2024-04-19 10:50:38http://mongoltoli.mn/
1. Үгийн сангийн болон хэлзүйн тодорхой утга илтгэдэг үгийн сангийн үндсэн нэгж болох авиа утгын цогц - Үг нь хэлний түгээмэл нэгж мөн. С.Мөөмөө. Ерөнхий хэлний шинжлэл., үг бүтээх (үгийн үндэс болон язгуураас шинэ үг үүсгэх), үг бүтээх дагавар (шинэ үг үүсгэх бүтээвэр), үг зүй (хэлний үг бүтэх, хувилах зүй тогтол, үгийн сан хэл зүйн бүлэглэл болох үгсийн аймгийг судалдаг хэлний салбар ухаан), үг зүйн найруулга зүй (үгийн аймаг тэдгээрийн үг зүйн хувиллуудын найруулгын үүргийг судалдаг найруулга зүйн дэд салбар), үг найруулга (бичлэгийн уран сайхан) - Үг найруулгыг эрхэмлэж, утгыг яруу тодорхойгоор нэвтрүүлэхийн сургуулийг ийнхүү хийсэн. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., үгийн баялаг (тухайн хэлний үгийн сангийн хэмжээ), үгийн гарал (үгийн үүсэл), үгийн үндэс (үгийн үндсэн утга бүхий хэсэг буюу үгзүйн ёсоор янз бүрийн дагавар залгаж, цаашаа хувилгаж болох хэсэг), үгийн өргөлт (үгийн бусад үеэс илүү хүчтэй хэлэгддэг хэсэг), үгийн язгуур (үгийн цэвэр үндэс буюу цааш утга бүхий хэсгээр задалж үл болох хэсэг), үндсэн үг (тухайн хэлний уугал бөгөөд он цагийн шалгуурыг туулж хөдөлбөргүй хэвшин тогтворжиж чадсан нийт ард түмний мэддэг үг), шинэ үг (нийгмийн шинэ үзэгдэл, ойлголтыг тэмдэглэсэн үг), этгээд үг (нийт хэлний үгээс бүтдэг боловч илэрхийлж буй утгаараа үндэсний утга зохиолын хэм хэмжээнээс гажсан үг), хуучирсан үг (тухайн юм үзэгдэл, ойлголт нь хэвээр байгаа боловч ойролцоо утга бүхий өөр үгэнд байраа тавьж өгөн идэвхтэй чанараа алдсан үг), нийлэмж үг (хоёр болон түүнээс дээш үг нийлж үгийн сангийн нэг утга илэрхийлснийг), холбоо үг (утга хэлзүйн талаар өөр хоорондоо зэрэгцээ бүхий хоёр буюу түүнээс дээш үгээр бүтсэн өгүүлбэрзүйн бага нэгж), хоршоо үг (харилцан тэгш эрхтэй, зэрэгцэн холбогдож бүтсэн нийлмэл үг);
2. Хэлсэн зүйл, яриа, сургаал, заавар: үг авалцах (хэл чимээ нэвтрэлцэх), үг авах (а. Үг алдуулах, ам хэлүүлж авах; б. Хүний үгэнд орох, хэлсэн сургасныг ойшоох), үг алдах (хэлж болохгүй үгийг гэнэ алдаж хэлэх) - Өвгөн Шанзавын ач нь үг алдаж, өвгөний нууцыг задруулсныг нь хутагт олж сонсов. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., үг алдуулах (гэнэ алдуулж, үг хэлүүлэх, зөвшөөрүүлэх) - Цэлмэн ч тэр байцаагчийн улаан оростой холбон үг алдуулж аваад дараа нь Сүхбаатартай холбох гэж байгааг мэдэв. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., үг барилдах (хэлэлцэж тогтох, болзох), үг булаалдах (хүнтэй өрсөн ярих, маргалдах), үг гаргах (хэл өгүүлэл гаргах, гомдоллох, хэл ам татлах), үг гээдэггүй (а. Хэлсэн ярьсан болгонд хариу өгдөг; б. Хэлсэн ярьсан бүхнийг өлгөн авч өөлдөг), үг дагах (үгэнд орох, хэлснээр нь хийх, хүний хэлснийг ажил хэрэгтээ тусгах), үг дагуулах (хүний хэлснийг дагуулан ярих, аялдан дагаж зөвшөөрөх), үг дайх (бусдаар үг хэлүүлэх) - Шувуу болгонд үг дайгаад шуудан болгонд захиа дайв. Д.Пүрэвдорж. Сэгс цагаан Богд., үг дуулах (а. Хүний үгийг сонсож хүлээн авах; б. Бусдын үгэнд орох; в. Хүнээс хатуу үг сонсох) - Болсноос ам хүрэх, буурлаас үг дуулах. ААЗ., үг дэлгэх (хэрэгтэй хэрэггүй олон юм ярих, дэмий ярих), үг зааж өгөх (а. Үг, үсэг зааж өгөх; б. Бусдад ингэж тэгж хэл гэж гэж зааварлах) - Багш нь Өлзийд цагаан толгой авчирч өгөөд а, э гэж хэдэн үг зааж өгөв. С.Дашдэндэв. Улаан наран., үг задрах (нууц задрах), үг зохиох (хүнийг ийм тийм юм хэллээ гэж санаагаараа худал үг зохиож хэлэх), үг зөрөх (хэлсэн, ярьсныг эсэргүүцэх) - Эцэг Нямынхаа үгийг тас зөрж зөрүүдэлнэ. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., үг мухардах (хэлэх үг олдохгүй болох), үг мушгих (хэлсэн үгийг гуйвуулах), үг мэддэггүй (а. Хүний хэлсэн ярьсныг ойлгохдоо муу; б. Үгэнд ордоггүй) - Та нар яасан хүний үг мэддэггүй улс вэ гэж зандчин загнав. С.Дашдэндэв. Улаан наран., үг нийлэх (а. Яриа нийлэх, үзэл санаа нийлэх; б. Асуугдах цагт өчих, хариулах үгээ сэм тохирох) - Манж амбаныг хөөн зайлуулж, монгол улсыг хятадаас тусгаарлан салгах сэм үг нийлж байсан ноёд зүрх оржээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *үг өгөх (а. Амлах, ам тангараг өгөх; б. Дохио болгож сануулах), үг өдөх (а. Яриа эхлэх; б. Үг сэдэж хорыг нь маажих), үг өөлөх (буруу ташаа хэлснийг далимдуулан муучлах), үг сануулагч (жүжгийн ба давтлагын үед жүжгийн зохиолын дагуу тоглолтын явцыг ажиж шаардлагатай үед жүжигчдэд үгийг сануулан хэлдэг театрын ажилтан), үг солих (а. Мэндлэх, б. Ярилцах), үг сонсох (а. Сонорын эрхтнээс бусдын хэлснийг сэрж мэдрэх; б. Бусдын муушаал, гоочлол, зэмлэлийг хүртэх; в. [шилжсэн] Сураг сонин дуулах), үг сөрөх (хэрэлдэх, хэлсэн үгийг зөвшөөрөхгүй байх, зөрөх) - Бусдын үгийг сөрөх гэж зориуд хамгийн сүүлд боссон байжээ. Л.Түдэв. Уулын үер., үг тараах (энд тэнд үнэн худал үг хэлж явах, цуу үг тараах) - Цэргийн дотор элдэв муу үг тарааж байгаа хүн олон байна. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., үг таслах (хүний яриан дундуур нь орж ярихыг болиулах, хүний яриан дундуур нь орох), үг үлдээх (а. Хүнд хэлэх үгээ өөр хүнээр дамжуулан захиж хэлэх; б. Захиас, сургамжийн үгээ хэлэх), үг үсэгчлэн (үг нэг бүрчлэн, утга үл харгалзан), үг хавчуулах (а. Бусдыг ярилцаж байхад хооронд нь орж ярих; б. Ярианы далимд өөр үг дуулгах), үг хадгалах (а. Бусдын хэлснийг марталгүй явах; б. Хэлэх гэсэн үгээ тээж явах), үг хайрлахгүй (а. Хэт нуршуу; б. Магтах), үг хэлэх (а. Ярих; б. Хурал цуглаан дээр тусгайлан бэлдсэн зүйлээ ярих) - Хажуугаар нь үг хэлэх ба инээх аашлах нь их л бахтай. Д.Нацагдорж. Ламбагуайн нулимс., үгээ баллах (хэлснээ буцаж үгүйсгэх), үгээ буцах (хэлсэн зүйлээ хэлээгүй гэж мэлзэх), үгээ буцаах (хэлснээсээ буцах), үгээ зөөх (үгээ сунжруулан хэлж ядах), үгээ олж ядах (юм хэлэх гэж бодсон боловч чухам яаж хэлэхээ мэдэхгүй байх), үгээ олох (а. Оновчтой зөв үгээр ярих; б. Хэлэх үгтэй болох, шалтаг олох), их үг хэлэх (биеэсээ ахадсан юм ярих, хэгжүүн хэвлүүн зан гаргах), хатуу ширүүн үг хэлэх (загнах, зэмлэх, зандрах), үг цухуйлгах (учир явдлын үзүүрээс бага сага дурдах) - Олон жижиг дусал нийлэн нийлсээр нэг балга болох адил хүмүүс нэг нэгэндээ үг цухуйлган дамжуулсаар тэдгээр хүмүүсийг Богд өөрөө бусдын хов живд автагдан хорлож алсан нь тодорхой болов. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., *үг чагнасан олигор (үг дуулчих санаатай дэргэдээс холддоггүй, салдаггүй хүн), *үгний үзүүр (ярианы чиг хандлага), *үгэн дотор үг байх (далд утгатай үг хэлэх), *үгэн дээрээ (санаа бодлоо нуух, хэлэх хийх нь зөрөх, өнгөн дээрээ “за” боловч үнэн санаа нь “үгүй” байх), *үгэнд дуртай (а. Бусдын яриаг сонсох дуртай; б. Бусдын үгийг сонсож дамжуулах дуртай; в. Илүү юманд дурлах, сониуч) - Яасан үгэнд дуртай юм бэ? Ер нь байхгүй зантай хүүхэд юмаа чи. Э.Оюун. Би эндээс явахгүй., *үгэнд орох (хүний хэлсэн, сургасныг биелүүлэх, үг дуулах) - Миний үгэнд орохоосоо орохгүй нь их байдаг юм. “Утга зохиол урлаг” сонин., *үгэндээ хүрэх (хэлсэн, амласандаа хүрэх, хэлсэн үгээ ажил болгох), үгээ барах (хэлэх үгээ олж ядах) - Базарсад энэхүү муу санаандаа автаж, “-Ингээд яваад өгөхөөр жаахан үглэж үгээ бараад хоцордог юм гэж санаж байна уу” хэмээн Батын тохойн дээрээс шүүрч авав. З.Сандагаа. Эр бор харцага., үгээр дайрах (хүнийг муу үгээр басамжлан хэлэх, доромжлох), *нэг үгээр хэлэх (товчилбол, хураангуйлбал), *даацтай үг (жинтэй үнэн үг), дотно үг (эелдэг зөөлөн сэтгэлд хоногшсон үг) - Эх, эцгийн дотно үгэнд эх орон бас шингэсэн байдаг юм. “Цог” сэтгүүл., егөөдсөн үг (цаад хүнээ тандсан, хор шарыг нь малтах зорилгоор далд утгатай хошин аястай хэлсэн үг), ёжтой үг (егөөдсөн үг), зөөлөн үг (аргадан учирласан үг), зүйр үг (амьдралын юм, үзэгдэл, байдал, үйлийг товч оновчтой зүйрлэн жишиж, чимэгтэй, нухацтай цөөн үгээр онож шүлэглэсэн тогтвортой хэллэг бүхий ардын аман зохиолын нэг төрөл), жороо үг (хэл зүгшрүүлэх үг), муу үг (а. Тааламжгүй үг; б. Өөдгүй мэдээ) - Салшгүй сайн нөхөртөө марташгүй муу үг бүү дуулга. ААЗ., өмнөх үг (ном зохиолын эхэнд тухайн ном болон зохиогчийн тухай хэлсэн үг, оршил үг), өмхий үг (далдуур егсөн, зэвүүн үг), сургаал үг (ардын аман зохиолын нэг төрөл, аж амьдралд сануулах, сургамжлах, ятгах, хориглох санааг илэрхийлж, товч цөөн үгээр шүлэглэсэн тогтвортой сургаалт хэллэг), төгсгөлийн үг (ном зохиолын төгсгөлд бичсэн үг), уран үг (сонсоход гоё, сайхан үг), үнэн үг (худал, ташаа биш үг) - Үнэн үг хэлсэн хүнд хүн өшөөтэй, үхэр унасан хүнд нохой өшөөтэй. ААЗ., хатуу үг (сонсоход хэцүү ч үнэн үг), хууч үг (эрт дээр цагаас уламжилж ирсэн аж амьдралын тухай товч цөөн үгээр шүлэглэсэн сургамжит хэллэг, аман зохиолын нэг төрөл), хүний үг (бусдын хэлсэн үг яриа), хэл зүгшрүүлэх үг (бага насны хүүхдийг түгдрэлгүй хэлж сурахад зориулж зохиосон бүлэг үгс), цуу үг (худал тарсан үг, үнэн худал нь мэдэгдэхгүй нэгээс нөгөөд дамжин яригдах яриа) - Энэ цуу үгийг Аюур мээрэн өвөртөлж ирээд, энд тараачихав аа даа гэж Хүрлээ бодов. П.Хорлоо. Багш., цэцэн үг (амьдралын явцад ажиглаж дүгнэсэн зүйлээ товч, оновчтой, цөөн үгээр шүлэглэсэн, ухааруулах утга төгс уламжлалт хэллэг бүхий ардын аман зохиолын нэг төрөл) - Ухаан эрдэм дээд чадал, мангуу тэнэг шаар шаваг гэсэн цэцэн үг бий. В.Шарма. Таван сургамж., ширүүн үг (а. Загнан зэмлэсэн үг; б. Шүүмжлэн өөлсөн үг), эвгүй үг (сэтгэлд сэв суулгах үг), эгзэгтэй үг (а. Өө сэвийг нь олж хэлсэн үг; б. Далдуур егсөн, ёжсон үг), үг аялгуу [хоршоо] (хэлний үндсэн нэгж болон түүний хэлэхүйн ялгаа) - Юу ч болсон манайхантай үг аялгуу ойр юм. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., үг аяс [хоршоо] (ярианы төлөв байдал, өнгө) - Түүний үг аясын төлөвийг үзвээс дэмий. В.Инжаннаши. Улаан үүлний нулимс., үг дуу [хоршоо] (дуу авиа, хэл яриа), үг дуугүй [хоршоо] (ямар ч болзолгүй, юу ч хэлэлгүй, эсэргүүцэлгүй) - Ээжийн царай нэг сонин болж, миний өөдөөс үг дуугүй ширтлээ. Ч.Лодойдамба. Манай сургуулийнхан., үг заавар [хоршоо] (зааж сургасан үг), үг захиа [хоршоо] (үлдээсэн үг, захиж сургасан үг), үг өчиг [хоршоо] (а. Ам өчиг, амлалт; б. Мэдүүлэг - Өдөр нь хөлдүү мөсөн дээр суулгаж, шөнө нь ханхай хүйтэн хар гэрт хорьж байцаасаар атал үг өчиг өгөөгүйд минь хорсож хэд хоногтоо тэлж хорихоор шийджээ. Л.Түдэв. Хувьсгал танаа өчье), үг сүг [хоршоо] (ухаан жолоо, учир зүг), үг сүггүй [хоршоо] (а. Үг хэлэхийн завдалгүй, нам сөгөөгүй, ганц үгний зөрөөгүй; б. Ухаан жолоогүй, учир зүггүй) - Замд гамингууд байн байн саатуулж цаг алдсанаас болж ийнхүү оройтон, бас өглөөнөөс хойш өлөн хоосон явсан тул тун ч их даарч ядран очиж арай хийж хоол идсэн болоод үг сүггүй унтаж билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., үг өгүүлэл [хоршоо] (хэл ам, хэрэг зарга), үг учир [хоршоо] (юмны учир шалтгаан, нөхцөл байдал) - Гэрт орж үг учрыг нарийвчлан хичээнгүйлэн бичээд авч ирэв. В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах тэнхим., үг үсэг [хоршоо] (бичиг үсэг) - Бичиг зохиол оролдох авьяас дуртай боловч бусад улсын үг үсэг мэдэхгүй. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., үг хэл [хоршоо] (а. Хэлсэн ярьсан зүйл; б. Хов жив; в. [шилжсэн] Хэрэг түвэг, хэл ам), үг хэл нийлэх (санаа бодол харилцан тохирох), үг чиг [хоршоо] (хэлж ярих зүйл, өнгө аяс) - Үгүй болбол таныг аллаа гэсэнд, үг чиг байхгүй ээ, гомдол чиг байхгүй ээ, намайг ал л даа гэв. ААЗ., үг шүүмж [хоршоо] (шүүн хэлэлцсэн үнэлэлт) - Ёс хэв цэх болмогц бусад үг шүүмж цөөн болмуй. В.Инжаннаши. Хөх судар., үг эгшиг [хоршоо] (дууны өнгө, ярианы өнгө аяс) - Гагц дууны өнгө нарийн цэвэр, үг эгшиг юутай найрамдуу. В.Инжаннаши. Улаан үүлний нулимс., үг яриа [хоршоо] (хэлэх ярих юм, хэлж ярьсан зүйл), *үг зөөх (хов жив хөөцөлдөх, олныг хутган үймүүлж явах) - Хордож бусдын гэмийг бүү малт ховсорч хэрэггүй үг бүү зөө, хуурч элдэв башир бүү хэл хоцорч нөхөргүй бүү суу хэмээв. Д.Равжаа. Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу., *үг хаях (гоморхож, егөөдөж элдэв юм ярих) - Хишигт баян эгч чинь чамд ингэж байлгүй яах вэ гэж үг хаяж хялбалзан суув. Д.Навааннамжил. Өвгөн бичээчийн өгүүлэл., *үг хөөх (а. Дам сонссон үгийн эзнийг олох гэж чармайх; б. Хэрэггүй үгийг нэхэх), *үг газар унагахгүй (үгэнд дуртай, амнаас гарсан үг нэг бүрийг сонсох), *үг олдож үхэр холдох (дэмий их ярьж цаг алдах) - Үгүй та минь үг олдож үхэр холдов шүү. Босон харайж “одоо ачаалъя” гээд гүйн гарангуутаа майхны гадсуудыг сугалан хаяв. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., *үгээр идэх (янз бүрийн хор маажсан үг хэлэх, элдэвлэн хэлэх), *үгээр нүдэх (ширүүнээр хэлэх, шүүмжлэх), *үгээр үг хийх (а. Бусдын хэлснийг мушгих, шалтаг болгон өөнтөглөх; б. Тоглоом хийсэн ерийн үгийг өөнтөг санаж, үнэнд бодох), *үгээр шөвөгдөх (бусдыг хорон үгээр хошигнон дайрах), *үгээр цохих (бусдыг нэг ч үг хэлүүлэхгүй хатуу ширүүн үгээр дайрах), *үг хэл нь гүйцэгдэхгүй (а. Цэцэн цэлмэг, хэлэмгий доломгой; б. Хэрүүлч) - Тэр хүүхэн өнгө зүс орж гэзэг үсээ тайран шинэ сонин дуу аялан, үг хэл нь гүйцэгдэхээргүй цэцэн цэлмэг болж, эргийн борчуудын хүүхнүүдэд нөлөөлнө. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *үг хэлээ билүүдэх (дэмий чалчих, хов үг ярих) - За энэ ч яахав вэ. Өөрийнхөө өрөөсөн гутал аавын талд үг хэлээ билүүдэж яваа хүн. З.Баттулга. Хөх тэнгэр., *үгээр согтоох (ямар нэгэн зүйлийн талаар сонирхолтой, удаан ярьж бусдын анхаарлыг татах), *үгэнд согтох (үгэнд дурлан шимтэн сонсох), *их үг хэлэх (бага хүүхэд хэрээс хэтэрсэн юм ярих) - Орой төрсөн ганц хүүдээ Должин сайн сайхан бүхнийг сургаж хэлнэ. Ахмад хүний дэргэд их үг хэлж болохгүй гэнэ. С.Дашдооров. Говийн өндөр., *өмхий үгээр утах (муу муухай үгээр егөөдөх) - Тамхи зууж хөндийхөн зогсож эсвэл сууж муухан инээмсэглэн байна. Хааяа нэг үг хэлбэл хорон үгээр утах нь буй. С.Бадраа. Амьдрал., *үгээр таглах (хэлэх үггүй болгох), *үг явах (эзэнгүй дэл сул яриа гарах), үгний олноос үхрийн олон [зүйр цэцэн үг] (олон үг хэрэггүй), үгээ залгиж явбал үнэ хүрэх [зүйр цэцэн үг] (бодлогогүй бүү хэл, үг яриагаа цэгнэж яв), үгээр цохихоор сүхээр цохь [зүйр цэцэн үг] (бусдыг гомдоох үг бүү хэл гэсэн санаа), үгэнд нь итгэхээр үйлсэд нь итгэх [зүйр цэцэн үг] (хүнийг амаар нь биш үйл ажлаар нь дүгнэ гэсэн санаа), үг алдсанаас үхэр алдсан нь дээр [зүйр цэцэн үг] (бодлогогүй үг бүү хэл, хэл яриагаа цэнэж яв), үг илжирдэггүй, үнэн балардаггүй [зүйр цэцэн үг] (үнэн хэзээд үнэнээрээ байдаг; үнэн үг хуучирдаггүй), үгийн эх нь хэцүү, үйлийн адаг нь хэцүү [зүйр цэцэн үг] (үйл явдлыг эхлүүлэх амархан ч зорьсондоо хүрэх хэцүү), үг хөөцөлдөхөөр үхрээ хариул [зүйр цэцэн үг] (хов ярьж явахаар ажлаа хийж яв), үгэнд үхэхээр сүхэнд үх [зүйр цэцэн үг] (үг дааж сур), муу үг модон улаатай [зүйр цэцэн үг] (муу юм дорхноо дуулддаг, муу үг дороо тархдаг гэсэн санаа), үнэн үг үнэтэй, худал үг хортой [зүйр цэцэн үг] (үгээ цэгнэ, хэлж ярихаа бод гэсэн санаа) - Үлгэр туужийг олонтоо унш! Үсэг бүрийг сайтар ажигла! Үг бүрийг хичээнгүйлэн судал! Үнэн үг үнэтэй, худал үг хортой гэв. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., сайн хүний үг сарын хүнс, муу хүний үг тэр өдрийн тээг [зүйр цэцэн үг] (сайн хүнээс үг дуулж байх, нөхрийнхөө урмыг хугалах үг бүү хэлж бай гэх санаа), махны шарх эдгэдэг, үгийн шарх эдгэдэггүй [зүйр цэцэн үг] (бусдад муу үг бүү хэл гэсэн санаа);
3. Дууны шүлэг; дуу дуулахад хэлэх зүйл: дууны үг (дууны шүлэг) - Ж.Бадраад захиалж “Халуун элгэн нутаг” гэсэн дууны үг бичүүлсэн. “Цог” сэтгүүл;
4. Гэсэн санаа - Дайн гэдэг чинь хүн хүнээ ална гэсэн үг дээ. Л.Түдэв. Уулын үер.