I
1. Хүн, амьтны амны дотор талд байх олон хазуур яс: шүд авахуулах (өвчтэй шүдээ сугалуулах), дэлгэрэнгүй...шүд бөглөх (цоорч өвчилсөн шүдийг эмчилж ломбо тавих), шүд булгарах (шүд угаараа булга үсрэх, унах), шүд гарах (а. Шүд ургах; б. Юманд шүд мэт зүйл бий болох), шүд зуурах (өвчний учир ам ангайхгүй болох), шүд зуух (а. Шүдээ хооронд нь чанга нийлүүлэх; б. [шилжсэн] Зовлон тохиолдоход хатуужил тэсвэртэй байх - “Би яалаа ч амь хэлтрэхээ өнгөрсөн хүн байж. Биеэ гүтгэж нэрээ бузарлахгүй юм шүү” гэж шүд зуусаар байв. Ж.Пүрэв. Аянга; в. [шилжсэн] Бусдад өш хонзон санах, занах - Кимура улам шүд зууж, азтай мөчийг цаг ямагт хүлээсээр байв. Д.Гармаа. Цагаан цулаг), шүд ломбодох (цоорч өвчилсөн шүдийг эмчилж бөглөх), шүд орох (шүдний ором гарах) - Хүзүү рүү нь хэдэн шүд оржээ. Б.Бааст. Алтайн цэцэг., шүд сугалах (өвчтэй шүдийг авах), шүд унах (шүд угаараа сугаран ойчих, шүдгүй болох), шүд ургах (а. Шүд гарч ирэх, шүдтэй болох; б. [шилжсэн] Өсөж торних - “Овоо шүд ургаж яваа хоёр байна. Бодвол эцэгтэйгээ адилхан улаан хувьсгалчид биз!” гэж тал талаас давшлан шуугилдсан. С.Эрдэнэ. Дөрвийн бодол), шүд хага таших (нэн хүйтэн зүйл ууснаас болж, шүд янгинах мэт болох) - Бид гурав гол дээр очиж, шүд хага ташсан хүйтэн усаар нүүр гараа угааж салхинд хатаахад үнэхээр хавтай байв. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., шүд хийх (хиймэл шүд суулгах), шүд хорхойтох (шүд юүрэх өвчин), шүд хөдлөх (шүд буйлнаасаа суларч холхих, ганхах), шүд хүрэх (шүдний ором гарах) - Цавь гэдсээр нь шүд хүрсэн байв. Б.Бааст. Алтайн цэцэг., шүд цухуйх (нас бага хүүхэд мал, амьтанд шүд бий болох, шүдтэй болох), шүдийг нь үзэх (морь малын уруулыг сөхөж, шүдийг нь хараад, насыг нь тогтоох) - Хүлэг морь авъя гэвэл шүдийг нь үз. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийггн далай., шүдийг нь татах (уруулыг нь сөхөж, шүдийг нь үзэх) - Бэлгийн морины шүд татдаггүй. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийггн далай., шүдний зайлуур (а. Шүд зүлгэх зэвсэг, сойз; б. Шүд ариутган зайлах бодис), шүдний оо (шүд угаах, ариутгах тусгай бодис), шүдний орой (шүдний буйлнаас ил гарсан хэсэг), шүдний паалан (фосфорхүчлийн болон нүүрсхүчлийн кальци, фтор зэргээс бүрдэх, шүдний гадуурх хатуу нимгэн, өнгөлөг нэхдэс), шүдний сойз (шүд цэвэрлэх хэрэгсэл), шүдний уг ~ шүдний сурвалж (шүдний ховд хонхорт шигдэж байх шөвгөр үзүүр), шүдний уурхай ~ шүдний ховд (шүд шигдэж байдаг, буйлны хонхор), шүдний хаг ~ шүдний хөгц (шүдний гадаргууг бүрхсэн ногоон, шаравтар өнгөтэй зүйл), шүдний чигчлүүр (шүдний завсар орсон зүйлийг ухаж гаргах хэрэгсэл, чигчлүүр), шүдний эд ~ шүдний тугалмай (яснаас хатуу бүтэцтэй, шүдний гол бүрэлдэхүүн хэсэг), шүдний эмч (шүдний өвчнийг эмчлэх, шүд авах, хийх үүрэг бүхий, нарийн мэргэшлийн эмч), шүдээ хавирах (шүдээ харшуулан дуугаргах) - Шүд нь хавиран тачигнах шиг болов. Д.Маам. Тэмээний дууль., шүдээ чигчийлэх (шүдэн завсраар орсон зүйлийг чигчлүүрээр авах) - Хялгана авч имрэн барилдуулаад дийлснээр нь шүдээ чигчийлэн, бүлтэн бөгөөд том хар нүд нь цавчилж магнай дээр нь хэдэн үе үрчлээ байн байн тодорно. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг тамир., шүдээ яралзуулах (жигд цагаан шүдээ ил гаргах) - Эрүүл саруул царайд нь баяр баясгалангийн охь хуран цуглараад, дун цагаан шүдээ яралзуулан инээмсэглэж, дуу аялах хүсэл төрж явна. Л.Түдэв. Нүүдэл., шүдээ ярзайлгах (уруулаа сөхөж шүдээ ил гаргах) - Үс нь сагсайж нүүр ам руугаа унжсан, эргэлдсэн том улаан нүдтэй Доной шүдээ ярзайлган, хэлээ унжуулж зогсох шиг санагдав. П.Хорлоо. Багш., араа шүд (хүн, амьтны соёоноос хойш байрлах шүд) - Зуны цагт усаар хатсан малын араа шүд нь зуурчихдаг юм гээд зөндөө ус цутгаж өгсөн. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., доод шүд (доод эрүүнд ургасан шүд), дун цагаан шүд (нэн цагаан шүд) - Сүрхий зальтайгаар инээмсэглэхэд нь дун цагаан шүд нь гялалзаж, хүрэн улаан царай нь улам чиг хүрэн юм шиг үзэгдлээ. С.Удвал. Их хувь заяа., сүүн шүд (нялх хүүхдэд ургах шүд, дараа нь унаж, байнгын шүд ургадаг), үүдэн шүд (эрүүний гол дунд ургасан шүд) - Манай нэг хөгшин эр хонь бий. Түүний үүдэн шүднүүдийг үзээд ойчсон бол зөөлөн тэжээл, арвайн гурил өгч байгаарай. Л.Түдэв. Нүүдэл., хиймэл шүд (шүд орлуулах хиймэл эрхтэн, нийлэг эд, яс, металл зэргээр хийдэг), хуучин ясан шүд (арван дөрвөн настай тэмээ), шинэ ясан шүд (арван хоёр настай тэмээ), ясан шүд (арван гурван настай тэмээ), шүд ам [хоршоо] (хүн, амьтны уруулын завсар хөндий болон хазуур олон яс) - Бас Сорхон шар, Тэмүжинг дайрч, ах дүү тайчууд нар ам шүдээ билүүдэж айсуй явна. Монголын нууц товчоо., *ам шүдээ өгөх (андгайлах, тангараглах) - Нэгэн удаа бид, нэгэн омогтой бандийг барьж аваад шоронд хийнэ гээд чирсэнд, тэр сандран айж, бид нараас өршөөл гуйснаар барахгүй, дахин бидэнд халдахгүй гэдэг ам шүдээ өгсөн билээ. Ч.Лодойдамба. Манай сургуулийнхан., *шүд ам билүүдэх ~ шүд амаа билүүлэх (а. Дайн тулалдаанд бэлтгэх - Сүлдүсүний Сорхон шар зөв дайрч (яг тохиолдон) үзэж өгүүлрүүн: -Усанд чилами (ором) -гүй огторгуйд мөргүй, хаа одов хэмээгээд ах дүү чинь шүд ам билүүдэж айсуй. Лувсанданзан. Алтан товч; б. Хэрэлдэх гэж өө сэв эрэх), *шүд унасан хойно, ааруул таарах (өнгөрсөн хойно нь тус хүргэх);
2. [шилжсэн] Гучин хоёр тооны ёгт нэр, хоёр төрсөн ч гэнэ;
3. Зарим юмны шүд мэт зүйл, араа, ир:
шүд гаргах (а. Юманд шүд хэлбэртэй зүйл бий болгох; б. Юманд шүд шиг хэлбэртэй хатгамал оёх),
дэлгэрэнгүй...саврын шүд (саврын шүд мэт хэлбэртэй зүйл), тармуурын шүд (тармуурын шүд шиг хэлбэртэй зүйл, ир), хөрөөний шүд (хөрөөний шүд хэлбэртэй ир) - Мөргөцгийн доторх бэхэлгээг хөрөөний солбиулсан шүд шиг наана цаана дуртай газраа хэдэн мод босгочхож болдоггүй, нарийн ажээ. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө.
- шүд авхуулах - өвчтэй шүдээ сугалуулах
- шүд бөглөх - цоорч өвчилсөн шүдийг эмчилж ломбо тавих
- шүд булгарах - шүд угаараа булга үсрэх, унах
- шүд гарах - а. Шүд ургах; б. Юманд шүд мэт зүйл бий болох
- шүд зуурах - өвчний учир ам ангайхгүй болох
- шүд зуух - а. Шүдээ хооронд нь чанга нийлүүлэх; б. [шилжсэн] Зовлон тохиолдоход хатуужил тэсвэртэй байх; в. [шилжсэн] Бусдад өш хонзон санах, занах
- шүд ломбодох - цоорч өвчилсөн шүдийг эмчилж бөглөх
- шүд орох - шүдний ором гарах
- шүд сугалах - өвчтэй шүдийг авах
- шүд унах - шүд угаараа сугаран ойчих, шүдгүй болох
... үргэлжлүүлэн харах ...- шүд ургах - а. Шүд гарч ирэх, шүдтэй болох; б. [шилжсэн] Өсөж торних - Овоо шүд ургаж яваа хоёр байна. Бодвол эцэгтэйгээ адилхан улаан хувьсгалчид биз гэж тал талаас давшлан шуугилдсан. С.Эрдэнэ. Дөрвийн бодол
- шүд хага таших - нэн хүйтэн зүйл ууснаас болж, шүд янгинах мэт болох
- шүд хийх - хиймэл шүд суулгах
- шүд хорхойтох - шүд юүрэх өвчин
- шүд хөдлөх - шүд буйлнаасаа суларч холхих, ганхах
- шүд хүрэх - шүдний ором гарах
- шүд цухуйх - нас бага хүүхэд мал, амьтанд шүд бий болох, шүдтэй болох
- шүдийг нь үзэх - морь малын уруулыг сөхөж, шүдийг нь хараад, насыг нь тогтоох
- шүдийг нь татах - уруулыг нь сөхөж, шүдийг нь үзэх
- шүдний зайлуур - а. Шүд зүлгэх зэвсэг, сойз; б. Шүд ариутган зайлах бодис
- шүдний оо - шүд угаах, ариутгах тусгай бодис
- шүдний орой - шүдний буйлнаас ил гарсан хэсэг
- шүдний паалан - фосфорхүчлийн болон нүүрсхүчлийн кальци, фтор зэргээс бүрдэх, шүдний гадуурх хатуу нимгэн, өнгөлөг нэхдэс
- шүдний сойз - шүд цэвэрлэх хэрэгсэл
- шүдний уг ~ шүдний сурвалж - шүдний ховд хонхорт шигдэж байх шөвгөр үзүүр
- шүдний уурхай ~ шүдний ховд - шүд шигдэж байдаг, буйлны хонхор
- шүдний хаг ~ шүдний хөгц - шүдний гадаргууг бүрхсэн ногоон, шаравтар өнгөтэй зүйл
- шүдний чигчлүүр - шүдний завсар орсон зүйлийг ухаж гаргах хэрэгсэл, чигчлүүр
- шүдний эд ~ шүдний тугалмай - яснаас хатуу бүтэцтэй, шүдний гол бүрэлдэхүүн хэсэг
- шүдний эмч - шүдний өвчнийг эмчлэх, шүд авах, хийх үүрэг бүхий, нарийн мэргэшлийн эмч
- шүдээ хавирах - шүдээ харшуулан дуугаргах
- шүдээ чигчийлэх - шүдэн завсраар орсон зүйлийг чигчлүүрээр авах
- шүдээ яралзуулах - жигд цагаан шүдээ ил гаргах
- шүдээ ярзайлгах - уруулаа сөхөж шүдээ ил гаргах
- араа шүд - хүн, амьтны соёоноос хойш байрлах шүд
- доод шүд - доод эрүүнд ургасан шүд
- дун цагаан шүд - нэн цагаан шүд
- сүүн шүд - нялх хүүхдэд ургах шүд, дараа нь унаж, байнгын шүд ургадаг
- үүдэн шүд - эрүүний гол дунд ургасан шүд
- хиймэл шүд - шүд орлуулах хиймэл эрхтэн, нийлэг эд, яс, металл зэргээр хийдэг
- хуучин ясан шүд - арван дөрвөн настай тэмээ
- шинэ ясан шүд - арван хоёр настай тэмээ
- ясан шүд - арван гурван настай тэмээ
- шүд ам - хүн, амьтны уруулын завсар хөндий болон хазуур олон яс
- ам шүдээ өгөх - андгайлах, тангараглах
- шүд ам билүүдэх ~ шүд амаа билүүлэх - а. Дайн тулалдаанд бэлтгэх; б. Хэрэлдэх гэж өө сэв эрэх
- шүд унасан хойно ааруул таарах - өнгөрсөн хойно нь тус хүргэх
- шүд гаргах - а. Юманд шүд хэлбэртэй зүйл бий болгох; б. Юманд шүд шиг хэлбэртэй хатгамал оёх
- саврын шүд - саврын шүд мэт хэлбэртэй зүйл
- тармуурын шүд - тармуурын шүд шиг хэлбэртэй зүйл, ир
- хөрөөний шүд - хөрөөний шүд хэлбэртэй ир
Ижил үг
