2024-05-13 05:14:51http://mongoltoli.mn/
1. Булаг шанд, гол горхи, нуур цөөрөм, далай тэнгисийг үүсгэж байгаа устөрөгч, хүчилтөрөгч хоёрын химийн цэвэр нэгдэл болох тунгалаг, өнгөгүй, байгалийн нэгэн зүйл шингэн: ус ариутгал (хлоржуулах, озонжуулах, хэт ягаан туяа, хүнд металлын давсаар ариутгах замаар усан дахь өвчин үүсгэгч нянг устгаж усны шинж чанарыг сайжруулахад чиглэсэн хими, физик болон механик ажиллагаа), ус ашиглалт (хүн ам, хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, тээвэр болон бусад салбарын хэрэгцээг хангах зорилгоор усыг ашиглах нь), ус бялдах (ус сав хэмжээнээс хэтэрч асгарах, гадагш гарч тунаж урсах), ус бялхах (сав хэмжээнд ус ихэд дүүрэх), ус дамжуулах сүлжээ (хэрэглэгчдэд ус хүргэдэг ус дамжуулах шугамын цогц), ус дамжуур (эх үүсвэрээс хэрэглэгчдэд ус хүргэдэг ус дамжуулах байгууламж), ус цэвэршүүлэгч (ундны усыг хатуу жижиг хэсгүүд, янз бүрийн хольцоос нь цэвэрлэх зорилгоор шүүн тунгаах төхөөрөмж), ус хагалбар (зэргэлдээ орших тогтоол болон урсгал ус, газрын доорх усны сав газруудын хил), ус хангамж (тоо чанарын үзүүлэлтээр стандартын шаардлагыг хангахуйц гадаргын болон газрын доорх усыг хэрэглэгчдэд хүргэхэд чиглэгдсэн цогцолбор арга хэмжээ), ус цэвэрлэгээ (тодорхой зориулалтаар ус ашиглахад сөрөг нөлөө үзүүлж буй усан дахь бодисын хольцыг ялгаж зайлуулах ажил), ус шүүлт (үйрмэг, ширхэглэг үе буюу сүвэрхэг биет дотуур шүүрүүлэн гаргах замаар усан дахь хольцыг зайлуулах үйлдвэрлэлийн арга), ундны ус (унданд хэрэглэх цэвэр ус), уух ус (уухад тохиромжтой ус), үерийн ус (ширүүн борооны дараах илүүдэл ус) - Үерийн усыг дахиж хармаар санагдав. Д.Мягмар. Уянгын туужууд., өлөн ус [цээр] (өглөөний шээс), ус буцалгагч (тохируулгын автомат болон гар удирдлагатай ус буцалгах төхөөрөмж), усан баригч [ёгт] (үүл), усан баригчийн үсэрвэр (цагийн зөөлөн хур), усан будаг (усаар шингэлж будах будаг), усан будгийн зураг (усан будгаар будсан зураг), усан мандал (а. Их дэлхийн усан бүрхүүл; б. Усны түвшин), усан оргилуур (шахуургын хүчээр дээш оргилон олгойдох ус), усан тээрэм (усны урсгалын хүчээр ажиллах тээрэм), усан ургамал (эртний эрин галавын нуур, тэнгист ургаж, хожим чулуужсан замгийн төрлийн ургамал), усан уусгамал (ямар нэг бодисыг усанд уусгасан уусмал), усан хаван (шингэн, цус зэрэг хэмжээнээс хэт хуралдаж, цэлхрэн хавагнах өвчин), усан хаван гүйх (ус гүйж хавдсан мэт болох, хавагнах), усан хөөрөг (галын аюулыг сөнөөх хэрэгсэл) - Сүхбаатар утасны хороонд очиж Дээд Шивээтэй яриад усан хөөрөг авчруулав. С.Дашдэндэв. Улаан наран., усан хуй (ус багана мэт босож эргэлдэн явах хүчтэй хуй), усан эм (усаар шингэлсэн эм), *ус уух хувь (амьд явах хувь тавилан), *ус уух хувьтай (амьд явах хувь тавилантай) - Чукей эмнэлэгт сэхэв. Гэвч “би хорвоогийн ус уух хувь ерөөлтэй байж дээ” гэж бодов. Д.Гармаа. Цагаан булаг;
2. Гол, нуур, тэнгис зэрэг усан гадаргуу: ус авах (а. Ус утгаж авах; б. Үерт автах; в. Ус хальж эзлэх; г. Шээс шинжлэхээр авч бэлтгэх), ус гарах (а. Газраас ус нэвчих; б. Ус гатлах; в. Ургийн ус нь түрүүлж гарах), ус гаргац (усны түвшин буурах үед уулын чулуулаг болон хөрс өөртөө агуулсан усныхаа тодорхой хэсгийг алдах чанар), ус гатлах (а. Гол, мөрөн, горхи, нуур мэтийн усны энэтээгээс тэртээ нь гарах; б. Ус туулах), ус гэсэх (хавар цаг урь унаж, гол мөрний мөс хайлах), ус даацлах (газраас ус гарах шахамдан чийг дааварлан гарах), ус жилэх (гол мөрөн бүрэн гэсэх), ус зайрмагтах (усны дээгүүр өчүүхэн нимгэн мөс хөлдөх), ус зэтгэх (ус гатлах), ус нэвтрэх (а. Ус нэвчих; б. Ус туулан гарах), ус оргилох (а. Ус газраас дээш оволзон гарах; б. Ус тогоо, саванд маш ихэд буцлах), ус татах (а. Тариалан зэрэгт оруулахаар өөр газраас ус урсгаж ирэх; б. Ус татрах), ус татрах (үерлэсэн ус улмаар бага болох), ус туулах (а. Усанд хөлөөр явах; туучих; б. Гэрт ус, үер орж ирэх), ус үерлэх (усны түвшин нэмэгдэх), ус хадаалах (ус гүйцэд хөлдөх), ус хадах (ус хөлдөж, мөсөн зам гарах), ус хөлдөх (усны мөс болох), ус хөрөөлөх (хүйтэн орох цагт голын захаар эрэг мэт ирмэг гарч хөлдөх), ус шүүрэх (а. Газраас ус дааварлан гарах; б. Юм хумаас ус гарах; в. Яр, шарх мэтээс ус цуврах), усан зам (хөлөг онгоц зорчих, сал урсгах зэрэгт ашигладаг усан орчин), усан цэрэг (тэнгисийн цэрэг), усан эргэлт (усанд авхуулах, ус эзэлж яах ч аргагүй болох), усанд автах (ус хальж эзлэх), усанд живэх (усанд хөвж чадахгүй доошоо орох), усанд муу (а. Усанд явахдаа муу; б. Усанд норвол муу; в. Ус нэвтрэх муу чанартай), усанд орох (угаах болон эмчлэх сувилахын тулд усан дотор орох), голын усанд орох (умбах шумбахын тулд эсвэл угаал үйлдэхийн тулд голд орох), рашаан усанд орох (эмчлэх сувилахын тулд рашаанд орох), халуун усанд орох (бие угаахын тулд халуун бүлээн усанд орох), усанд сайн (а. Усанд сэлэхдээ сайн; б. Ус үл нэвтрэх сайн чанартай), усанд сэлэх (сэлүүрээр буюу гар хөлөөр усанд сэлж явах), усанд хөвөх (а. Юм усны дээгүүр явах; б. Живсэн юм усны дээгүүр дэгдэн гарах), усны ар (ус салхи буюу өөр юмны хөдөлгөөнд гарсан жижиг долгио), усны аюул (үер, борооны усны гамшиг), усны боргио (усны их чимээлэн урсах газар), усны гарам (ус гатлах зам, гарц), усны дарвилзуур (усны харгиа), усны долгио (далай, их мөрөн, нуурын ус салхинд хөдөлж, дараа дараагаар гүйх давалгаа), усны дусал (нэжгээд нэжгээдээр өчүүхэн дусах ус), усны замаг (усны дотор бүтэж, боловсрох хөвөн мэт бөгөөд өнгө ногоон ургамал), усны эрэлж (салхинаас усанд гарсан хунираа), усны олом (ус гаталж болом нимгэн газар), усны сав (ус агуулах зориулалт бүхий зүйл), усны ай сав (нуур, мөрөн түүнд цутган орох голуудад хуран юүлэх усны эзлэн бүхий газар), усны мяралзаа (ус жирэлзэн долгиолж байгаа нь), усны сан (а. Усан хадгаламж, цөөрөм; б. [хуучирсан] Далай), усны таргил (ус гүехэн бөгөөд урсгал түргэн газар), усны уйл (усны эргэлдэн буй гүн газар), усны урсгал (а. Газрын уруу тийш усны хальж гүйх хөдөлгөөн; б. Үер, хурын усны урсах мөр, зам газар), усны уур (ус халснаас гарах уур), усны харгиа (чулуутай буюу өөтэй газар урссан нимгэн усны эрвэгэнэх байдал), усны харз (өвлийн хүйтэн цагт хөлдөхгүй өрхлөн гарсан ус), усны хариг (усны маш нимгэн газар), усны хүрхрээ (усны өндрөөс буух хэсэг), усны хунираа (усны ар), усны цалгиа (ус хөдөлж савнаасаа гадагш халгих, урсах), усны цорго (а. Дээврийн ус зайлуулах хоолой; б. Ус гоожуулах хоолой), усны шувуу (устай газар орших галуу, нугас зэрэг шувуудын ерөнхий нэр), усны эргүүлэг (усны уйл), усны эрэг (мөрөн гол, далайн усны зах ирмэг газар), усны эх (усны үүсгэлийн газар), хорлонт ус (химийн найрлагын хувьд металл, бетон бусад материалыг элэгдэл, эврэлд хүргэдэг ус), хөлгүй ус (маш гүн бөгөөд хүн, амьтны хөл хүрч гишгэн туулж чадахгүй газар); гал ус [хоршоо] (а. Гал болон ус; б. [шилжсэн] Эрс тэс, эсрэг тэсрэг), гол ус [хоршоо] (урсгал ус), ус бэлчээр [хоршоо] (а. Нутаг орон; б. Нутаг орны өвс ногооны гарц) - Ус бэлчээрийн холоос урагшлан явсаар уяхан дуу гаргасаар ирэх. Хуульч Сандагийн зохиолын түүвэр., ус мөрөн [хоршоо] (урсгал их ус, гол мөрөн) - Уул хад нурах шиг, ус мөрөн цалгих шиг болов. ААЗ., ус нутаг ~ нутаг ус [хоршоо] (уугуул нутаг, төрж өссөн амьдарч буй нутаг) - Ус нутгийнхандаа зориулж увуу цувуу юм авлаа шүү. ААЗ., ус унд [хоршоо] (ууж идэх юм), ус унд сайтай (өгөөмөр, зочломтгой), ус цас [хоршоо] (а. Хур тунадас, агаарын чийг; б. Уух юм, ус), ус чийг [хоршоо] (бороо, ус) - Тэр оронд хуучин янзаар ус чийгээр ундарч, хуурай модноос навч ургаж байж гэнэ. ААЗ., нэр ус [хоршоо] (тухайн хүний овог нэр, харьяалал), рашаан ус [хоршоо] (эмчилгээнд хэрэглэж болохуйц байгалийн эрдэст ус), ус өвс [хоршоо] (нутаг орны усан хангамж, газрын гарц) - Тэр газраас гарах нь үхэр морь, хонь ямаа, хот балгадгүй ганц гэр бараа буй ус өвсний сайныг эрж буудаллана. В.Инжаннаши Хөх судар., ус татат нум [хуучирсан] (дундуураа нүхтэй нум, голдоо нүхтэй нум), усан эргэлт [хуучирсан] (ус дээш татах зэвсэг), *ус цас шиг (ямар нэг гадаад хэлээр саадгүй чөлөөтэй ярих) - Тэгээд Бурдуков гадуур тэнээд л гэртээ ирэхээрээ дандаа ном үзэж суудаг байлаа. Монгол хэлээр ус цас шиг. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., *гал ус хоёр шиг (хоорондоо харшилдсан, огт таарч тохирохгүй) - Эр хүн болгон чам шиг байвал ертөнцийн эмэгтэйчүүд амар заяа үзэхгүй. Чи бид хоёрын санаа гал ус хоёр шиг харш юм гэдгийг би сайн ойлголоо гээд Базарсадыг орхин гүйв. З.Сандагаа. Эр бор харцага., *олгойтой ус шиг (эв хавгүй, хэлбэр галбир муутай), *ус балгасан юм шиг (үг дуугарч чадахгүй гөлөлзөх, яахаа мэдэхээ болих) - Энэ хэдэн үгийг солилцсоны дараа хэн хэн нь ус балгасан юм шиг хэсэгхэн чимээгүй болжээ. Ч.Лхамсүрэн. Анхны хундага., *ус болох (хор болох, саад болох) - Чи дандаа л тус болох гээд явдагсан. Одоо ус болох нь уу. Б.Бааст. Дарьсүрэн., *усан гүзээ болох (шалба норох, нэвт норох) - Хөлд өмссөн гутлууд усан гүзээ болж гүйцээд гишгэх тутам шуухитнан дуугарч, оёдлын завсраар булингартай ус шүүрнэ. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., *усан амтай (дандаа бүтэлгүй юм ярьж явдаг), *усан нүдлэх (уйлах) - Гэтэл аав нь -Чи дандаа усан нүдэлж байх муу ёрын тархи вэ? гэж загнадаг байж билээ. Ш.Гаадамба. Өвийн хайрцаг., *усан тэнэг (юу ч мэдэхгүй, туйлын мангуу) - Гэвч араатан биш хүн байна, гарах аргаа олох гэж бодсон. Одоо ямар гээчийн усан тэнэг амьтан болохоо гайхавч баршгүй. С.Эрдэнэ. Занга., *усан хулгана болох (а. Ихэд хөлрөх - Намрын их хайланги цаг болоод ч тэр үү морь нь усан хулгана шиг болж, хөх мах нь чичрэн, нүдний ухархайнаас хүртэл хөлс дусаж байхыг нь харсан ээж нь ч бас дуугүй өнгөрсөнгүй. А.Чойжилсүрэн. Өвсний шүүдэр; б. Шалба норох - Энэ бороон дундуур эгч нь усан хулгана болчихсон, хэдэн үнээгээ тууж ирэв. Б.Бааст. Азарган борооноор), *үерийн ус шиг ~ үерийн ус мэт (маш хүчтэй, их газар хамарсан) - Лам хар олон хүн арга буюу зүүн уулын зүг шахалдан үерийн ус мэт урсан явна. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *усанд орсон хулгана шиг (нов нойтон), *усанд хаясан чулуу шиг (ямар ч хэл сураггүй алга болох), *алтан аяганаас ус уух (жаргах, жаргал эдлэх) - Идэр залуу нас амьдралын хамаг жавхлант үеийг өнгөрөөсөн нутаг усныхаа эцгийн царай адил сайхныг үзээд өвгөн түүний сэтгэл санаа улам бүр залуужин амьд явж алтан аяганаас ус уух зориг нэмэх билээ. Л.Түдэв. Уулын үер., *уснаас хуурай гарах (маш их овсгоо самбаа гаргах), *усан дээр өрөм тогтоом ~ усан дээр тос тогтоом (ялдам зөөлөн, зөөлөн зан ааштай гэсэн санаа) - Усан дээр өрөм тогтоом ааштай чухам орчин цагийн эрдэмт хүн ийм байх гэмээр. С.Эрдэнэ. Амьд явсан хүн., *усан нүдэт, цусан зүрхт (эгэл жирийн, энгийн хүн гэсэн санаа) - Бид нар шиг усан нүдтэй цусан зүрхтэй хүмүүст эгэл юм шиг харагдаж байвч цаад талд нь бурхан байна шүү гээд Өлзий залбирав. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., өвс идэж ус уусан юм шиг [зүйр цэцэн үг] (хүч тэнхээ муутай), ус үзээгүй гутал тайлах, уул үзээгүй хормой шуух [зүйр цэцэн үг] (юу ч болоогүй байхад сандрах, яагаа ч үгүй байхад шантрах гэсэн санаа), ус гаталсан хойно онгоц хэрэггүй, өвчин эдгэсэн хойно эмч хэрэггүй [зүйр цэцэн үг] (өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөх, хожимдсон хойно нь ухаарах гэсэн санаа), усанд унавал хуурай гарахгүй, уланд унавал нэртэй гарахгүй [зүйр цэцэн үг] (муу нэр олвол салахад хэцүү, нэрээ хичээх гэсэн санаа), усанд унасан чулуу, өвсөнд хаясан зүү адил [зүйр цэцэн үг] (ор мөргүй болох гэсэн санаа), усан гахай [амьтан] (мэрэгчийн багийн хамгийн том мэрэгч, биеийн урт нь нэг зуун гучин сантиметр, хүнд нь жаран килограмм хүрнэ; өмнөд Америкт байдаг), усан хулгана [амьтан] (сүүл урт, өнгө бор саарал, зурамнаас бага биетэй, өвсний үндэс, зэгсээр хооллодог гол нуурын хавь газраар байдаг мэрэгч амьтан; усч бөрөм), усны аалз [амьтан] (хөл өндөр, усны дээгүүр явдаг аалз), усны барс [амьтан] (эдэн загас), усны бөднө [амьтан] (бие бөднөтэй адил боловч, баахан нарийн урт хөлтэй, хөлийн өмнөх гурван хуруу урт, эрхий богино нэг зүйл бялзуухай), усны булга [амьтан] (үенгийн төрлийн араатан амьтан, бие бага, сортой хар хүрэн үстэй, ноолуур их, тэжээж арьсыг авна), усны ирвэс [амьтан] (умард мөсөн далайн хавь газар амьдардаг, байдал болхи, хүнд нүсэр, ил чих байхгүй, шүд араатан мэт, үс хатуу, ноолуур зөөлөн, хөлийн хуруу холболдсон нь усанд хөвж, сэлж чадна, арьс, өөх нь их үнэд хүрдэг хөхтөн амьтан), усны нохой [амьтан] (халиуны өөр нэр), усны тас [амьтан] (хошуу том бөгөөд хоолойндоо хөеөтэй, жижиг амьтан барьж хооллодог, сүүлийг нь гоёлд хэрэглэдэг халуун орны шувуу), усны ууль [амьтан] (уулийн адил дуугардаг нэг зүйл цахлай), усны үхэр [амьтан] (бие том, эвэр урт, үс тачир, усанд хэвтэх дуртай, маш хүчтэй их нэг зүйл үхэр, эврийг нь нум хийхэд хэрэглэнэ), усны шаазгай [амьтан] (хошуу урт бөгөөд хар, толгой цагаан, сүүл охор, шилбэ өндөр, элс хойг газар сууж, загас иддэг шувуу), усан сонгино [ургамал] (дотроо хөндий, сонгинотой адил болоод өндөрхөн, үзүүр түрүүтэй, усанд ургана; хүнхээл), усан үзэм [ургамал] (а. Халуун дулаан газар ургадаг, нэг зүйл жимсгэнэ, жимсгэнийн өнгө шаравтар, ногоон, хүрэн улаан, амт амттайхан, шүүс их, түүгээр нь дарс хийнэ; б. Мөн жимсгэнийн мод), усан хоног [ургамал] (монгол амуутай адилавтар, нэгэн зүйл тариа), усны мөнх мод [ургамал] (янз балуу модтой адил болоод навч нарийн, усны ойр ургадаг нэг зүйл мод), усан чацаргана [ургамал] (навч хатан, чацарганын адил, цэцгийн өнгө улаан, шар, хүрэн гурван зүйл байдаг нэг зүйл цэцэг), усан чэс [ургамал] (янз бөөрөнхий, түүхий идэж болдог нэг зүйл ногоо, цагаан, хар хоёр зүйл бий), усан шимэлдэг [ургамал] (иш бор, майстай адил, баг цэцгийг цацаг гэж нэрлэдэг нэг зүйл ургамал); 2. Ус мэт: усан болор (шил адил тунгалаг, гонзгойвтор, талсттай чулуу), усан тэлмэн жороо (нэг алхамдаа зөв талын хоёр хөл, нөгөө алхамдаа буруу талын хоёр хөл зэрэг гишгэдэлтэй жороо морины явдал буюу урсгал ус цалгиж байгаа мэт явдал), усан шил (а. Маш тунгалаг шил; б. Усан болор), *усан толгой (юм ойлгодоггүй, ухаан муутай);
3. Таван махбодын нэг;
4. Нэг гол ус бараадан амьдардаг хүмүүс - Бид нэг усны улсууд. [яриа];
5. Дөрвийн тооны ёгт нэр.