дутагдах өвчин) - Сүүлийн үед зүрхний шигдээс өвчнөөр өвчлөх нь нэмэгдэх хандлагатай байна. “Эрүүл мэнд” сэтгүүл., амь зүрх [хоршоо] (амь нас), зүрх судас [хоршоо] (хүн амьтны цусны эргэлтийн гол эрхтэн болоод, цус гүйх гуурс), уушги зүрх [хоршоо] (хүн, амьтны амьсгал, цусны жигд эргэлтийг хангах цул эрхтэн), элэг зүрх [хоршоо] (хүний сэтгэл санаа) - Элэг зүрхээ зангидан нэгтгэнэ. Ч.Чимид, Түүвэр зохиол., *зүрх догдлох (сэтгэл ихэд хөдлөх) - Ахынхаа ирснийг дуулсан Жаргалын зүрх нь догдлоод шалавхан уулзахыг л хүснэ. “Цог” сэтгүүл., *зүрх дэлбэрэх (үнхэлцэг хагарах) - Айсандаа лав тэр эмэгтэйн зүрх нь дэлбэрэхээ шахсан байх даа гэж хээв нэг хэлэв. “Цог” сэтгүүл., *зүрх маажих (сэтгэлийг уяруулан догдлуулах, сэтгэлийг хөдөлгөх) - Санамсаргүй байтал, модон байшингийн цонхны завсраар нэг хөгжмийн эгшиг шургалан орж ирээд, суусан Чулууны зүрхийг маажлан догдлуулахад даруй сэтгэл тогтож ядан, түүнийг дагуулан гарав. Д.Нацагдорж. Нэгэн сэтгэлийг бөмбөрүүлсэн үе., *зүрх түгших (сэтгэл санаа тавгүйтэх) - Хаалга дуугарангуут зүрх түгшээд болохгүй нь. “Хөдөлмөр” сонин., *зүрхэнд хүрэх (бялуурах, шандуурах) - Нялуун утаа нь зүрхэнд хүрэн нүд эрээлжлүүлнэ. Д.Гармаа. Цагаан булаг., *уушги зүрх амаар гарах шахах (а. Айж цочих; б. Ихэд аахилан амьсгаадах; в. Хэт цухалдах), *уушги зүрх сагсайх (ихэд уурлах, бачимдах), *элэг зүрх өмрөх (санаа сэтгэл зовж ихэд шаналах);

---

2. Зориг, цөс: зүрх алдах (айж төвөгшөөх) - Хэлтсийн даргын ширүүн харцнаас зүрх алдаад байна. “Утга зохиол урлаг” сонин., зүрх бага (аймхай хулчгар) - Цэвээн зүрх багатай тул бидний хэлснээр явахгүй байж гэж бодогдоно. “Цог” сэтгүүл., зүрх гаргах (аливаа үйлд зориг гаргах) - Одоо л зориг зүрхээ гаргадаг цаг даа. “Үнэн” сонин., зүрх их (айж эмээхийг үл мэдэх, шантрахгүй зоригтой) - Эзэн хаан зүрх ихтэй баатруудаа бахархан харав. Орос ардын үлгэрүүд., зүрх мохох (зориг самбаа харих) - Олон сар хөөцөлдөж бүтээгүй болохоор зүрх мохоод л гэх үү дээ. “Хөдөлмөр” сонин., зүрх муутай (аймхай, хулчгар) - Миний муу хүү зүрх муутай болохоор тэр хэрэгт оролцолгүй хол явсан нь ч болж дээ. “Цог” сэтгүүл., зүрх орох (зоригтой болох) - Олон сайхан эрчүүд уухайлан дайрсныг хараад Хишигтэд зүрх ороод явчихлаа. Ж.Дамдин. Үймээний жил., зүрх өвдөх (санаа зовох, сэтгэл шимшрэх) - Зүрх нь өвдсөн олон мөргөлчингүүд дүнгэр дүнгэр ярьж байлаа. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., зүрх зориг [хоршоо] (шийдэмгий байдал), зүрх сэтгэл [хоршоо] (чин сэтгэл), зүрх цөс [хоршоо] (а. Зориг - Аймшигт Мухулайн зүрх цөс аяа юутай түгшилтэй. В.Инжаннаши. Хөх судар; б. Сэтгэл - Төдий эх хөвгүүн нар хааны хишигт зүрх цөс игтлэн нулимс унагаан салан түвдэхгүй, уйлан дахин дахин мөргөж… В.Инжаннаши. Хөх судар)., зүрх мэгших (дотроо уйлах), зүрх үхэх (шантрах, бэрхшээх, халирах) - Одоо хомуун шиг дахиад бутрахад хүрвэл хөрөнгө малаа амьтанд алдчихна гэж зүрх нь үхэж байгаа биз. Д.Мягмар. Нийлэх замын уулзварт., зүрх нь чичрэх (айн хэлмэх) - Гайхамшигт баатрын аймшигт сум, гамин чандруугийн зүрхэнд тусмагц, гадаадын дайсны сүнс нь зайлж, дотоодын харгисын зүрх нь чичирнэ. С.Буяннэмэх. Сүхбаатарын туг., зүрхээ авах (ихэд айснаас болж хожим бэрхшээх), зүрхээ зүсүүлэх (ихэд айснаас халгамтгай болох), зүрхэнд шар ус хуруулах (өшил хясал төрөх), зүрхний хийтэй (а. Түргэн, цочмог ууртай: зүрхний хийтэй хүн (цочмог ууртай хүн); б. Хөөрүү, онгироо, сагсуу, дэвэргэн - Энэ цэргийн хар угаасаа засрахын аргагүй сагсуу амьтан зүрхний хийтэй хүн. З.Сандагаа. Цэргийн Дорж)., зүрхэнд орох (хашрах, айн болгоомжлох) -Хошууч та тун ялимгүй амьтан аа! Монгол гэдэг нэр зүрхэнд чинь оржээ гээд хүйтнээр инээв. З.Баттулга. Төвшинтөгс., зүрхээ авахуулах (юмнаас халширдаг, айж эмээдэг болох) - Янжингийн эх дөрвөн хүүхэд гаргасан боловч охиноосоо бусдыг багад нь алдаж зүрхээ авахуулчихсан учир ганц охиноо ёстой нэг алган дээрээ бөмбөрүүлж өсгөсөн хүн билээ. Ч.Чимид. Хавар намар., зүрхээ зүсүүлэх (зүрхээ авахуулах) - Тэр залхуу золиг ийм их тоо боддог болоод түүнээсээ айж зүрхээ зүсүүлж хэвтдэг байх нь л дээ. Б.Бааст. Мянган тэмээтийн хүү., зүрхээрээ мэдрэх (юмыг сайтар ойлгох, ухаарах), *зүрхэнд шар ус хуруулах (санаанаас гарахгүй болтол айлган сүрдүүлэх) - Мөнөөхөн аваргуудын зүрхэнд шар ус хуруулдаг Баянмөнх, Дагвасүрэн гээд л баахан залуу бөх байх тул энэ өдрийн бөх тун сонирхолтой болох нь үзтэл ил байлаа. С.Бадраа. Уулзалт., *бүдүүн зүрх (а. Айж ичихийг мэдэхгүй - Засгийн өөдөөс эсэргүүцэн босдог бүдүүн зүрхтэй муу санаатан бас байдаг ажээ. Н.Банзрагч. Зам; б. Хэнэггүй, хайхрамжгүй, цэвдэг сэтгэлтэй - Хүний амь сүйдэх гээд байхад бүдүүн зүрх гарган хаяагаа манаж зүгээр байж би л лав чадахгүй. Ш.Ванчаарай. Гал улаан цэцэг)., *чулуун зүрх (хатуу сэтгэл), бөх зүрхтэй, бүдүүн голтой [зүйр цэцэн үг] (хэнэггүй, муйхар зоригтой);

---

3. Гол, чухал: амин зүрх (амин гол) - Миний амин зүрх тэр явж байна. С.Эрдэнэ. Хулан бид хоёр., дэлгэрэнгүй...зүрхний угаас (нэн дотноор, амин хувиасаа), гол зүрхнээс (угаасаа, сэтгэлээсээ), чин зүрхнээс (үнэн санаанаас, үнэн голоосоо), зүрхний нөхөр (хамгийн дотно, итгэлтэй нөхөр) - Зүрхний нөхөр Дашийн хөдөлмөрч чанар бидний сэтгэл зүрхэнд үүрд мөнх байх болно. “Үнэн” сонин., зүрхэн толт (а. Зүрхний угийн бүдүүн судас бүхий хэсэг, тосгуурын дээд талд орших, товойж гарсан цагаан эд; б. [шилжсэн] Сэтгэлийн уг, санааны мухар - Уужмын холд зүрхэн толтноос гээгдээгүй мөртлөө, учралын жаргалд инээгээгүй, хайлган цайлган унаган хайр аа. Л.Дагвадорж. Унаган хайр; в. [хэл шинжлэл] Монгол бичгийн хэлний авиа зүйд үндэслэж, үе үсгийн зарчмыг баримтлан зохиосон хэлний зүйн бичиг).

---

• зүрх булгилах - зүрх долгисон хөдлөх
• зүрх дэлсэх - зүрх түг түг хийх
• зүрх өвдөх - зүрх хөндүүрлэх, зүрхний өвчин эхлэх
• зүрх өөхлөх - зүрхэнд өөхөн бүрхэвч тогтох
• зүрх салганах - зүр савлах
• зүрх савлах - зүрх долгисон хөдлөх, зүрхний хойших давхцах
• зүрх томрох - зүрх нь хэвийн хэмжээнээс их болох
• зүрх хатуурах - зүрхний булчингийн судас нарийсаж цус дутагдаад зүрхэнд шигдээс үүсэж сорвижиж хатуурдаг эмгэг өвчин
• зүрх чичрэх - зүрх савлан өвдөж дотор балартах
• зүрхний тосгуур - зүрхэн доторх дээд хоёр хөндий
... үргэлжлүүлэн харах ...
зүрхний ховдол - зүрхний доод талд буй зузаан ханатай хоёр хөндий
зүрхний шигдээс - зүрхэнд цус цочмог дутагдах өвчин
амь зүрх - амь нас
зүрх судас - хүн амьтны цусны эргэлтийн гол эрхтэн болоод, цус гүйх гуурс
уушги зүрх - хүн, амьтны амьсгал, цусны жигд эргэлтийг хангах цул эрхтэн
элэг зүрх - хүний сэтгэл санаа
зүрх догдлох - сэтгэл ихэд хөдлөх
зүрх дэлбэрэх - үнхэлцэг хагарах
зүрх маажих - сэтгэлийг уяруулан догдлуулах, сэтгэлийг хөдөлгөх
зүрх түгших - сэтгэл санаа тавгүйтэх
зүрхэнд хүрэх - бялуурах, шандуурах
уушги зүрх амаар гарах шахах - а. Айж цочих; б. Ихэд аахилан амьсгаадах; в. Хэт цухалдах
уушги зүрх сагсайх - ихэд уурлах, бачимдах
элэг зүрх өмрөх - санаа сэтгэл зовж ихэд шаналах
зүрх алдах - айж түвэгшээх
зүрх бага - аймхай хулчгар
зүрх гаргах - аливаа үйлд зориг гаргах
зүрх их - айж эмээхийг үл мэдэх, шантрахгүй зоригтой
зүрх мохох - зориг самбаа харих
зүрх муутай - аймхай, хулчгар
зүрх орох - зоригтой болох
зүрх өвдөх - санаа зовох, сэтгэл шимшрэх
зүрх зориг - шийдэмгий байдал
зүрх сэтгэл - чин сэтгэл
зүрх цөс - а. Зориг - Аймшигт Мухулайн зүрх цөс аяа юутай түгшилтэй. В.Инжаннаши. Хөх судар; б. Сэтгэл - Төдий эх хөвгүүн нар хааны хишигт зүрх цөс игтлэн нулимс унагаан салан түвдэхгүй, уйлан дахин дахин мөргөж В.Инжаннаши. Хөх судар
зүрх мэгших - дотроо уйлах
зүрх үхэх - шантрах, бэрхшээх, халирах
зүрх нь чичрэх - айн хэлмэх
зүрхээ авах - ихэд айснаас болж хожим бэрхшээх
зүрхээ зүсүүлэх - ихэд айснаас халгамтгай болох
зүрхэнд шар ус хуруулах - өшил хясал төрөх
зүрхний хийтэй - а. Түргэн, цочмог ууртай зүрхний хийтэй хүн цочмог ууртай хүн; б. Хөөрүү, онгироо, сагсуу, дэвэргэн
зүрхэнд орох - хашрах, айн болгоомжлох
зүрхээ авхуулах - юмнаас халширдаг, айж эмээдэг болох
зүрхээ зүсүүлэх - зүрхээ авахуулах
зүрхээрээ мэдрэх - юмыг сайтар ойлгох, ухаарах
зүрхэнд шар ус хуруулах - санаанаас гарахгүй болтол айлган сүрдүүлэх
бүдүүн зүрх - а. Айж ичихийг мэдэхгүй; б. Хэнэггүй, хайхрамжгүй, цэвдэг сэтгэлтэй
чулуун зүрх - хатуу сэтгэл
бөх зүрхтэй, бүдүүн голтой - хэнэггүй, муйхар зоригтой
амин зүрх - амин гол
зүрхний угаас - нэн дотноор, амин хувиасаа
гол зүрхнээс - угаасаа, сэтгэлээсээ
чин зүрхнээс - үнэн санаанаас, үнэн голоосоо
зүрхний нөхөр - хамгийн дотно, итгэлтэй нөхөр
зүрхэн толт - а. Зүрхний угийн бүдүүн судас бүхий хэсэг, тосгуурын дээд талд орших, товойж гарсан цагаан эд; б. [шилжсэн] Сэтгэлийн уг, санааны мухар; в. [хэл шинжлэл] Монгол бичгийн хэлний авиа зүйд үндэслэж, үе үсгийн зарчмыг баримтлан зохиосон хэлний зүйн бичиг