1. Монголчуудын таван хошуу малын нэг, бод мал. Салаа туурайтай, дээд үүдэн шүдгүй, хивдэг, эвэртэй ба эвэргүй ч дэлгэрэнгүй...байдаг хөхтөн амьтан. Монголчуудын сүү, махны хэрэгцээний ихэнхийг хангадаг. Арьс шир, хялгас хөөврийг нь ашиглана. Нас гүйцсэн эр үхрийг тэргэнд хөллөж тээврийн хэрэгсэл, унаа болгон ашиглана: үхэр сүрэг (үхэр голлосон сүрэг мал) - Залуудайг голын эх өөд ажиглан байтал хэсэг үхэр усанд орж ирэв. Б.Ринчен. Заан залуудай., үхэр хэрэх (үхрийг хүзүүгээр нь холбох), үхэр тэрэг (үхэр хөллөсөн тэрэг), үхэр хонины зум (бүхлээр халуун усанд дүрж үсийг нь арилгасан үхэр, хонины мах) - Арц хүжийн үнэр, том том тогоонд тавьсан үхэр хонины зум, элдэв төрлийн жимс, боорцгийн хэншүү, цэцэг ногооны үнэртэй хутгалдан ханхалж байв. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., үхэр шахах (идшинд хэрэглэх үхрийг бордох), үхрийн дэлүү хатгах (үхрийн сүвээний доод талд байх хонхорхойноос хоёр хуруу хэмжиж хатган цус гаргаж зарим өвчнийг эмчилдэг уламжлалт мал эмнэлгийн арга), үхрийн мах (үхрийн эвдэж янзалсан мах), монгол үхэр (цэвэр монгол үүлдрийн үхэр), мухар үхэр (эвэргүй үхэр), үхэр мал [хоршоо] (а. Үхэр голлосон мал; б. Таван хошуу мал) - Ойр хавийн үр тарианд үхэр мал орж байж болох дог оо. Н.Намдаг. Үр тариа., үхэр хонь [хоршоо] (үхэр хонь нийлсэн мал) - Монгол цэргийг гэнэдүүлсүгэй хэмээн хуурмагаар дагагч болон үхэр хонь архи сархад дамнав. В.Инжиннаши. Хөх судар., *үхэр тэрэг шиг (удаан) - Үсэрч гарсан боловч үхэр тэрэг шиг хоцорч энэ жилийн баян ходоод ирэх жилийн баярын магнай бат түмний эх ээ. Хурдан морины уралдааны баян ходоодны цол., *үхэр цамаа харайх (үзээгүй юмаа үзэж үхэр цам харайх), *үхрийн баас шиг (ар араасаа цуварсан, яршиг удсан), *үхрийн сүүл хуга хөлдөм (маш хүйтэн), *үхрийн сүүлэн дээр хутга (хэрэг явдал дуусах үед бүтэлгүйтэх), *үхрийн бөөр шиг (эрээвэр хураавар, янз бүрийн юм холилдсон), *шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг (эв эегүй, эв нэгдэлгүй), үхрийн алаг гаднаа хүний алаг дотроо [зүйр цэцэн үг] (хүнийг гаднаас хараад танихад бэрх гэсэн санаа), үхрийн эвэр дээр гарсан шоргоолж, уулан дээр гарлаа гэж баярлах [зүйр цэцэн үг] (өчүүхэн зүйлд өөрийгөө дөвийлгөх, өчүүхэн зүйл хийсэндээ хөөрөх, бардамнах гэсэн санаа), үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ [зүйр цэцэн үг] (үнэн хэзээд ялна гэсэн санаа);
2. зурхай Сарны зурхайн арван хоёр эрхтний хоёрдох нь:
үхэр жил (билгийн тооллын арван хоёр жилийн хоёрдугаар нь),
дэлгэрэнгүй...үхэр сар (үхэр тохиосон сар), үхэр өдөр (үхэр эзэлсэн өдөр), үхэр цаг (шөнө дундын 1.40-3.40 цаг);
3. [шилжсэн] Том:
үхэр буу (их буу) -
Чухам миний хувьд үхэр бууны дэлбэрэх суманд бол уу? дэлгэрэнгүй...Аль эрчилсэн сумны үзүүрт бол уу? Цаг үргэлж сэтгэл зовохын нэмэр байдаг юм. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., үхэр бүрээ (том бөгөөд бүдүүн дуутай бүрээ), үхэр гал (модыг ихээр овоолж шатаасан гал), үхэр даалимба (бүдүүн ширхэгтэй нэг зүйл даалимба), үхэр ин (том чулуун тээрэм), үхэр чулуу (а. Мөсөн урсгалын зэрэг бодисын хүчинд анхны байраас хөдөлсөн том чулуу; б. Газрын хөрсөн дороос онцгой цухуйж гарсан том чулуу), *үхэхдээ үхэр буу тавих (эцсийн мэхээ хийх, эцсийн аргаа хэрэглэх), үхэр бөднө [амьтан] (бөднөөс баахан бяцхан, шийртээ эрхийгүй нэг зүйл бялзуухай), үхэр загас [амьтан] (амар загастай адил, өнгө хар болоод эрээн, шүд олон бөгөөд хурц нэг зүйл загас, мөрөн гол төрнө), үхэр зөгий [амьтан] (зөгийн язгуурт багтдаг үсэрхэг, том биетэй шавж), үхэр огодой [амьтан] (бие томруухан, чих том, сүүл оготор, хээр нүх малтах буюу хад чулууны хонгилд оршино, нүхнийхээ амсарт өвс, чулуу зэргийн юм хурааж овоолно), үхэр оготно [амьтан] (үхэр огодой- Замын дэргэд саяхан буугаад орчин тойрныг сонирхон ажих хос тогорууг үхэр оготно үзмэгцээ хөеөн дээрээ гарч час час исгэрнэ. Д.Цэвэгмид. Зохиолууд., үхэр сүүл [амьтан] (мөрөн голд амьдардаг ахиа загаснаас томхон, сүүлийн этгээд моголцог, хайрсгүй нэг зүйл загас), үхэр халиу [амьтан] (далайн илжиг), үхэр хараацай [амьтан] (жигүүр сүүл урт, хөл богино, энгийн хараацайнаас томхон, саравчны дор ба хаданд үүр хийнэ, хавар ирж, намар буцдаг нэг зүйл хараацай шувуу), үхэр хулгана [амьтан] (үхэр огодойн өөр нэр), үхэр хүрэлзгэнэ [амьтан] (хүрэлзгэнийн адил болоод том, өнгө ногоон, жигүүр урт, намар жиргэдэг шавж), үхэр цох [амьтан] (хальс хатуу бөгөөд жигүүртэй, толгойд эврийн адил хоёр туршуултай нэг зүйл цох хорхой), үхэр цууцаль [амьтан] (цууцальтай адил болоод баахан том нэг зүйл шувуу, дуу гарах бол эрхгүй бороо орно гэдэг), үхэр арвай [ургамал] (үсэлсэн арвай), үхэр бөлжиргөнө [ургамал] (өнгө хүрэн, амт амттайхан нэг зүйл жимсгэнэ), үхэр гоньд [ургамал] (гол горхины эрэг нуга газар ургадаг, Шүхэртэн овгийн ургамал, цэцэг нь жижиг бөгөөд цагаан), үхэр дэгд [ургамал] (ойн хаяа, шугуйгаар голлож ургадаг навч том бөгөөд гонзгой далбагар, хөх цэцэгтэй дэгдтэн овгийн ургамал, навч нь хатахдаа цайна), үхэр мэхээр [ургамал] (навч урт нарийн, мэхээр мэт бүдүүн үндэслэг иштэй, цагаан ягаан цэцэгтэй, ойн зах, чийгтэй нуга газар ургана), үхэр сондуу [ургамал] (сондуу урт, үр нь хар бөгөөд буурцгийн хонгорцог адил, хонгорцгийг шуламсын сорви гэнэ), үхэр тарна [ургамал] (нэг метр гаруй өндөр, нарийн урт навчтай, ацалж салаалсан иштэй, жижиг цагаан цэцэгтэй олон наст өвс, хагдарсныг нь улаан хамхуул гэнэ), үхэр үүргэнэ [ургамал] (хээр ургана, навч уртхан болоод өргөн нэг зүйл таван салааны нэр, үрийг нь борлуулж иднэ), үхэр харгана [ургамал] (харганын нэг зүйл, элсэрхэг газар ургана, өндөр нь хагас метр гаруй бий, язгуурт хожуултай, модны хальс шар ногоон, цэцэг нь шар, цэцэг навч найлзуурыг тэмээ, хонь ямаа цэцгийг иднэ), үхэр шүлхий [ургамал] (гол гэсэртэн овгийн ганц наст, шарилж төст өвс; өндөр нь гучин сантиметр орчим хүртэл, өнгө хар ногоон, хатсан цагтаа шаравтар, амт гашуун бөгөөд эхүүн, үнэр хатан нялуун, үрийн өнгө бор болоод хуурсны хэлбэртэй, ногоон цагт нь хонь, ямаа бага сага иднэ, ихээхэн идвэл шээс хаагдах хор бий, хатсан цагт тэмээ, хонь, ямаа иднэ), үхрийн нүд [ургамал] (а. Ой тайга голын дагуух шугуйгаар сөөг сөөгөөр ургах намхан мод; б. Мөн модны хар хүрэн өнгөтэй жимс), үхрийн хэл [ургамал] (хээр газар бут бутаар ургах, навч нарийн болоод урт нь нэг сөөм илүү, ишгүй нэгэн зүйл ногооны нэр, навчинд соёо бий, чанаж болгож иднэ), үхрийн шүлхий [ургамал] (тосон тоором).
- үхэр сүрэг - үхэр голлосон сүрэг мал
- үхэр хэрэх - үхрийг хүзүүгээр нь холбох
- үхэр тэрэг - үхэр хөллөсөн тэрэг
- үхэр хонины зум - бүхлээр халуун усанд дүрж үсийг нь арилгасан үхэр, хонины мах
- үхэр шахах - идшинд хэрэглэх үхрийг бордох
- үхрийн дэлүү хатгах - үхрийн сүвээний доод талд байх хонхорхойноос хоёр хуруу хэмжиж хатган цус гаргаж зарим өвчнийг эмчилдэг уламжлалт мал эмнэлгийн арга
- үхрийн мах - үхрийн эвдэж янзалсан мах
- монгол үхэр - цэвэр монгол үүлдрийн үхэр
- мухар үхэр - эвэргүй үхэр
- үхэр мал - а. Үхэр голлосон мал б. Таван хошуу мал
... үргэлжлүүлэн харах ...- үхэр хонь - үхэр хонь нийлсэн мал
- үхэр тэрэг шиг - удаан
- үхэр цамаа харайх - үзээгүй юмаа үзэж үхэр цам харайх
- үхрийн баас шиг - ар араасаа цуварсан, яршиг удсан
- үхрийн сүүл хуга хөлдөм - маш хүйтэн
- үхрийн сүүлэн дээр хутга - хэрэг явдал дуусах үед бүтэлгүйтэх
- үхрийн бөөр шиг - эрээвэр хураавар, янз бүрийн юм холилдсон
- шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг - эв эегүй, эв нэгдэлгүй, эв түнжингүй, найргүй
- үхрийн алаг гаднаа хүний алаг дотроо - хүнийг гаднаас хараад танихад бэрх гэсэн санаа
- үхрийн эвэр дээр гарсан шоргоолж уулан дээр гарлаа гэж баярлах - өчүүхэн зүйлд өөрийгөө дөвийлгөх, өчүүхэн зүйл хийсэндээ хөөрөх, бардамнах гэсэн санаа
- үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ - үнэн хэзээд ялна гэсэн санаа
- үхэр жил - билгийн тооллын арван хоёр жилийн хоёрдугаар нь
- үхэр сар - үхэр тохиосон сар
- үхэр өдөр - үхэр эзэлсэн, тохиосон өдөр
- үхэр цаг - 01 цаг 40 минутаас 03 цаг 40 минут хүртэлх хугацаа буюу шөнө дунд хэвийх
- үхэр буу - их буу
- үхэр бүрээ - том бөгөөд бүдүүн дуутай бүрээ
- үхэр гал - модыг ихээр овоолж шатаасан гал
- үхэр даалимба - бүдүүн ширхэгтэй нэг зүйл даалимба
- үхэр ин - том чулуун тээрэм
- үхэр чулуу - а. Мөсөн урсгалын зэрэг бодисын хүчинд анхны байраас хөдөлсөн том чулуу; б. Газрын хөрсөн дороос онцгой цухуйж гарсан том чулуу
- үхэхдээ үхэр буу тавих - эцсийн мэхээ хийх, эцсийн аргаа хэрэглэх
- үхэр бөднө - бөднөөс баахан бяцхан, шийртээ эрхийгүй нэг зүйл бялзуухай
- үхэр загас - амар загастай адил, өнгө хар болоод эрээн, шүд олон бөгөөд хурц нэг зүйл загас, мөрөн гол төрнө
- үхэр зөгий - зөгийн язгуурт багтдаг үсэрхэг, том биетэй шавж
- үхэр огдой - бие томруухан, чих том, сүүл оготор, хээр нүх малтах буюу хад чулууны хонгилд оршино, нүхнийхээ амсарт өвс, чулуу зэргийн юм хурааж овоолно
- үхэр оготно - үхэр огдой
- үхэр сүүл - мөрөн голд амьдардаг ахиа загаснаас томхон, сүүлийн этгээд моголцог, хайрсгүй нэг зүйл загас
- үхэр халиу - далайн илжиг
- үхэр хараацай - жигүүр сүүл урт, хөл богино, энгийн хараацайнаас томхон, саравчны дор ба хаданд үүр хийнэ, хавар ирж, намар буцдаг нэг зүйл хараацай шувуу
- үхэр хулгана - үхэр огдойн өөр нэр
- үхэр хүрэлзгэнэ - хүрэлзгэнийн адил болоод том, өнгө ногоон, жигүүр урт, намар жиргэдэг шавж
- үхэр цох - хальс хатуу бөгөөд жигүүртэй, толгойд эврийн адил хоёр туршуултай нэг зүйл цох хорхой
- үхэр цууцаль - цууцальтай адил болоод баахан том нэг зүйл шувуу, дуу гарах бол эрхгүй бороо орно гэдэг
- үхэр арвай - үсэлсэн арвай
- үхэр бөлжиргөнө - өнгө хүрэн, амт амттайхан нэг зүйл жимсгэнэ
- үхэр гоньд - гол горхины эрэг нуга газар ургадаг, Шүхэртэн овгийн ургамал, цэцэг нь жижиг бөгөөд цагаан
- үхэр дэгд - ойн хаяа, шугуйгаар голлож ургадаг навч том бөгөөд гонзгой далбагар, хөх цэцэгтэй дэгдтэн овгийн ургамал, навч нь хатахдаа цайна
- үхэр мэхээр - навч урт нарийн, мэхээр мэт бүдүүн үндэслэг иштэй, цагаан ягаан цэцэгтэй, ойн зах, чийгтэй нуга газар ургана
- үхэр сондуу - сондуу урт, үр нь хар бөгөөд буурцгийн хонгорцог адил, хонгорцгийг шуламсын сорви гэнэ
- үхэр тарна - нэг метр гаруй өндөр, нарийн урт навчтай, ацалж салаалсан иштэй, жижиг цагаан цэцэгтэй олон наст өвс, хагдарсныг нь улаан хамхуул гэнэ
- үхэр үүргэнэ - хээр ургана, навч уртхан болоод өргөн нэг зүйл таван салааны нэр, үрийг нь борлуулж иднэ
- үхэр харгана - харганын нэг зүйл, элсэрхэг газар ургана, өндөр нь хагас метр гаруй бий, язгуурт хожуултай, модны хальс шар ногоон, цэцэг нь шар, цэцэг навч найлзуурыг тэмээ, хонь ямаа цэцгийг иднэ
- үхэр шүлхий - гол гэсэртэн овгийн ганц наст, шарилж төст өвс өндөр нь гучин см орчим хүртэл, өнгө хар ногоон, хатсан цагтаа шаравтар, амт гашуун бөгөөд эхүүн, үнэр хатан нялуун, үрийн өнгө бор болоод хуурсны хэлбэртэй, ногоон цагт нь хонь, ямаа бага сага иднэ, ихээхэн идвэл шээс хаагдах хор бий, хатсан цагт тэмээ, хонь, ямаа иднэ
- үхрийн нүд - а. Ой тайга голын дагуух шугуйгаар сөөг сөөгөөр ургах намхан мод б. Мөн модны хар хүрэн өнгөтэй жимс
- үхрийн хэл - хээр газар бут бутаар ургах, навч нарийн болоод урт нь нэг сөөм илүү, ишгүй нэгэн зүйл ногооны нэр, навчинд соёо бий, чанаж болгож иднэ
- үхрийн шүлхий - тосон тоором
