(амьтан)  

1. Саарал чонын удам, тэжээж гэршүүлсэн амьтан, ан ав хийх, мал харуулах, эд хөрөнгөө мануулах зэрэгт ашиглана: дэлгэрэнгүй...анч нохой (ан амьтан барихдаа сурамгай нохой) - Анчин ноход буутай хүрээд ирснийг минь юу андах вэ? хоёр тийш хага үсрээд өглөө. Б.Бааст. Хөвчийн Бор; гарж нохой (бие бүдүүн, үс сахлаг, толгой том, дуу өтгөн төвөд нохой), гөрөөч нохой (анч нохой), мөрч нохой (мөр мөшгөхдөө сайн нохой), хоточ нохой (хот манахдаа сайн нохой), золбин нохой (эзэнгүй тэнүүчлэн явдаг нохой), зуудаг нохой (хүн урдаг, танихгүй хүн рүү асаж дайрдаг нохой), хайгуулч нохой (ямар нэгэн зүйлийг үнэрээр нь хайн олохдоо чадамгай, сургуультай нохой), нохой боргох (нохой ээрэн хоргоож хуцах) - Бөмбөөгийн хамар цагаан нохойнууд боргож эхлэв. О.Цэндсүрэн. Халуун салхи., нохой барих (нохой хүн, амьтныг урж хазах), нохой хорих (нохойгоо хорин барьж, зочноо г‎эртээ оруулах), нохойгоор бариулах (нохой тавин бариулах), нохой тавих (а. Ан амьтан бариулахаар нохой тавих; б. Хулгай, дээрэм зэргийг илрүүлэхээр хайгуулч нохой явуулах), нохой турхирах (нохойг зориуд нэгэн зүйл рүү чиглүүлэн бариулахаар тавих), нохой хуцах (нохой дуугарах), нохой улих (нохой урт удаанаар гиншин гингэнэж дуугарах), нохой шиншихгүй (хэнд ч хэрэггүй зүйл), нохой гаслам халуун (зуны аагим халуун) - Тэр өдрийн нарны халуун нохой гаслам, цэргүүд цангаж түй гэх шүлс гарахаа болилоо. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., нохойн хороо (эмх замбараагүй, хог новш ихтэй газар), нохой байтал багалзуурынхаа хэрээр яс залгих [зүйр цэцэн үг] (а. Хэтэрхий их ховдоглох; б. Их санаархах), нохой гахайдаа хүрэх (хоорондоо хэрэлдэн муу муухайгаа дуудалцах) - Энэ хоёрын хэн хэн нь гал залуу улс тачигнатал хэрэлдэж, нохой гахайдаа хүрэв. С.Бадраа. Амьдрал., нохойн дуу ойртох (а. Айлд ойртон ирэх; б. Ажил төрөл дуусах дөхөх, бүтэх) - Амралтаараа ирлээ. Сургууль төгсөх нохойн дуу ойртоод л байна гэж Төмөр хэлэв. Д.Найманжин. Оломгүй далай., нохойн замаар орох (а. Буруу хэрэг үйлдэх, буруудах - Над энэ ба хойд насаа даатгана гэдэг ч нохойн замаар орсонтой адил болж байгаа хэрэг шүү дээ гэж Хасбаатар Пагамжавт бас дахин учирлаж билээ. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа; б. Ямар нэгэн зүйл олдохгүй байх, алга болох) - Учир нь Тогтохыг эсэргүү болсон гэж дуулаад тэр мөнгө нохойн замаар орсон байх гэж айсан хэрэг байжээ. Л.Чойжилсүрэн. Морин төвөргөөн., нохойн идэш болох (нууж, харамлаж байсан зүйл нь бусдад ашиглагдах), нохой амаар нийлэх (ханын амыг хоёр хоёр болон гурван үдээртэй уулзраар буруу нийлүүлэх), нохой нүцгэн, гахай явган [зүйр цэцэн үг] (өмсөх хувцас, унах унаагүй хоосон ядуу гэсэн санаа), нохойн толгойг ширээн дээр тавивч шороон дээр [зүйр цэцэн үг] (а. Муу зүйлийг дээш татавч үл өөдлөх; б. Алдар нэр, хайр хүндэтгэл даахгүй гэсэн санаа), муу нохойн гэдсэнд шар тос тогтохгүй [зүйр цэцэн үг] (муу зүйлд сайн юм үл тохирох гэсэн санаа), нохойгүй газар гахай хуцах [зүйр цэцэн үг] (а. Эрдэм чадвартай хүн байхгүйд мэдэмхийрэх; б. Ямар нэгэн зүйлийг хийж чадах хүнгүй үед чадахгүй хүн орлон аргацаах гэсэн санаа), нохойн аманд орсон яс бүтэн гардаггүй [зүйр цэцэн үг] (муу этгээдийн гарт орвол сайнаа үзэхгүй гэсэн санаа), нохойн баас гурван жил болбол эмд орно [зүйр цэцэн үг] (хэдий муу муухай боловч нөхцөл байдлаас шалтгаалж эрхэм болж хувирах гэсэн санаа), нохойн баасыг хэдий хутгавал төдий үнэр гарна [зүйр цэцэн үг] (муу зүйлийг хөндөх тутам уг чанар нь улам илрэх гэсэн санаа), нохойн сүүлээс ном авах [зүйр цэцэн үг] (хүнийг гололгүй эрдмийг нь сурах гэсэн санаа), нохой сүүлээ, сүүл хонгорцгоо [зүйр цэцэн үг] (дээрээс өгсөн ажил хэргийг өөрөө гүйцэтгэлгүй доод тушаалын хэн нэгэнд даалгах, цааш цааш нь дамжуулах гэсэн санаа), нохой хамартаа хүрэхээр усч [зүйр цэцэн үг] (аминдаа тулахаар аргыг нь олох гэсэн санаа), нохой мянган газар явавч баас идэхээ байхгүй [зүйр цэцэн үг] (хаа ч явсан сурсан зангаа орхихгүй гэсэн санаа), нохой хуцахаараа хуцаг, тэмээ явахаараа явна [зүйр цэцэн үг] (а. Аливаа зүйл гадны нөлөөллийг үл хайхран өөрийн жам ёс, зүй тогтлоор явах; б. Түр зуурын саадыг үл хайхран өөрийн зорьсон зорилгодоо хүрэхээр явах гэсэн санаа), нохойн хүзүүнд мах зүүж, чонын нүхэнд хонь хадгалах [зүйр цэцэн үг] (итгэж болохгүй зүйлд итгэх, найдваргүй байдал гэсэн санаа), газар гишгэх малгүй, ганхийх нохойгүй [зүйр цэцэн үг] (ядуу зүдүү амьдрах) - Газар гишгэх малгүй, ганхийх нохойгүй хэвтэж яаж амьдрах вэ? О.Цэндсүрэн. Халуун салхи., нойртой хоноё гэвэл нохойгоо торд, ноён больё гэвэл зарцаа сайн торд [зүйр цэцэн үг] (доодостоо халамжтай байвал д‎э‎эшилнэ гэсэн санаа);

---

2. Чонын цээр нэр: нохой орох (чоно мал сүрэгт халдах);

---

3. [зурхай] Дорно дахины зурхайн ёсны арван хоёр жилийн арван нэгдэх жил: нохой жил [зурхай] (нохой эзэлсэн жил), дэлгэрэнгүй...нохой сар [зурхай] (нохойд тохиох сар, аравдугаар сар), нохой өдөр [зурхай] (нохой тохиох өдөр), нохой цаг [зурхай] (арван есөн цаг дөчин минутаас хорин нэгэн цаг дөчин минут хүртэлх хугацаа), Тэнгэрийн гурван нохой [одон орон] (Гурван марал од);

---

4. [шилжсэн] Бусармаг, зальтай, муу санаатай хүн: нохой зан (зальтай, бусармаг муу зан), нохой хүн (заль мэх ихтэй дэлгэрэнгүй...хүн);

---

5. [шилжсэн] Хэцүү, түвэгтэй: нохой үг (эгзэгтэй, хэцүү үг яриа), нохой хэрэг (ээдрээтэй, хэцүү хэрэг) - дэлгэрэнгүй...Олны цуглах газрыг ч товлох юухан байх вэ. Харин тэр хүмүүсийг цуглуулна гэдэг чинь нохой хэрэг дээ гэж удтал дуугүй байсан До захирагч ам нээв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., нохой явдал болох (бэрхшээлтэй явдал тохиолдох), нохой далан хальс [ургамал] (улаан өнгөтэй, улбар цагаан цэцэгтэй, голын дэргэд ургадаг нэгэн зүйл модорхог ургамал), нохой зангуу [ургамал] (тариалангийн газар, замын хажуу газраар ургадаг, үр нь тостой бөгөөд түүгээр нь маажин хийдэг, навч ба үндэс нь шар ногоон будагтай; зангуу нь малын арьс үсэнд шигдэнэ), нохойн үзэм [ургамал] (өндөрдүү, цагаан цэцэгтэй нэг наст өвс, бүхэл өвс нь эмд орно), нохойн хоншоор [ургамал] (зэрлэг, тэргүүлэгч цэцэг), нохойн хошуу [ургамал] (мөчир ба ишиндээ өргөстэй, голын эрэг, ойн захаар ургадаг бутархаг ургамал; үр жимс нь аминдэм ихтэй чийг бам өвчинд хэрэглэдэг), нохойн хошуу ~ хөнгөн замаг [ургамал] (цэцэг нь ганцаар буюу хэд хэдээр дэлгэрдэг, голын хөвөө, уулын хажуу, хормой, бут сөөг, ой шугуй дотор буюу зэгстэй газар ургадаг бут мод), нохойн хуух ~ хээрийн хэмх [ургамал] (иш нь нарийн урт, цэцэг нь навчныхаа өвөр хажууд дэлгэрдэг, уулын хажуу, гуу сувгийн хөвөөгөөр зэллэн ургадаг, нэг наст өвс, жимс нь эмд орно), нохой хуш [ургамал] (хоёр хоёроороо багцлан ургадаг, мөнх ногоон тураг мод; барилгад хэрэглэнэ; давирхай, шилмүүс, жимснээс нь анхилам үнэртэй тос гарган авдаг, үрийг нь хүнсэнд хэрэглэхээс гадна тос шахаж авч, бас эмд орно), нохой шивээ өвс~нохой бөөдий [ургамал] (маш уян бөх сайн үндэстэй, өндөрдүү, уулын хажуу, элсэрхэг газар, голын хөвөөгөөр ургадаг, тэжээлийн нэг наст өвс, сахал үндсээр нь шүхэр зэргийг хийнэ), нохойн сойр ~ нохойн шээрэнгэ [ургамал] (ногоовтор мөчиртэй, навч цэцэг нь эмд ордог, уулын хажуу, ар, ээвэр газар, бут сөөгийн дунд ургадаг багавтар бут мод), нохойн хэл [ургамал] (цайвар цэцэгтэй, уруул цэцгийн овгийн олон наст өвс), нохойн шийр [ургамал] (говь цөл газар ургадаг, шүүслэг гонзгой навчтай), нохойн ялаа [амьтан] (нохойн биед төрсөн ялаа), нохой бөөс [амьтан] (цус сорж амьдардаг, дэвхэрч үсчдэг жижигхэн шимэгч шавж), нохой галуу [амьтан] (халуу мэргэн гэдэг шувууны улаан хошуутай, алаг хүзүүтэй нь), нохой мич [амьтан] (нэгэн зүйл мич), нохой зээх [амьтан] (суусрынхан овгийн сүүгээр бойжигч нэг зүйл махaн амьтан, бие лагс, далан таваас зуун таван сантиметр урт, бараавтар хүрэн зүстэй, өтгөн ширүүн үстэй, биеийн хажуугаар ташуу цайвар зурвастай, Евро-Ази, Хойд Америкийн шилмүүст ойд тархан амьдарна), нохой шогшир~нохой шогшуур [амьтан] (нүд улаан, жигүүр урт, модны батганыг барьж иддэг нэгэн зүйл шувуу).

---

• анч нохой - ан амьтан барихдаа сурамгай нохой
• гарж нохой - бие бүдүүн, үс сахлаг, толгой том, дуу өтгөн төвд нохой
• гөрөөч нохой - анч нохой
• мөрч нохой - мөр мөшгөхдөө сайн нохой
• хоточ нохой - хот манахдаа сайн нохой
• золбин нохой - эзэнгүй тэнүүчлэн явдаг нохой
• зуудаг нохой - хүн урдаг, танихгүй хүн рүү асаж дайрдаг нохой
• хайгуулч нохой - ямар нэгэн зүйлийг үнэрээр нь хайн олохдоо чадамгай, сургуультай нохой
• нохой боргох - нохой ээрэн хоргоож хуцах
• нохой барих - нохой хүн, амьтныг урж хазах
... үргэлжлүүлэн харах ...
нохой хорих - нохойгоо хорин барьж, зочноо гэртээ оруулах
нохойгоор бариулах - нохой тавин бариулах
нохой тавих - а. Ан амьтан бариулахаар нохой тавих; б. Хулгай, дээрэм зэргийг илрүүлэхээр хайгуулч нохой явуулах
нохой турхирах - нохойг зориуд нэгэн зүйл рүү чиглүүлэн бариулахаар тавих
нохой хуцах - нохой дуугарах
нохой улих - нохой урт удаанаар гиншин гингэнэж дуугарах
нохой шиншихгүй - хэнд ч хэрэггүй зүйл
нохой гаслам халуун - зуны аагим халуун
нохойн хороо - эмх замбараагүй, хог новш ихтэй газар
нохой байтал багалзуурынхаа хэрээр яс залгих - а. Хэтэрхий их ховдоглох; б. Их санаархах
нохой гахайдаа хүрэх - хоорондоо хэрэлдэн муу муухайгаа дуудалцах
нохойн дуу ойртох - а. Айлд ойртон ирэх; б. Ажил төрөл дуусах дөхөх, бүтэх
нохойн замаар орох - а. Буруу хэрэг үйлдэх, буруудах Над энэ ба хойд насаа даатгана гэдэг ч нохойн замаар орсонтой адил болж байгаа хэрэг шүү дээ гэж Хасбаатар Пагамжавт бас дахин учирлаж билээ. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа б. Ямар нэгэн зүйл олдохгүй байх, алга болох
нохойн идэш болох - нууж, харамлаж байсан зүйл нь бусдад ашиглагдах
нохой амаар нийлэх - ханын амыг хоёр хоёр болон гурван үдээртэй уулзраар буруу нийлүүлэх
нохой нүцгэн гахай явган - өмсөх хувцас, унах унаагүй хоосон ядуу гэсэн санаа
нохойн толгойг ширээн дээр тавивч шороон дээр - а. Муу зүйлийг дээш татавч үл өөдлөх; б. Алдар нэр, хайр хүндэтгэл даахгүй гэсэн санаа
муу нохойн гэдсэнд шар тос тогтохгүй - муу зүйлд сайн юм үл тохирох гэсэн санаа
нохойгүй газар гахай хуцах - а. Эрдэм чадвартай хүн байхгүйд мэдэмхийрэх; б. Ямар нэгэн зүйлийг хийж чадах хүнгүй үед чадахгүй хүн орлон аргацаах гэсэн санаа
нохойн аманд орсон яс бүтэн гардаггүй - муу этгээдийн гарт орвол сайнаа үзэхгүй гэсэн санаа
нохойн баас гурван жил болбол эмд орно - хэдий муу муухай боловч нөхцөл байдлаас шалтгаалж эрхэм болж хувирах гэсэн санаа
нохойн баасыг хэдий хутгавал төдий үнэр гарна - муу зүйлийг хөндөх тутам уг чанар нь улам илрэх гэсэн санаа
нохойн сүүлээс ном авах - хүнийг гололгүй эрдмийг нь сурах гэсэн санаа
нохой сүүлээ сүүл хонгорцгоо - дээрээс өгсөн ажил хэргийг өөрөө гүйцэтгэлгүй доод тушаалын хэн нэгэнд даалгах, цааш цааш нь дамжуулах гэсэн санаа
нохой хамартаа хүрэхээр усч - аминдаа тулахаар аргыг нь олох гэсэн санаа
нохой мянган газар явавч баас идэхээ байхгүй - хаа ч явсан сурсан зангаа орхихгүй гэсэн санаа
нохой хуцахаараа хуцаг тэмээ явахаараа явна - а. Аливаа зүйл гадны нөлөөллийг үл хайхран өөрийн жам ёс, зүй тогтлоор явах; б. Түр зуурын саадыг үл хайхран өөрийн зорьсон зорилгодоо хүрэхээр явах гэсэн санаа
нохойн хүзүүнд мах зүүж чонын нүхэнд хонь хадгалах - итгэж болохгүй зүйлд итгэх, найдваргүй байдал гэсэн санаа
газар гишгэх малгүй ганхийх нохойгүй - ядуу зүдүү амьдрах
нойртой хоноё гэвэл нохойгоо торд, ноён болъё гэвэл зарцаа сайн торд - доодостоо халамжтай байвал дээшилнэ гэсэн санаа
нохой орох - чоно мал сүрэгт халдах
нохой жил - нохой эзэлсэн жил
нохой сар - нохойд тохиох сар, аравдугаар сар
нохой өдөр - нохой эзэлсэн, тохиосон өдөр
нохой цаг - 19 цаг 40 минутаас 21 цаг 40 минут хүртэлх хугацаа буюу үдшийн бүрий
энгэрийн гурван нохой - Гурван марал од
нохой зан - зальтай, бусармаг муу зан
нохой хүн - заль мэх ихтэй хүн
нохой үг - эгзэгтэй, хэцүү үг яриа
нохой хэрэг - ээдрээтэй, хэцүү хэрэг
нохой явдал болох - бэрхшээлтэй явдал тохиолдох
нохой далан хальс - улаан өнгөтэй, улбар цагаан цэцэгтэй, голын дэргэд ургадаг нэгэн зүйл модорхог ургамал
нохой зангуу - тариалангийн газар, замын хажуу газраар ургадаг, үр нь тостой бөгөөд түүгээр нь маажин хийдэг, навч ба үндэс нь шар ногоон будагтай зангуу нь малын арьс үсэнд шигдэнэ
нохойн үзэм - өндөрдүү, цагаан цэцэгтэй нэг наст өвс, бүхэл өвс нь эмд орно
нохойн хоншоор - зэрлэг, тэргүүлэгч цэцэг
нохойн хошуу - мөчир ба ишиндээ өргөстэй, голын эрэг, ойн захаар ургадаг бутархаг ургамал үр жимс нь аминдэм ихтэй чийг бам өвчинд хэрэглэдэг
нохойн хошуу~хөнгөн замаг - цэцэг нь ганцаар буюу хэд хэдээр дэлгэрдэг, голын хөвөө, уулын хажуу, хормой, бут сөөг, ой шугуй дотор буюу зэгстэй газар ургадаг бут мод
нохойн хуух~хээрийн хэмх - иш нь нарийн урт, цэцэг нь навчныхаа өвөр хажууд дэлгэрдэг, уулын хажуу, гуу сувгийн хөвөөгөөр зэллэн ургадаг, нэг наст өвс, жимс нь эмд орно
нохой хуш - хоёр хоёроороо багцлан ургадаг, мөнх ногоон тураг мод барилгад хэрэглэнэ давирхай, шилмүүс, жимснээс нь анхилам үнэртэй тос гарган авдаг, үрийг нь хүнсэнд хэрэглэхээс гадна тос шахаж авч, бас эмд орно
нохой шивээ өвс~нохой бөөдий - маш уян бөх сайн үндэстэй, өндөрдүү, уулын хажуу, элсэрхэг газар, голын хөвөөгөөр ургадаг, тэжээлийн нэг наст өвс, сахал үндсээр нь шүхэр зэргийг хийнэ
нохойн сойр~нохойн шээрэнгэ - ногоовтор мөчиртэй, навч цэцэг нь эмд ордог, уулын хажуу, ар, ээвэр газар, бут сөөгийн дунд ургадаг багавтар бут мод
нохойн хэл - цайвар цэцэгтэй, уруул цэцгийн овгийн олон наст өвс
нохойн шийр - говь цөл газар ургадаг, шүүслэг гонзгой навчтай
нохойн ялаа - нохойн биед төрсөн ялаа
нохой бөөс - цус сорж амьдардаг, дэвхэрч үсчдэг жижигхэн шимэгч шавж
нохой галуу - халуу мэргэн гэдэг шувууны улаан хошуутай, алаг хүзүүтэй нь
нохой мич - нэгэн зүйл мич
нохой зээх - суусрынхан овгийн сүүгээр бойжигч нэг зүйл махан амьтан, бие лагс, далан таваас зуун таван сантиметр урт, бараавтар хүрэн зүстэй, өтгөн ширүүн үстэй, биеийн хажуугаар ташуу цайвар зурвастай, Евро-Ази, Хойд Америкийн шилмүүст ойд тархан амьдарна
нохой шогшир~нохой шогшуур - нүд улаан, жигүүр урт, модны батганыг барьж иддэг нэгэн зүйл шувуу