I
1. Малын сүү шимээр боловсруулсан идэх юм: амсуул идээн (хос нугалаанд таарах тоогоор зүйл дэлгэрэнгүй...бүрэлдүүлж тавагласан хурим найрын олонд амсуулахаар бэлтгэсэн идээний дээж), цагаан идээ (малын сүү саамыг боловсруулан хийсэн хүнс) - Хөгшин аав ээж дээрээ очиж цагаан идээнд гэдэс цайлган хонь мал хөөцөлдөн хэд хонох үнэхээр сайхан байв. С.Лочин. Газрын дуун., идээ цагаа [хоршоо] (сүүн бүтээгдэхүүн, цагаан идээ), айраг идээ [хоршоо] (идээ ундаа), бал идээ [хоршоо] (амтат идээ);
2. Хүнсний зүйлийн эерүүлэн хүндэтгэсэн нэр:
таван тансаг идээ (таван тансаг хоол),
дэлгэрэнгүй...идээ боловсруулах самшуу (ходоод), идээ байх (идээ хоол зохихгүй, шингэхгүй болсноос ходоод гэдэс өвдөх, дотор хямрах), идээ сонгох (жирэмсэн хүний элдэв юм идэхийг хүсэх), идээ унд [хоршоо] (идэх уух зүйл) - Цэргийн ардыг өршөөн идээ ундаа, дээл хувцсыг бусад аймгийн цэргүүдэд илүү таван хувиар тэгшитгэв. В.Инжаннаши. Хөх судар., цав идээ [хоршоо] (лам нарын үдийн зоог), *идээн пид (их үгтэй хүүхэд), *идээний тулам (идэхээс өөр юу ч хийж чадахгүй хүн);
3. Монгол айл зочин ирэхэд тавьж өгч амсуулах гол төлөв сүүгээр боловсруулан бэлтгэсэн идэх юм; амсуур:
идээ барих (тавагтай идээ
дэлгэрэнгүй...хүндэтгэн өгөх), идээ зооглох (а. Идээ шүүс, таваг тахилгаас хүртэх; б. Хоол идэх), идээг нь зооглоод, эцгийг нь эргүүлэх [зүйр цэцэн үг] (тусыг умартаж, доромж үзэх), идээ тавих (а. Хүнийг зочлон дайлж идээ таваглан тавьж өгөх: б. Цагаан идээний зүйлийг хатаахаар сав дэлгэц дээр тавих), тавгийн идээ (бурхан шүтээн, хүндэт зочинд амсуулахаар тавагласан идээний дээж), идээ боов [хоршоо] (тавгийн боов), идээ цай ~ цай идээ [хоршоо] (тавгийн идээ, унд цай) - Цай идээ заавал хоёр гардан барьж өг. Х.Нямбуу. Хамгийн эрхэм ёсон., идээ шүүс [хоршоо] (тавгийн идээ, унд цай, бүхэл мах тэргүүтэн зоог), идээ эзнээ таньдаггүй, ирэг сүүлээ таньдаггүй [зүйр цэцэн үг] (аливаа юмны хэлбэр, агуулга зэрэг өөрчлөгдсөнөөс шалтгаалж утга учир нь өөрчлөгддөг гэсэн санаа) - Өрөм ааруул өрсөн тавагтай идээгээр дайлав. Н.Банзрагч. Зам;
4. Үр жимсний доторх зүйл, цөм:
буудайн идээ (буудайн цөм),
самрын идээ (самрын цөм) -
дэлгэрэнгүй...Самрын боргоцойд идээ суужээ. Яриа., тошлойн идээ (тошлойн үр жимсэнд суух шим), чавганы идээ (чавганы ясны цөм), идээ суух (ургамлын зүйлд үр цөм бий болон боловсрох);
5. Цай чанахад хийх нунтаглаж бэлдсэн хуурай цай:
идээ нь багадах (хуурай цай нь багадах),
идээ нь ихдэх (аагшиж
дэлгэрэнгүй...богших), идээ орох (цай идээших), цайны идээ (унд цайнд ааг оруулах хуурай цай) - Ээж цайндаа идээ хийв. Яриа;
6. Гурилаар чимхэж боож хийх хоолны дотор орох холио:
буузны идээ (буузны хольц),
мантууны идээ (мантууны амтлагч),
дэлгэрэнгүй...хуушуурын идээ (хуушуурын гол, хуушуурын мах).
- цагаан идээ - малын сүү саамыг боловсруулан хийсэн хүнс
- идээ цагаа - сүүн бүтээгдэхүүн, цагаан идээ
- айраг идээ - идээ ундаа
- бал идээ - амтат идээ
- таван тансаг идээ - таван тансаг хоол
- идээ боловсруулах самшуу - ходоод
- идээ байх - идээ хоол зохихгүй, шингэхгүй болсноос ходоод гэдэс өвдөх, дотор хямрах
- идээ сонгох - жирэмсэн хүний элдэв юм идэхийг хүсэх
- идээ унд - идэх уух зүйл
- цав идээ - лам нарын үдийн зоог
... үргэлжлүүлэн харах ...- идээн пид - их үгтэй хүүхэд
- идээний тулам - идэхээс өөр юу ч хийж чадахгүй хүн
- идээ барих - тавагтай идээ хүндэтгэн өгөх
- идээ зооглох - а. Идээ шүүс, таваг тахилгаас хүртэх; б. Хоол идэх
- идээг нь зооглоод, эцгийг нь эргүүлэх - тусыг умартаж, доромж үзэх
- идээ тавих - а. Хүнийг зочлон дайлж идээ таваглан тавьж өгөх; б. Цагаан идээний зүйлийг хатаахаар сав дэлгэц дээр тавих
- тавгийн идээ - бурхан шүтээн, хүндэт зочинд амсуулахаар тавагласан идээний дээж
- идээ боов - тавгийн боов
- идээ цай цай идээ - тавгийн идээ, унд цай
- идээ шүүс - тавгийн идээ, унд цай, бүхэл мах тэргүүтэн зоог
- идээ эзнээ таньдаггүй, ирэг сүүлээ таньдаггүй - аливаа юмны хэлбэр, агуулга зэрэг өөрчлөгдсөнөөс шалтгаалж утга учир нь өөрчлөгддөг гэсэн санаа
- буудайн идээ - буудайн цөм
- самрын идээ - самрын цөм
- тошлойн идээ - тошлойн үр жимсэнд суух шим
- чавганы идээ - чавганы ясны цөм
- идээ суух - ургамлын зүйлд үр цөм бий болон боловсрох
- идээ нь багадах - хуурай цай нь багадах
- идээ нь ихдэх - аагшиж богших
- идээ орох - цай идээших
- цайны идээ - унд цайнд ааг оруулах хуурай цай
- буузны идээ - буузны хольц
- мантууны идээ - мантууны амтлагч
- хуушуурын идээ - хуушуурын гол, хуушуурын мах
- амсуул идээн -
хос нугалаанд таарах тоогоор зүйл бүрэлдүүлж тавагласан хурим найрын олонд амсуулахаар бэлтгэсэн идээний дээж
Ижил үг
