ХҮН I  

1. Багаж зэвсгийг бүтээж түүнийгээ нийгмийн хөдөлмөрийн үйл ажиллагаанд хэрэглэж чаддаг, хэл, сэтгэхүйг эзэмшин дэлгэрэнгүй...амьдрагч дээд хөхтөн - Хүн гэдэг ганцхан хэлээрээ биш, бас сэтгэл санаагаараа ажил үйлсээрээ бие биеэ мэдэж ойр дотно нөхөрлөж болдгийг би ойлгож авлаа. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., хүн бүр (бүгдээрээ, бүх хүн) - Хүн бүр түүнийг Сүхээ гэж дууддагаа больж Баатар гэцгээх болжээ. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., хүн бүхэн (хүн бүр) - Бас л тэрхэн даруйдаа шинэ шинэ танилтай болцгоож хүн бүхэн л нэг их бөөн баяр хөөр байлаа. Л.Түдэв. Нүүдэл., хүн төрөлхтөн (оюун ухаантан) - Энэ жил хүн төрөлхтөн олон түүхт явдлын гэрч болж байна. М.Чойжил. Андын нутаг алсдахгүй., хүн судлал (хүний гарал үүсэл, түүхэн хөгжил, эрүүл анатоми, галбир төрх, хэл, соёл судалдаг ухаан), хүн амины хэрэг (хүний амь егүүтгэсэн хэрэг) - Ингэж унжрах юм бол хүн амины хэрэг гарч мэднэ. Ж.Дамдин. Миний монгол., хүн хүрэхгүй байх (ам бүл цөөдөх), хүн цөөдөх (хүн хүчээр дутах) - Засгийн тухай учир явдлыг олонд сэнхрүүлэх нь чухал юм, хүн цөөдөж байна, бид ухуулга гаргаж байна гэв. С.Удвал. Их хувь заяа., хүн тавих (а. Үхсэн хүнийг оршуулах; б. Бусдыг тагнах зорилгоор чих, нүд болгон хүн зарах), хүн шоолох (хүнийг доромжлох) - Хүнийг шоолох дуртай бол хүн шоолоход бүү ёрхолз. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай., хүнд сэтгэлтэй болох (хүнд дурлах) - Хүнд их сэтгэлтэй болно гэдэг чинь тэнэг болдог шив дээ, баруун зүүнээ олохоо больдог гэж Төмөрбат гайхаж зогсов. С.Удвал. Та бид уулзана., хүний амь (хүний амь нас) - Хонь малаар барахгүй хүний амь бусниулж байна гэсэн мэдээ олон дахин ирсэнд Магсаржав цэрэг авч дахин явах боллоо. С.Удвал. Их хувь заяа., хүний бие махбод (хүний бие цогц) - Шургуулгатай номоос заримыг авч хүний бие махбодын тухай сонирхолтой зургийг үзүүлж тайлбарлан ярив. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., хүний ганц хүүхэд (ах дүүгүй хүүхэд) - Ерөөсөө ч хүний ганц хүүхэд болоод ч тэр үү дэндүү эрх танхи. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хүний ертөнц (хүн төрөлхтний нийгэм), хүний ёс (хүнийг хайрлах, хүндэтгэх ёс) - Одоо хүртэл зан чанар нь сайн танигдаагүй тэнэмэл амьтанд хоёр морь, зургаан тэргээ өгчихнө гэдэг хал үзсэн хүний ёсонд хазгай, гэнэхэн тэнэг явдал мэт санагдав. Б.Нямаа. Арандалынхан., хүний мөр (а. Хүний хөлийн гишгээд үлдсэн ор; б. Хүний хувь заяа), хүний нутаг (а. Харийн нутаг; б. Амьдарч байгаагүй газар нутаг) - Эх орноо гэж дайсан дарсан хүнд нүгэл байхгүй, хүний нутагт зэвсэглэж ирээд хулгайлсан хүн дээдийн их нүгэлтэй. С.Удвал. Их хувь заяа., хүний орчлон (эх дэлхий) - Эхийн халуун хэвлийгээс хүний орчлонд унахдаа би цочирдон уйлж, тэр дуу маань тэгээд миний хорвоод өргөсөн ууган дуу минь болжээ. Л.Дашням. Нялх ногоо., хүний сонирхол татах (хүний шохоорхол төрүүлэх, бусдын анхааралд өртөх) - Магсаржав ч гэзгээрээ бас олон хүний сонирхол татаж байгаагаа ажиглаж, энэ газар нэг ч тийм эр хүн байхгүйг мэдэж, нутаг очоод авхуулъя хэмээн хэлэв. С.Удвал. Их хувь заяа., хүний үр (хүүхэд) - Гэтэл энэ олон жил зовсон хүний үр хөөрхий гэж эргэлзэн бодол болоход нөхдийн нэг нь... С.Удвал. Их хувь заяа., хүний хөдөлмөр (а. Ажил хөдөлмөр; б. Бусдын хийсэн ажлын бүтээмж), хүний хүүр (нас барсан хүний цогцос) - Дарга Дэлгэр нөгөө залуу хүний хүүрийг эмнэлгийн шинжлэн тогтоох комисст шилжүүлэх шийдвэр гаргажээ. Дожоодорж. Зүүний сүвэгч., хүний хүч (хүний хөдөлмөрлөх чадвар), хүний эмч (хүний өвчнийг эмчилдэг мэргэжилтэн) - Саяын одогч Чимэд гэдэг залуу бол улсын их сургууль төгсөөд, говийн нэг зэлүүд суманд очиж ажиллахаар яваа хүний их эмч билээ. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., хүнтэй зөвлөх (хэн нэгэнтэй санал бодлоо харилцан ярилцах, тохирох) - Хамаг ажлаа одоо энэ хүнтэй зөвлөх хэрэгтэй байна. Ц.Уламбаяр. Хүний чанар., хүнтэй суух (хань ижилтэй болох, гэрлэх) - Жишээ нь чамайг ямар хүнтэй суулгах гээд байдаг юм бэ дээ? Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хүнтэй танилцах (хэн нэгэнтэй ижилсэн дасаж, бие биеэ мэдэх болох) - Урьд үл таних, эрэг духтай цоохор Жанцан гэдэг хар хүнтэй танилцаж эр эм болж суув. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., хүнээс асуух (хүнээс лавлах, сураглах) - Шинэ ирсэн моторчин уу? гэж дэргэдэх хүнээсээ асуув. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., ажилч хүн (хөдөлмөрч хүн) - Ажилч хүн ард олондоо хүндтэй, хөдөлмөрч хүн хүй элгэндээ хүндтэй. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай., ажилчин хүн (биеийн хүчээ үнэлэгч) - Тэглээ ч ажилчин хүн ажилчин хүнийхээ тухай тэгэх тусмаа өөр үйлдвэрийн хүнд юу ярьдаг юм бэ?... Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., албаны хүн (албаны ажил эрхлэгч) - Өртөөгөөр яваа албаны хүн, таних айлгүй бол тэдний гэрт хонох бөгөөд тэнд бэлхэн зассан дэвсгэр хучлага байдаг юм. Ж.Дамдин. Үймээний жил., баян хүн (эд хөрөнгө ихтэй хүн) - Та нар баян хүн хос хутга зүүгээд нарийнаар нь мах огтолж иднэ, бүдүүнээр нь чөмөг ташна гэж байдаг. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд., бөх хүн (бяр тэнхээ ихтэй, барилддаг хүн), бүсгүй хүн (эмэгтэй хүн) - Монголын ёсонд бүсгүй хүн очиж таалуулдаггүй юм гэж хэл гэв. С.Удвал. Их хувь заяа., бүстэй хүн (эрэгтэй хүн), залуу хүн (идэр насны хүн) - Залуу хүн хуруу нэмдэг, хөгшин хүн ухаан нэмдэг. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай., хөгшин хүн (настай хүн) - Хөгшин хүн суун жаргадаг, залуу хүн яван жаргадаг. Цэцэн үгийн далай., залхуу хүн (ажил хэрэгт хойрго, ажил хийх дургүй хүн) - Залхуу хүн заяа муутай. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай., лам хүн (шашны сахил санваар хүртсэн хүн) - Санваар сахисан лам хүн эхнэр хүүхэд авах ёсгүйг чи мэднэ дээ гэв. С.Удвал. Их хувь заяа., малчин хүн (мал малладаг хүн) - Түмэн сүргээ малчин хүн, төлтэй эхтэй нь нүдлэхийн адил... Б.Жамд. Сэтгэлийн нууц., монгол хүн (монгол угсааны хүн) - Монгол хүн морин дэл дээр хэчнээн ч бээрийн газар, ямар ч бэрх замаар аялахад туулж гардаг жамтай гэж цэрэг эрс цөм мэднэ. С.Удвал. Их хувь заяа., олон хүн (цөөн бус хүн) - Удалгүй хөршийнхөн нь дээд, доод давхраас ганц нэг хүн нэмэгдэн, жаахан байзнатал бүүр үүдний гаднах зайд багтамгүй олон хүн болов. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., цөөн хүн (цөөн тоотой хүн), сайхан хүн (үзэмж, үзэсгэлэн сайтай, биеэ цэвэр боловсон авч явдаг хүн), муухай хүн (а. Үзэмж, үзэсгэлэн муутай; б. [шилжсэн] Хүн чанар муутай), нутгийн хүн (а. Нэг нутаг оронд амьдардаг /амьдарч/ байсан хүн; б. Тухайн нутагт амьдардаг хүн) - Ангийн дарга Бадам гэгчийг нутгийн хүн ус худаг байгаа газар олох нь дээр гэж Ма жанжин хэдэн цэрэгтэй түрүүлэн нэг нэг хүрзтэй явуулжээ. С.Удвал. Их хувь заяа., өвчтэй хүн (өвчин туссан хүн) - Үнэхээр, хүнд өвчтэй хүнийг их шамдаж эмчилдэг хүн билээ. С.Удвал. Та бид уулзана., согтуу хүн (архи дарс ууж хөлчүүрхсэн хүн) - Хотод ганцаар ийм охин явахад хэцүү, согтуу хөлчүү хүн ч тохиолдож болно гэх зэргээр элдвийн юм ярив. С.Удвал. Их хувь заяа., сонин хүн (зан ааш, байдал төрх бусдаас этгээд, хачин, янзын хүн) - Дамдинсүрэн гуайг сонин хачин хүн гэлцдэг. С.Эрдэнэ. Малын хөлийн тоос., төрийн хар хүн [хуучирсан] (лам биш, гэзэгтэй эр хүн)  -Төрийн хар хүн болсон хойно элдвийн юм үздэг байх даа, хүү минь гэртээ ирж амраасай даа. С.Удвал. Их хувь заяа., том хүн яриа (нас биед хүрсэн хүн) - Миний энэ олон жилийн нуршсан яриа чамд түвэгтэй байгаа биз, чи одоо том хүн боллоо, бодолтой хөдлөв. С.Удвал. Их хувь заяа., тэмээчин хүн (тэмээ малладаг хүн) - Говийн тэнгэр баганадам ширээ ат, шарагч ингэнийхээ тухай тэмээчин хүн ч бас бахархаж ярих юм ихтэй бий. Д.Гарамжав. Нэгэн өглөө., хар хүн (а. Лам биш хүн - Би гэзэггүй болохоос биш эхнэр хүүхэдтэй жинхэнэ хар хүн шүү дээ жанжин минь! Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа; б. Эр нөхөр - Би ч гэсэн хар хүн минь эргэж ирэхгүй дайн дажинд үрэгдвэл, мөн л чиний хойноос орно гэж гэрийн эзэгтэй хүүхний хэлсэн үг бодогдож явлаа. С.Удвал. Их хувь заяа), хашир хүн (а. Юманд болгоомжтой ханддаг, догь эр; б. Олон юм үзэж амьдралын туршлагатай болсон хүн) - Дэжид яаран босож шинэ олбог бэлтгэж суулгаад, аль хүүхдийг авахыг асуухад Ловон зальтай хашир хүн тул төлгөө үзэж... Ц.Дамдинсүрэн. Гологдсон хүүхэн., холын хүн (а. Алс нутгийн хүн; б. Алс хол явахаар зэхэж буй хүн) - Одоо эндээ удаан саатах уу, би ч холын хүн, маргааш явна байгаа гэв. С.Удвал. Их хувь заяа., хоосон хүн (хөрөнгө чинээгүй ядуу хүн), хөдөөний хүн (хөдөө нутагт амьдардаг хүн) - Хүү минь би ч одоо хөдөөний хүн болж хоцрогдож гүйцжээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., худалч хүн (хуудуутай ярьдаг хүн) - Худалч хүн бол энэ амралтын газар ирсэн өдрөөсөө хойш биднийг нэгхэн ч мөч холдоогүй гэхсэн биз. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., хятад хүн (хятад улсын харьяат) - Нэгэн өдөр Номт бичээч гэдэг хятад хүн Магсаржавтай уулзах яаруу хэрэгтэй гэж өргөөнд орж ирэв. С.Удвал. Их хувь заяа., цэргийн хүн (цэргийн албан хаагч) - Цэргийн хүн цэргийн хуульд захирагддаг юм. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., шударга хүн (үнэнч хүн) - Би хэзээний шударга хүн билээ гэж миний чөлөөтэй бөгөөд зоригтойгоор өчсөнд тэр намайг хэсэг харснаа ийн хэлэв. Д.Маам. Тэмээний дууль., шинэ хүн (а. Хол газраас ирсэн, танихгүй хүн - Гэрийн эзэн цай аягалахын урд мөнгөн аяганд сүү мэлтэлзүүлэн хадган дээр тавьж: -Шинэ хүндээ сүү амсуулъя гээд надад өгөв. С.Лочин нар. Галтай залуу нас; б. Саяхан мэндэлсэн хүүхэд - Үрийнхээ төлөө санаа тавьж, уушги шиг улаан хэл уруултай, атгасан гарын чинээ жаалдаа, нэр зүүлгэж шинэ хүнтэй болсны ёсыг ёсолж, биеийг нь мөөгтэй усаар угааж билээ. Д.Маам. Тэмээний дууль), эмэгтэй хүн (эм хүйстэй хүн) - Хатанбаатар хуарандаа эмэгтэй хүн ойртуулдаггүй гэлцдэг болохоор, Жаргал хүүхэн нутгийн таних нэгэн тохьтой өвгөнийг гуйв. С.Удвал. Их хувь заяа., эрдэмтэн хүн (эрдмийн зэрэг цолтой, бичгийн хүн) - Чи ч яахав эрдэмтэн хүн. Тэгэхээр би чиний лаборант болохоос илүү яахав. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., эрэгтэй хүн (эр хүйстэн) - Гүндэгмаа гэрийн доторхыг ажиглан харж, ганц бие эрэгтэй хүн гэхэд ямар цэвэрхэн, нямбай суудаг юм бэ? гэж бодож суув. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., эх хүн (хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэй, ээж) - Тэгэх тусмаа ангир уураг нь насан туршид тэжээх эх хүн гэгч сэтгэл зүрхнээс холдон мартагнах нь хэзээ ч үгүй билээ. Л.Дашням. Нялх ногоо., явган хүн (унаа малгүй, морьгүй хүн) - Мал ч бэлчиж чадахгүй явган хүн ч арай чүү авирч гарах уулын хэцүүд тугийн тэр дурсгалт иш одоо хүртэл хадгалагдаж байжээ. Н.Батбаяр. Өндөрт хатгасан туг., явуулын хүн (хол газраас яваа, гаднын хүн) - Та явуулын хүнийг бүү оролд, гээд мөрөө угз татан авч цааш явав. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., ядуу хүн (эд хөрөнгө муутай хүн) - Ядуу хүн зовон зүдсэн хэвээр, баян хүн зоолж таргалсан хэвээр байна. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., хүн гөрөөс (нэг зүйлийн хүн сармагчин), хүн хар гөрөөс (алмас), хүн мах (тарваганы суга, хүзүүнд байх булчирхай мэт жаахан мах: хүн идэхийг цээрлэдэг, ардын эмчилгээнд хэрэглэнэ), хүн мод (ганц хүн, тэмээнд юм ачихад, нөгөө талд хүнийг орлон тэнг тулж байдаг ацтай мод), хүн од зурхай (тэнгэрийн оёдлын ойр орших, нэгэн сүрэг таван од), хүн хэл (төв азийн хүн нарын хэл), хүн чулуу (хүн дүрст чулуу) - Тэр үеийн хүн чулуу хэмээхийн өмнө хавь газарт уужим том хашаатай хэдэн сайхан цагаан гэр байсан билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хүн ам [хоршоо] (улс болон аливаа тодорхой хүрээ хязгаар заагт амьдран суугчид), хүн ам зүй (хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн нийгэм-түүхийн нөхцөлдөөнт хийгээд уг үйл явцын харьцангуй бие даан тусгаар хөгжих зүй тогтлуудын тухай шинжлэх ухаан), хүн ам зүйн бодлого (хүн амын нөхөн өсөлтийн зөв харьцааг хадгалахад чиглэсэн нийгэм-эдийн засаг, хууль зүйн хийгээд бусад арга хэмжээний цогц), хүн амын бүртгэл (тухайн улс орон, дэвсгэр нутагт байгаа хүн амын тоо, нас, хүйсийн бүтэц, нөхөн үржих явц, байршил, нягт сийрэг, нийгмийн байдал зэргийг тоогоор илэрхийлэх арга) - Намнан уулын хошуу тамгын газар аймгаас хошуу таслах ноён ирж хүн амын бүртгэл нийлэх айл өрх хуваахаар хэдэн түшмэдтэй тамгын их гэрт сууна. С.Удвал. Их хувь заяа., хүн амын данс, хүн амын нутагшил (хүн амыг нутаг дэвсгэрээр хуваарилсан хуваарь), хүн амын нягтшил (тухайн газар орны нэг метр квадрат газарт оногдох хүн амын үзүүлэлт), хүн амын тоо (нийт хүн) - Түүнийг хүн амын тоо, газар нутгийн хэмжээ, цаг уурын байдал зэрэг монголын талаар хамгийн ерөнхий мэдэгдэхүүнтэй болголоо. Д.Маам. Тэмээний дууль., хүн амын тооллого (хүн амын бүртгэл), хүн амын хөгшрөл (хөдөлмөрийн нас хэтэрсэн хүмүүсийн нийт хүн амд эзлэх хувийн жин), хотын хүн ам (хотод амьдарч буй хүн ам), хүн амьтан [хоршоо] (а. Хүн болон амьтан; б. Олон хүн) - Хүн амьтан ч орж гарахгүй бяцхан өрөөнд гав ганцаар амьдрах яггүй хэцүү ажээ. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., хүн бүл [хоршоо] (ам бүл) - Манайхны зарим нь өөр ажилтай хүн бүл муу, ажлаа дийлэхгүй л явна. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хүн мал [хоршоо] (хүний төрөлд төрсөн оюун ухаант амьтан болон түүний гэршүүлэн тэжээсэн амьтан) - Хоёр бор гэрийн ойр очиход нохой ч үзэгдэхгүй, хүн мал ч харагдсангүй хоёр гэрийн үүд даруулаатай байв. С.Удвал. Их хувь заяа., хүний өөрийн [хоршоо] (өөрт болон бусдад хамааралтай зүйл), хүн хар [хоршоо] (хүн амьтан, бас бус хүмүүс) - Хүн хар, ялангуяа тэдний тагнуул туршуултай дайралдвал заавал амьдаар нь барьж ирээрэй гэж тушаалаа. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., хүн хүч [хоршоо] (а. Хөдөлмөрийн чадвартай хүн; б. Хүн бүл - Хааяа хүн хүч хэрэгтэй бол албат ардаасаа авчраад ажил үйлээ хийлгэж дуусмагц буцаадаг байсан. Ж.Дамдин. Үймээний жил), *хүн болох (а. Өсөж бойжих, хүмүүжих-Хүн болох багаасаа хүлэг болох унаганаасаа. ААЗ; б. Хүний зан чанар илрэх), *хүний гар хүрээгүй (нар салхинаас өөр юм үзээгүй, онгон, танхи) - Гэтэл сайхан охиноо харж, ухаант хонгор минь хүний гар хүрээгүй шинэхэн сарнай минь гэж шивгэнэн, ёрын муухай зөн бодлоор гол нь харлаж эхлэв. Б.Нямаа. Арандалынхан., *хүний дор орох (ажил төрөл, амьдрал нь уруудах, муудах) - Ажил сурсан хүн хүний дор орно гэж хэзээ ч байхгүй гэдэг байв. Л.Содов. Хаврын нар., *хүн дүрсээ алдах (хүн ёсноос гажууд аашлах) - Манай энэ тэнэгийг харав уу? Энэ хэдэн хоногт гэрээсээ холдсон биш хүн дүрсээ алдаж гүйцжээ. Д.Намдаг. Залуу үе., *хүний идэш болох (бусдын аргад автах, бусдад ашиглагдах) - Цухал мунхаг хүн баян ч бол аргатай хүний идэш буй за. Д.Равжаа. Зохиолын түүвэр., хүн болгон адилгүй, хүлэг болгон жороогүй [зүйр цэцэн үг] (юм бүхэн өөрийн гэсэн онцлогтой гэсэн санаа), хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа [зүйр цэцэн үг] (хүүхдийг багаас нь зөв сургаал, сайн үлгэр дуурайлаар хүмүүжүүлэх хэрэгтэй гэсэн санаа), зан сайтай айлд хүн болгон цугладаг, замаг сайтай усанд шувуу болгон цугладаг [зүйр цэцэн үг] (хүнийг багаас нь сайн хүмүүжүүлэх хэрэгтэй гэсэн санаа); хүн ахтай, дээл захтай [зүйр цэцэн үг] (ахмад хүнийг хүндлэх хэрэгтэй гэсэн санаа), хүн хэлбэл өөрт, хүнцэл идвэл араанд [зүйр цэцэн үг] (бусдыг муулбал өөрт муу гэсэн санаа), хүн чадлаараа, хүлэг морь хурднаараа [зүйр цэцэн үг] (хүн ухаан чадлаараа, хүлэг морь хурднаараа гайхуулдаг гэсэн санаа), хүн цэцэн ч хэлэхээс нааш санахгүй, цаас нимгэн ч чичихээс нааш цоорохгүй [зүйр цэцэн үг] (хүний санал зөвлөгөөг сонсож байх гэсэн санаа), хүн орхоодой [ургамал] (эмийн чухаг ургамал тул тариалж үндсээр нь тамиржуулах бэлдмэл хийдэг, шүхэртэн овгийн олон наст өвс), хүн өвс [ургамал] (иш өндөр, хоёр тохой илүү, салаа нь тав зургаа орчим бөгөөд тойрон ургана, нэг салаанд таван навч бий, цэцгийн үр цөм улаан, эмнэлэгт хэрэглэдэг чухал ургамал), хүн эм [ургамал] (орхоодой), хүн хорхой [амьтан] (Баян бүрд, гол горхины чийгтэй, зөөлөн элсэрхэг хөрстэй газар нутагладаг, хар саарал, хар хүрэн өнгөтэй, урд хөл нь газар малтахад зохицож хувирсан, богино живэртэй, дэлхийд өргөн тархмал, олон төрөл зүйл, шавж, хүн загас [амьтан] (усанд амьдрагч нэг зүйлийн хөхтөн);

---

2. Гаднын, өөрийн биш, бусдын: хүний эхнэр (өөр хүний гэргий) -дэлгэрэнгүй... Хүний үг хор болсон гайхал чинь хүний эхнэр салгаад ирээгүй байгаа даа гэж санасан гэдэг юм шүү. Ш.Гаадамба. Элбэг дээл., хүний юм (бусдын эд хөрөнгө) - Чи ч юугаараа наргих вэ дээ, хүний юмаар хүүдгэнэхгүй юм бол хэдэн сүрхий улс бий, ая таарвал хүрээ орохдоо уулзаж яваарай. С.Удвал. Их хувь заяа., гаднын хүн (өөр нутгийн хүн) - Тэгэхээр одоогоос учиртай ултай суурьтай байлгүй горьгүй гэж хажуу талаас нь гадны хүн сонсчих вий гэсэн нам дуугаар ярина. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., хажуу айлын хүн (хөрш айлын хүн) - Үгүй ээ тэр Дэмбэрэлийнх гэж хажуугийнх нь айлын хүн ч бас явдалтай эр байх аа даа. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., танихгүй хүн (мэдэхгүй, танил биш хүн) - Бидний хажуугаар гарахдаа танихгүй хүн шиг явсан. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *хүний ам харах (хүний ая харах), *хүний амаар будаа идэх (бусдын хэлснийг өөрийн үг болгож явах), *хүний газар (харь нутаг), *хүний гарт орох (а. Өвчин хүндрээд бусдын асаргаанд орох; б. Бусдын захиргаанд орж өөрийн гэсэн эрх мэдэлгүй болох), *хүний нүд хариулах (бусдын хараанаас далдуур бусдыг сэрэмжгүй байх үеийг нь ашиглах) - Нөгөө өнцөгт нь Цэвэл том гэгчийн “М” үсэг хар ноосоор урлан хүний нүд хариулж байгаад сэм наачхав. Л.Түдэв. Нүүдэл., *хүний хүн (а. Өөрийн төрөл садан буюу ойр дотнын бус хүн, гаднын хүн; б. Өөр айлын хүн), *хүний амаар будаа идэх (хүний хэлснээр хийх, хүний хэлснийг ёсчлон дагах) - Архинд дэвтээд, их л өтөлсөн ах нь Ширчинг хүйтнээр үзэж, их хүүгийн амаар будаа идэж хамаг юмыг түүний нүдээр үзэж сурсан эмгэн эх нь бага хүүгээ хүрч ирэхэд бас нэг их баярласангүй хүйтэн хөндий байв. Б.Ринчен. Үүрийн туяа, *хүний царай харах (а. Өөрийн хүч чадал, эд хөрөнгө мөнгөгүйгээс бусдын хүчийг түшиглэж амьдрах; б. Өөрийн гэсэн зорилгогүй, бусдын аяыг дагаж явах) - Ингээд чи ээжтэйгээ, хүний царай харахгүй амь зуугаад байж болно доо. “Цог” сэтгүүл., хүний гараар могой бариулах, хүзүүний махаар шөл уулгах [зүйр цэцэн үг] (бусдыг өөрийн ажил, хэрэгцээнд ашиглах гэсэн санаа), хүний аарц өөрийн зөөхийнөөс амттай [зүйр цэцэн үг] (хүний юманд шунах гэсэн санаа), хүний морь унасан хүн уралдамтгай, хүний дээл өмссөн хүн барилдамтгай [зүйр цэцэн үг] (бусдын юмыг хайрлан гамнах сэтгэлгүй гэсэн санаа), хүнийд намар, өөрийнд хавар [зүйр цэцэн үг] (бусдын юмаар хүүдгэнээд, өөрийн гэртээ юу ч үгүй гэсэн санаа), хүний хүчинд хүн, хүмлийн хүчинд тэмээ [зүйр цэцэн үг] (хүн хүнийхээ дэмд амьдардаг гэсэн санаа), малгай тавивал манайх, маргааш явбал хүнийх [зүйр цэцэн үг] (бусдын юманд зүй бусаар хандах гэсэн санаа);

---

3. [шилжсэн] Хүний зан чанар, нэр хүнд: хүн муутай (нөхрийн мөс чанар, ханилгаа муу), хүн сайтай (хүний мөс чанар, дэлгэрэнгүй...ханилгаа сайн), хүний чанар (а. Хүний оюун ухаан, сэтгэцийн төрөлх чадвар; б. Тухайн нийгмийн байгуулал, тухайн цаг үеэс шалтгаалсан мөн чанар), хүнээс гажуу (бусадтайгаа зан аашаар үл нийцэх, этгээд зантай), хүнээс этгээд (зан ааш, авир төрхөөрөө бусад хүнээс өөр), сайн хүн (сайхан сэтгэлтэй, тусч хүн) - Сайн хүний ач тусын хариуд ганц үг хэлэлгүй явах эвгүй шиг санагдаж өглөө болохыг хүлээж ядаж байв. С.Удвал. Их хувь заяа., муу хүн (хар хорон санаатай хүн) - Хэтэрхий муу хүн хэсэг зуур сайн явавч, хэтдээ муу зан нь аргагүй гарах болюу. Субашид., *хүний дөртэй (томоотой, хүнлэг), *хүний үнэр (хүний мөс чанар, хүнлэг чанар) - Чамд ер нь хүний үнэр гэж байна уу. Ч.Лодойдамба, Тунгалаг Тамир., *хүний үнэргүй (хүний мөсгүй, хүн чанаргүй) - Би ямар муухай сэтгэлтэй, ямар хүний үнэргүй амьтан гээч вэ. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., *хүний мөсгүй (хүн чанаргүй, ханилгаагүй) - Жигтэйхэн хөөрхөн, хэвлүүхэн хоёр хүүхдээ хаяад явсан, тэр хүний мөсгүй хүн чинь би шүү дээ. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., *хүний хоол болох (хүнд ашиглуулах, хүний ашиг завшаан болох), *хүний шаар (хүний адаг), хүнийг доромжлох (хүнийг гутаах), *хүнийг жийх (бусдад далдуур хор хүргэх), *хүнээ алдах (хүн чанараа гээх), *хүнээ байх (муу муухай явдлыг олонтоо үйлдэж, хүн чанараа гээх), *хүнээ гээх (хүн чанараа алдах), *хүнээр оролдох (хүнийг элэг доог болгон наадах), *хүний адаг (а. Хамаг муу хэргийг үйлддэг, хүний чанараар муу; б. [шилжсэн] Ядуу хоосон - Хөрөнгө хогшлоос сална гэдэг хүний адаг, амьтны дорд болдог юм байна. В.Шарма. Таван сургамж), *хүний зэрэг (бусад хүнтэй эрх тэгш буюу хүч чадал, хөрөнгө чинээ, байр суурь аль ч талаараа бусдаас дутах зүйлгүй) - Би түүнийг арван дөрвөн жил сургуульд явуулж, хүний зэрэгтэй болгосон. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., *хүний бараа (хүний хажуу дэргэд, ойролцоо байх хүн), *хүний бараа харах (хүнтэй уулзах, тааралдах) - Нэгд хүний бараа харах нь, хоёрт баазаас сураг сонсох нь гэхээс баярласныг яана. Б.Чойндон. Галбын говьд), *хүний оронцог (а. Бусдад бүл хүч нэмэрлэж чадахгүй дорой хүн; б. [муушаасан] Хүний адаг), *хүний хагас (а. Хүч чадал, эрдэм боловсрол дутуу; б. өвчин хуучинд баригдах - Би ч сүүлчийнхээ хүүхдээс хойш бөөр савны хуучтай болчхоод бороо цаснаар өндийж чадахгүй хүний хагас болсон амьтан гэж ярив. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө).

---

• хүн бүр - бүгдээрээ, бүх хүн
• хүн бүхэн - хүн бүр
• хүн төрөлхтөн - оюун ухаантан
• хүн судлал - хүний гарал үүсэл, түүхэн хөгжил, эрүүл анатоми, галбир төрх, хэл, соёл судалдаг ухаан
• хүн амины хэрэг - хүний амь егүүтгэсэн хэрэг
• хүн хүрэхгүй байх - ам бүл цөөдөх
• хүн цөөдөх - хүн хүчээр дутах
• хүн тавих - а. Үхсэн хүнийг оршуулах; б. Бусдыг тагнах зорилгоор чих, нүд болгон хүн зарах
• хүн шоолох - хүнийг доромжлох
• хүнд сэтгэлтэй болох - хүнд дурлах
... үргэлжлүүлэн харах ...
хүний амь - хүний амь нас
хүний бие махбод - хүний бие цогц
хүний ганц хүүхэд - ах дүүгүй хүүхэд
хүний ертөнц - хүн төрөлхтний нийгэм
хүний ёс - хүнийг хайрлах, хүндэтгэх ёс
хүний мөр - а. Хүний хөлийн гишгээд үлдсэн ор; б. Хүний хувь заяа
хүний нутаг - а. Харийн нутаг; б. Амьдарч байгаагүй газар нутаг
хүний орчлон - эх дэлхий
хүний сонирхол татах - хүний шохоорхол төрүүлэх, бусдын анхааралд өртөх
хүний үр - хүүхэд
хүний хөдөлмөр - а. Ажил хөдөлмөр; б. Бусдын хийсэн ажлын бүтээмж
хүний хүүр - нас барсан хүний цогцос
хүний хүч - хүний хөдөлмөрлөх чадвар
хүний эмч - хүний өвчнийг эмчилдэг мэргэжилтэн
хүнтэй зөвлөх - хэн нэгэнтэй санал бодлоо харилцан ярилцах, тохирох
хүнтэй суух - хань ижилтэй болох, гэрлэх
хүнтэй танилцах - хэн нэгэнтэй ижилсэн дасаж, бие биеэ мэдэх болох
хүнээс асуух - хүнээс лавлах, сураглах
ажилч хүн - хөдөлмөрч хүн
ажилчин хүн - биеийн хүчээ үнэлэгч
албаны хүн - албаны ажил эрхлэгч
баян хүн - эд хөрөнгө ихтэй хүн
бөх хүн - бяр тэнхээ ихтэй, барилддаг хүн
бүсгүй хүн - эмэгтэй хүн
бүстэй хүн - эрэгтэй хүн
залуу хүн - идэр насны хүн
хөгшин хүн - настай хүн
залхуу хүн - ажил хэрэгт хойрго, ажил хийх дургүй хүн
лам хүн - шашны сахил санваар хүртсэн хүн
малчин хүн - мал малладаг хүн
монгол хүн - монгол угсааны хүн
олон хүн - цөөн бус хүн
цөөн хүн - цөөн тоотой хүн
сайхан хүн - үзэмж, үзэсгэлэн сайтай, биеэ цэвэр боловсон авч явдаг хүн
муухай хүн - а. Үзэмж, үзэсгэлэн муутай; б. [шилжсэн] Хүн чанар муутай
нутгийн хүн - а. Нэг нутаг оронд амьдардаг /амьдарч/ байсан хүн; б. Тухайн нутагт амьдардаг хүн
өвчтэй хүн - өвчин туссан хүн
согтуу хүн - архи дарс ууж хөлчүүрхсэн хүн
сонин хүн - зан ааш, байдал төрх бусдаас этгээд, хачин, янзын хүн
төрийн хар хүн - лам биш, гэзэгтэй эр хүн
том хүн - нас биед хүрсэн хүн
тэмээчин хүн - тэмээ малладаг хүн
хар хүн - а. Лам биш хүн б. Эр нөхөр.
хашир хүн - а. Юманд болгоомжтой ханддаг, догь эр; б. Олон юм үзэж амьдралын туршлагатай болсон хүн
холын хүн - а. Алс нутгийн хүн; б. Алс хол явахаар зэхэж буй хүн
хоосон хүн - хөрөнгө чинээгүй ядуу хүн
хөдөөний хүн - хөдөө нутагт амьдардаг хүн
худалч хүн - хуудуутай ярьдаг хүн
хятад хүн - хятад улсын харьяат хүн
цэргийн хүн - цэргийн албан хаагч
шударга хүн - үнэнч хүн
шинэ хүн - а. Хол газраас ирсэн, танихгүй хүн ; б. Саяхан мэндэлсэн хүүхэд
эмэгтэй хүн - эм хүйстэй хүн
эрдэмтэн хүн - эрдмийн зэрэг цолтой, бичгийн хүн
эрэгтэй хүн - эр хүйстэн
эх хүн - хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэй, ээж
явган хүн - унаа малгүй, морьгүй хүн
явуулын хүн - хол газраас яваа, гаднын хүн
ядуу хүн - эд хөрөнгө муутай хүн
хүн гөрөөс - нэг зүйлийн хүн сармагчин
хүн хар гөрөөс - алмас
хүн мах - тарваганы суга, хүзүүнд байх булчирхай мэт жаахан мах хүн идэхийг цээрлэдэг, ардын эмчилгээнд хэрэглэнэ
хүн мод - ганц хүн, тэмээнд юм ачихад, нөгөө талд хүнийг орлон тэнг тулж байдаг ацтай мод
хүн од - тэнгэрийн оёдлын ойр орших, нэгэн сүрэг таван од
хүн хэл - төв азийн хүн нарын хэл
хүн чулуу - хүн дүрст чулуу
хүн ам - улс, аливаа тодорхой хүрээ хязгаар заагт амьдран суугчид
хүн ам зүй - хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн нийгэм-түүхийн нөхцөлдөөнт хийгээд уг үйл явцын харьцангуй бие даан тусгаар хөгжих зүй тогтлуудын тухай шинжлэх ухаан
хүн ам зүйн бодлого - хүн амын нөхөн өсөлтийн зөв харьцааг хадгалахад чиглэсэн нийгэм-эдийн засаг, хууль зүйн хийгээд бусад арга хэмжээний цогц
хүн амын бүртгэл - тухайн улс орон, дэвсгэр нутагт байгаа хүн амын тоо, нас, хүйсийн бүтэц, нөхөн үржих явц, байршил, нягт сийрэг, нийгмийн байдал зэргийг тоогоор илэрхийлэх арга
хүн амын данс хүн амын нутагшил - хүн амыг нутаг дэвсгэрээр хуваарилсан хуваарь
хүн амын нягтшил - тухайн газар орны нэг метр квадрат газарт оногдох хүн амын үзүүлэлт
хүн амын тоо - нийт хүн
хүн амын тооллого - хүн амын бүртгэл
хүн амын хөгшрөл - хөдөлмөрийн нас хэтэрсэн хүмүүсийн нийт хүн амд эзлэх хувийн жин
хотын хүн ам - хотод амьдарч буй хүн ам
хүн амьтан - а. Хүн болон амьтан; б. Олон хүн
хүн бүл - ам бүл
хүн мал - хүний төрөлд төрсөн оюун ухаант амьтан болон түүний гэршүүлэн тэжээсэн амьтан
хүний өөрийн - өөрт болон бусдад хамааралтай зүйл
хүн хар - хүн амьтан, бас бус хүмүүс
хүн хүч - а. Хөдөлмөрийн чадвартай хүн; б. Хүн бүл.
хүн болох - а. Өсөж бойжих, хүмүүжих; б. Хүний зан чанар илрэх
хүний гар хүрээгүй - нар салхинаас өөр юм үзээгүй, атар онгон, танхи
хүний дор орох - ажил төрөл, амьдрал нь уруудах, муудах
хүн дүрсээ алдах - хүн ёсноос гажууд аашлах
хүний идэш болох - бусдын аргад автах, бусдад ашиглагдах
хүн болгон адилгүй хүлэг болгон жороогүй - юм бүхэн өөрийн гэсэн онцлогтой гэсэн санаа
хүн болох багаасаа хүлэг болох унаганаасаа - хүүхдийг багаас нь зөв сургаал, сайн үлгэр дуурайлаар хүмүүжүүлэх хэрэгтэй гэсэн санаа
хүн ахтай дээл захтай - ахмад хүнийг хүндлэх хэрэгтэй гэсэн санаа
хүн хэлбэл өөрт хүнцэл идвэл араанд - бусдыг муулбал өөрт муу гэсэн санаа
хүн чадлаараа хүлэг морь хурднаараа - хүн ухаан чадлаараа, хүлэг морь хурднаараа гайхуулдаг гэсэн санаа
хүн цэцэн ч хэлэхээс нааш санахгүй цаас нимгэн ч чичихээс нааш цоорохгүй - хүний санал зөвлөгөөг сонсож байх гэсэн санаа
хүн орхоодой - эмийн чухаг ургамал тул тариалж үндсээр нь тамиржуулах бэлдмэл хийдэг, шүхэртэн овгийн олон наст өвс
хүн өвс - иш өндөр, хоёр тохой илүү, салаа нь тав зургаа орчим бөгөөд тойрон ургана, нэг салаанд таван навч бий, цэцгийн үр цөм улаан, эмнэлэгт хэрэглэдэг чухал ургамал
хүн эм - орхоодой
хүн хорхой - Баян бүрд, гол горхины чийгтэй, зөөлөн элсэрхэг хөрстэй газар нутагладаг, хар саарал, хар хүрэн өнгөтэй, урд хөл нь газар малтахад зохицож хувирсан, богино живэртэй, дэлхийд өргөн тархмал, олон төрөл зүйл, шавж - хүн загас амьтан усанд амьдрагч нэг зүйлийн хөхтөн
хүний эхнэр - өөр хүний гэргий
хүний юм - бусдын эд хөрөнгө
гаднын хүн - өөр нутгийн хүн
хажуу айлын хүн - хөрш айлын хүн
танихгүй хүн - мэдэхгүй, танил биш хүн
хүний ам харах - хүний ая харах
хүний амаар будаа идэх - бусдын хэлснийг өөрийн үг болгож явах
хүний газар - харь нутаг
хүний гарт орох - а. Өвчин хүндрээд бусдын асаргаанд орох; б. Бусдын захиргаанд орж өөрийн гэсэн эрх мэдэлгүй болох
хүний нүд хариулах - бусдын хараанаас далдуур бусдыг сэрэмжгүй байх үеийг нь ашиглах
хүний хүн - а. Өөрийн төрөл садан буюу ойр дотны бус хүн, гаднын хүн; б. Өөр айлын хүн
хүний амаар будаа идэх - хүний хэлснээр хийх, хүний хэлснийг ёсчлон дагах
хүний царай харах - а. Өөрийн хүч чадал, эд хөрөнгө мөнгөгүйгээс бусдын хүчийг түшиглэж амьдрах; б. Өөрийн гэсэн зорилгогүй, бусдын аяыг дагаж явах
хүний гараар могой бариулах хүзүүний махаар шөл уулгах - бусдыг өөрийн ажил, хэрэгцээнд ашиглах гэсэн санаа
хүний аарц өөрийн зөөхийнөөс амттай - хүний юманд шунах гэсэн санаа
хүний морь унасан хүн уралдамтгай хүний дээл өмссөн хүн барилдамтгай - бусдын юмыг хайрлан гамнах сэтгэлгүй гэсэн санаа
хүнийд намар өөрийнд хавар - бусдын юмаар хүүдгэнээд, өөрийн гэртээ юу ч үгүй гэсэн санаа
хүний хүчинд хүн хөмлийн хүчинд тэмээ - хүн хүнийхээ дэмд амьдардаг гэсэн санаа
малгай тавивал манайх маргааш явбал хүнийх - бусдын юманд зүй бусаар хандах гэсэн санаа
хүн муутай - нөхрийн мөс чанар, ханилгаа муу
хүн сайтай - хүний мөс чанар, ханилгаа сайн
хүний чанар - а. Хүний оюун ухаан, сэтгэцийн төрөлх чадвар; б. Тухайн нийгмийн байгуулал, тухайн цаг үеэс шалтгаалсан мөн чанар
хүнээс гажуу - бусадтайгаа зан аашаар үл нийцэх, этгээд зантай
хүнээс этгээд - зан ааш, авир төрхөөрөө бусад хүнээс өөр
сайн хүн - сайхан сэтгэлтэй, тусч хүн
муу хүн - хар хорон санаатай хүн
хүний дөртэй - томоотой, хүнлэг
хүний үнэр - хүний мөс чанар, хүнлэг чанар
хүний үнэргүй - хүний мөсгүй, хүн чанаргүй
хүний мөсгүй - хүн чанаргүй, ханилгаагүй
хүний хоол болох - хүнд ашиглуулах, хүний ашиг завшаан болох
хүний шаар - хүний адаг
хүнийг доромжлох - хүнийг гутаах
хүнийг жийх - бусдад далдуур хор хүргэх
хүнээ алдах - хүн чанараа гээх
хүнээ байх - муу муухай явдлыг олонтоо үйлдэж, хүн чанараа гээх
хүнээ гээх - хүн чанараа алдах
хүнээр оролдох - хүнийг элэг доог болгон наадах
хүний адаг - а. Хамаг муу хэргийг үйлддэг, хүн чанараар муу; б. [шилжсэн] Ядуу хоосон
хүний зэрэг - бусад хүнтэй эрх тэгш буюу хүч чадал, хөрөнгө чинээ, байр суурь аль ч талаараа бусдаас дутах зүйлгүй
хүний бараа - 1. Хүний харагдах дүр, хань; 2. Тус нэмэр
хүний бараа харах - хүнтэй тааралдах, уулзах
хүний оронцог - а. Бусдад бүл хүч нэмэрлэж чадахгүй дорой хүн; б. муушаасан. Хүний адаг
хүний хагас - а. Хүч чадал, эрдэм боловсрол дутуу; б. Өвчин хуучинд баригдах.

---

Ижил үг

ХҮН II

ХҮН III:

Холбогдох зураг одоогоор алга байна.