I
1. Бага багаар нэмэн цуглуулж хадгалах, хуримтлуулах, арвижуулах: аргал хураах (аргал түүж цуглуулах, дэлгэрэнгүй...хуримтлуулах) - Хураасан аргал хорголоо өчигдөр дуусав гэж хэллээ. Д.Цэдэв. Айргийн амт., азарга хураах (азарга гүүгээ цуглуулах), буян хураах (сайн үйл хийх) - Энэ насанд буян сайн хураавал, хойд насанд хувилгаан болъё уу. Д.Равжаа. Зохиолын эмхэтгэл., биеэ хураах (биеэ атийлгах) - Зөөлөн сандал дээр биеэ хурааж, хөдлөлгүй суулаа. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., зовлон хураах (өөртөө зовлон авчрах) - Юу ч мэдэхгүй юмыг юм сургах гэж, өөртөө зовлон хурааж байх юм гэж над руу ширэв татан харав. С.Удвал. Та бид уулзана., мөнгө хураах (а. Мөнгө төгрөгөө нөөцлөн хуримтлуулах - Хүү минь ээ! мөнгө зоос хэчнээн хураасан маань хэний төлөө гэж бодож байна. “Утга зохиол урлаг” сонин; б. Юмны үнэ мөнгийг авах: мэдээ хураах (ямар нэгэн хэрэг явдлын тухай баримт сэлт цуглуулан авах), номын мөнгө хураах (номын үнэ мөнгийг авах), нүгэл хураах (муу үйл хийх), өрөм хураах (өрөм зөөхий авах, хуримтлуулах), түлээ хураах (а. Түлээ нөөцлөх - Гадаа зайтайхан түлээгээ бэлтгэн хураагаад, тавтай дулаан өвөлжихөд бэлэн болгон засаж билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил; б. Түлээг цэгцлэн жигдэлж тавих), хөеө хураах (хулгана өвлийн идшийг зөөх, цуглуулах) - Зуны турш хулгана хөеөгөө хураадаг шиг арай л ганц нэгээр нь зөөлгүй явжээ. Ш.Гаадамба. Элбэг дээл., хүчээ хураах (хүчээ хуримлуулах) - Хэсэг хэвтэж, хүчээ хураахаас аргагүй боллоо. Л.Содов. Хаврын нар., эд мал хураах (эд малаа өсгөн арвижуулах) - Эгэл ертөнцийн улс эд мал хураасныг сайнд бодох, эрхэм дээд номчин өглөг өгснийг сайнд бодох. Субашид., юм хураах (а. Эд хөрөнгө хуримтлуулах; б. Хогшил хэрэглэлийг эмхэтгэн цэгцлэх - Гүнчинхорлоо гал тогооныхоо юмыг хурааж, угааж арчиж гүйцээд, майхны хаяанд нэг муу гудас хаяж бүхлээрээ хэвтлээ. С.Удвал. Их хувь заяа), хурааж цуглуулах (янз бүрийн зүйл хуримтлуулж бөөгнүүлэх) - Та нар хурааж цуглуулсан хөрөнгө зоорийг минь бүрэлгэх нь үү? Н.Банзрагч. Зам., *сэтгэлийг нь хураах (сэтгэлийг нь эзэмдэх) - Сэтгэлийг нь хураавал, бие нь хаашаа одох. Лувсанданзан. Алтан товч., *улсыг хураах (улс орныг нэгтгэн захирах) - Сайн эцгийн чинь хураасан бүрэн улсыг тайчигуд ах дүү нар тань авч нүүхэд... Лувсанданзан. Алтан товч., дуслыг хураавал сав дүүрдэг, дуулснаа хураавал мэргэн болдог [зүйр цэцэн үг] (багаас их болдог: бага ч гэсэн мэдлэг хүнд эрдэм болдог гэсэн санаа), хураахын бахад бүү шуна, арвилахын зохист мэргэш [зүйр цэцэн үг] (арвич хямгач байж сурах гэсэн санаа); хураасан эдийг хулгайд алдана, сурсан эрдмийг хулгайд алдахгүй [зүйр цэцэн үг] (эрдэм ном эрхэм баян гэсэн санаа);
2. Тархаж бэлчсэн малыг ойртуулах, цуглуулж ирэх:
адуугаа хураах (адуугаа цуглуулах)
дэлгэрэнгүй...- Голын уснаас ханатал ундаалсан адуугаа, гүүн дэлэн дээр шагай болтол хураав. Д.Цэдэв. Айргийн амт., мал хураах (бэлчээрлэж байсан малыг цуглуулах), хонио хураах (хонио бөөгнүүлэх) - Сүнрэв, Чимид хоёр хэрүүлийн дуу шуугианаас үргэж, хотоос зайлсан хонио хураахаар явав. П.Хорлоо. Багш;
3. Ургаж гүйцсэн тариа зэргийг хадаж авах:
хурааж авах (а. Ургацаа хураах
дэлгэрэнгүй...- Хадсан өвсийг богино хугацаанд хатааж, шим тэжээл нь алдагдаагүй байхад ногооноор нь хурааж авахыг чухалчлах хэрэгтэй. Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага; б. Юмыг татварлан хураан авах, булаах - Ноёд бүх бараа бологчдынхоо өвөр түрийг нэгжиж, хамаг байдаг мөнгө зоосыг нь хурааж аваад, хүн бүрд тараан өгчээ. С.Дашдэндэв. Улаан наран), ногоо хураах (ургаж гүйцсэн хүнсний ногоог цуглуулж авах) - Мөдхөн ногоо хурааж дуусаад, гуанз нээхэд аймгийн төвийн гуанзанд дадлага хийж байгаа хэд маань хүрч ирэв. Л.Түдэв. Нүүдэл., тариа хураах (тарьсан тариалангийн үр ургацыг хадаж авах) - Дамбынх тариагаа бараг хураагаад, цан дээр овоолчихсон байв. Л.Түдэв. Нүүдэл., ургац хураах (тариалсан тариа, ногоог хадаж авах) - Урьдын амар тайван цаг сан бол эдүгээ хамгийн түрүүнд хар будааны өнжмөл ургац хурааж идэцгээдэг үе билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хадлан хураах (малын нөөц тэжээл болгож өвс хадаж авах);
4. Эдэлж хэрэглэж байх зүйлээ цэгцэлж тавих, дээш нь тавих
дэлгэрэнгүй...- Өглөө нь дэвсгэр хучлагаа гэрийн баруун талын намхан хайрцаг дээр хураадаг байлаа. П.Лувсанцэрэн. Хөдөөгийн дуун., аяга тавгаа хураах (аяга тавгаа цэгцлэх, дээш нь тавих) - Түрүүн бага бага гэсэндээ нэрэлхээд аягаа хураах гэтэл, ашгүй Сүрэн мэдэж, -Пил гуай нэмүүл. Аягаа аль- гэв. Л.Түдэв. Нүүдэл., номоо хураах (номоо цэгцэлж дээш тавих) - Магсаржав баруун зүгт ч бас тэгж л хэлдэг байх ёстой гээд унших гэсэн номоо хураав. С.Удвал. Их хувь заяа., ор дэрээ хураах (орны даавуу, хөнжлийг эвхэн, бүтээлгээр бүтээж цэгцлэх) - Та нар ч гэсэн ор дэрээ хурааж, нүүр гараа угаа! гэж хүүхдүүдээ загнав. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг;
5. Татварлан авах, албадан авах:
албан татвар хураах (а. Харьяат ард иргэдээс хууль ёсоор албан татвар авах; б. [хуучирсан] Баяд ноёд
дэлгэрэнгүй...ард иргэдээс хууль бусаар татвар авах) - Дээд ангийн харгис толгой лам гэж татвар хурааж байгаа юм гэнэ. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., гааль хураах (худалдаалах зүйлээс тусгай тогтоосон журмаар татвар авах), гишүүний татвар хураах (гишүүний хувьд оногдох татварыг авах), зэвсэг хураах (зэвсэг хэрэглэхийг хориглох, албадан авах) - Хутга шөвөг бүх зэр зэвсгийг нь хурааж аваад, хэдэн сайн хүнээр харуулжээ. С.Удвал. Их хувь заяа., түрээс хураах (ашиглуулах юмнаас тусгай тогтоосон журмаар татвар авах), хөрөнгийг хураах (бусдын хөрөнгө юмыг хуулийн шийдвэрийн дагуу хүчлэн авах) - Баян айлын хөрөнгийг хурааж байна гэж дуулсан болохоор ихэд сандарчээ. Н.Банзрагч. Зам;
6. Хүлээн авах:
санал хураах (санал авах)
- Ерөөсөө л санал хураая. Ч.Чимид. Хавар дэлгэрэнгүй...намар;
7. Товчлох, цомтгох:
хураасан нэр (товчилсон үг)
дэлгэрэнгүй... - Англиар Британийн далай дээгүүр нисэх хоршоо гэсэн үгийн хураасан нэр ажээ. Б.Ринчен. Өмнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл., товчлон хураах (товчлон эмхэтгэх, бичих) - Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч хэмээх оршвой. Лувсанданзан. Алтан товч., утга хураах (утгыг нь товчлох), үсэг хураах (үсэг товчлох);
8. Хэвийн ажиллагаа зогсох, болих:
амь хураах (амьсгал хураах, нас барах)
дэлгэрэнгүй...- Би өөрөө амь хураавал, хэвлийд байгаа үр минь бас амь хураана гэж айн зовно. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., амьсгаа хураах (нас барах) - Аа миний хүү ороод ирэв үү гэж ээж маань хэзээний үүд рүүгээ ширтэн хүлээж байсан бололтой, аяархан өгүүлээд амьсгалаа хураав. Ж.Дамдин. Үймээний жил., дуугаа хураах (дургүй хүрсэн зүйлд үгээ цөөвчлөх буюу огт дуугарахгүй болох) - Чүлтэм бэйсийн амь үрэгдсэнийг сонсож, хамгаалж чадаагүйдээ их харамсаж бүр ч дуугаа хураажээ. С.Удвал. Их хувь заяа., гэрээ хураах (гэрээ буулгах) - Насанхүүг өнгөрснөөс хойш их гэрээ хурааж байшиндаа хийлгэв. Н.Банзрагч. Зам., зэлээ хураах (а. Татсан зэлээ буулгах - Зуугаад үнээ саахдаа уядаг тугалын урт зэлээ эвхэж хураагаад, дээр нь нэгэн адасга хаячхаад алд хүрэх зэл үлдээжээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил; б. [шилжсэн] Малгүй болох - Бараг гар хоосон шахам болж, хашаа зэлээ хураасан айлууд манай нутагт олонтоо үзэгддэг сэн. Ж.Дамдин. Үймээний жил), хөлөө хураах (а. Хөлөө татаж авах; б. Юмны хөлийг салгаж тавих: ширээний хөл хураах (ширээний хөлийг салгаж авах) - Хөлийг нь хураагаад, авдартаа хийж авмаар байна. Д.Мягмар. Нийлэх замын уулзварт; в. [шилжсэн] Хүний явдал цөөрөх);
9. [шилжсэн] Хоосрох:
хотоо хураах (огт малгүй болох),
хөрөнгөө хураах (амь зуух хогшил хөрөнгөө барах,
дэлгэрэнгүй...хоосрох).
- аргал хураах - аргал түүж цуглуулах, хуримтлуулах
- азарга хураах - азарга гүүгээ цуглуулах
- буян хураах - сайн үйл хийх
- биеэ хураах - биеэ атийлгах
- зовлон хураах - өөртөө зовлон авчрах
- мөнгө хураах - а. Мөнгө төгрөгөө нөөцлөн хуримтлуулах; б. Юмны үнэ мөнгийг авах мэдээ хураах ямар нэгэн хэрэг явдлын тухай баримт сэлт цуглуулан авах
- номын мөнгө хураах - номын үнэ мөнгийг авах
- нүгэл хураах - муу үйл хийх
- өрөм хураах - өрөм зөөхий авах, хуримтлуулах
- түлээ хураах - а. Түлээ нөөцлөх; б. Түлээг цэгцлэн жигдэлж тавих
... үргэлжлүүлэн харах ...- хөеө хураах - хулгана өвлийн идшийг зөөх, цуглуулах
- хүчээ хураах - хүчээ хуримлуулах
- эд мал хураах - эд малаа өсгөн арвижуулах
- юм хураах - а. Эд хөрөнгө хуримтлуулах; б. Хогшил хэрэглэлийг эмхэтгэн цэгцлэх
- хурааж цуглуулах - янз бүрийн зүйл хуримтлуулж бөөгнүүлэх
- сэтгэлийг нь хураах - сэтгэлийг нь эзэмдэх
- улсыг хураах - улс орныг нэгтгэн захирах
- дуслыг хураавал сав дүүрдэг дуулснаа хураавал мэргэн болдог - багаас их болдог бага ч гэсэн мэдлэг хүнд эрдэм болдог гэсэн санаа
- хураахын бахад бүү шуна арвилахын зохист мэргэш - арвич хямгач байж сурах гэсэн санаа
- хураасан эдийг хулгайд алдана сурсан эрдмийг хулгайд алдахгүй - эрдэм ном эрхэм баян гэсэн санаа
- адуугаа хураах - адуугаа цуглуулах
- мал хураах - бэлчээрлэж байсан малыг цуглуулах
- хонио хураах - хонио бөөгнүүлэх
- хурааж авах - а. Ургацаа хураах; б. Юмыг татварлан хураан авах, булаах
- ногоо хураах - ургаж гүйцсэн хүнсний ногоог цуглуулж авах
- тариа хураах - тарьсан тариалангийн үр ургацыг хадаж авах
- ургац хураах - тариалсан тариа, ногоог хадаж авах
- хадлан хураах - малын нөөц тэжээл болгож өвс хадаж авах
- аяга тавгаа хураах - аяга тавгаа цэгцлэх, дээш нь тавих
- номоо хураах - номоо цэгцэлж дээш тавих
- ор дэрээ хураах - орны даавуу, хөнжлийг эвхэн, бүтээлгээр бүтээж цэгцлэх
- албан татвар хураах - а. Харьяат ард иргэдээс хууль ёсоор албан татвар авах; б. [хуучирсан] Баяд ноёд ард иргэдээс хууль бусаар татвар авах
- гааль хураах - худалдаалах зүйлээс тусгай тогтоосон журмаар татвар авах
- гишүүний татвар хураах - гишүүний хувьд оногдох татварыг авах
- зэвсэг хураах - зэвсэг хэрэглэхийг хориглох, албадан авах
- түрээс хураах - ашиглуулах юмнаас тусгай тогтоосон журмаар татвар авах
- хөрөнгийг хураах - бусдын хөрөнгө юмыг хуулийн шийдвэрийн дагуу хүчлэн авах
- санал хураах - санал авах
- хураасан нэр - товчилсон үг
- товчлон хураах - товчлон эмхэтгэх, бичих
- утга хураах - утгыг нь товчлох
- үсэг хураах - үсэг товчлох
- амь хураах - амьсгал хураах, нас барах
- амьсгаа хураах - нас барах
- дуугаа хураах - дургүй хүрсэн зүйлд үгээ цөөвчлөх буюу огт дуугарахгүй болох
- гэрээ хураах - гэрээ буулгах
- зэлээ хураах - а. Татсан зэлээ буулгах; б. [шилжсэн] Малгүй болох
- хөлөө хураах - а. Хөлөө татаж авах; б. Юмны хөлийг салгаж тавих ширээний хөл хураах ширээний хөлийг салгаж авах
- хотоо хураах - огт малгүй болох
- хөрөнгөө хураах - амь зуух хогшил хөрөнгөө барах, хоосрох
Ижил үг
