2024-05-12 11:50:16http://mongoltoli.mn/
1. Гал ба цус мэтийн өнгө: улаан арьстан (европынхон Америк тивд нүүдэллэн очихын өмнө тэнд амьдарч байсан уугуул оршин суугчид), улаан бэх (шунхыг талхалж, усанд хайлж цавуу холиод бэхийн адил дөрвөлжлөн хийснийг), улаан гэрэл (явахыг хориглосон дохионы авто машины замын гэрэл), улаан гол (а. Харвах дүгрэг байны дунд байдаг улаан цэг; б. Хүн амьтны гол судал, амин гол, амин сүнс; в. [шилжсэн] Маш хайртай), улаан дарс (улаан өнгөтэй дарс), улаан мөнгө (зэс гууль зэргээр үйлдсэн зоос), улаан мөнгөний үнэгүй (а. Үнэ цэнэгүй; б. Хямдхан), улаан нүдэн гараг (Нарны аймгийн ертөнцийн нэгний нэр, ангараг), улаан нэлий (а. Цус ихэд асгарсан, нялзсан нь; б. Мах, цус ихэд тархсан зэрэг), улаан нялай (цус болон цусны өнгөтэй зүйл, түүний ихэд тархсан байдал), улаан өндөгний баяр (Христийн шашинтны хаврын баяр), улаан салхи (их шороо тоос дэгдээсэн хүчтэй салхи), улаан сам (буудайн гурилд бал хоршин зуурч цагаан самын ёсоор үйлдэж гахайн тосонд буцалгасан идээ), улаан ус (хонхор газар тогтсон бороо, хурын болон тогтоол ус), улаан хагсмал боорцог (жигнэсэн буудайн гурилд чихэр, нохойн хошууны ус хоршиж хайрсан идээ), улаан хоолой (залгиурыг ходоодтой холбосон гуурслаг эрхтэн), улаан бурхан (биеэр улаан бижрүү туурдаг халдварт өвчин), улаан хоормог (булингартсан их ус) - Уулын атирааны горхиуд нийлж улаан хоормог сайр руу шуугив. Б.Жамд. Сэтгэлийн нууц., улаан ёлхдос [анагаах] (цусан суулга), улаан цоохор болгох (хүний бичсэн зүйлийн алдаа мадаг, найруулгыг улаан балаар засаж цоохорлох), улаан шороо (хүчтэй салхи гарч нүүр нүдгүй шороо дэгдэх) - Намрын сар эхэлж, ногоо гандаж хамхуул бөөн бөөнөөрөө салхинд өөрийн эрхгүй туугдаж, хааяа битүү улаан шороо тавьж байлаа. С.Удвал. Та бид уулзана., улаан шуурга (цас бороогүй, шороо тавих их шуурга), ертөнцийн гурван улаан [аман зохиол] (жавартай тэнгэрийн хаяа улаан, жартгай хүний нүд улаан, жалганд ургасан сухай улаан), улаан бор (малын зүсэм, борд улаавтархан өнгө холилдсон), улаан зүр (зуны цагт зүр гөрөөсний өнгө улаавтархан харагдахыг), улаан зээрд (улаан зүсмийн адууны баахан улбар), улаан тарлан (үхрийн улаан эрээн зүс), улаан халтар (их бие хар бөгөөд завж, шанаа, нүдний дээд этгээд, дөрвөн хөлийн шилбэ улаавтар нохойн зүсэм) - Зочин руу ямар ч хүндэтгэлгүй хуцаж байсан дөрвөн нүдтэй улаан халтар нохойг барьж авлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., улаан хонгор (хонгор зүсмийн адууны бяцхан улбар), улаан хүрэн (тэмээ, үхэр, хонь, ямааны зүс ба эд юмны өнгө улбар хүрэн), улаан хээр (хээр зүсмийн адууны баахан улбар), улаан цоохор (а. Үхэр, хонь, ямааны зүсэм цагаанд улаан толботой буюу улаанд цагаан толботой; б. Бусад юмны улаан өнгөнд өөр өнгө буюу өөр өнгөнд улаан толбо бүхийг), улаан шарга (шарга зүсмийн адууны бяцхан улбар), хундан улаан (ягаан улаан), улаан данс (а. Сайн юмны бүртгэл; б. Дэлхийн болон аль нэг улс, орон нутгийн ховордсон ургамал, амьтныг бүртгэн, аврах арга замыг зааж анхааруулсан албан баримт бичиг), улаан ногоон [хоршоо] (а. Хоёр зүйл өнгө; б. Өнгө хослох) - Цөмөөр улаан ногоон сайн билэгт магнаг дээл сайхан өлзийт суман алчуураар чимэн бид хурууны төдий илд сүх зэр зэвсэг зүүсэнгүй. В.Инжаннаши. Хөх судар., *улаан голоо тасартал (амьсгал хураатлаа, үхэн үхтэлээ) - Галдан минь! Улаан голоо тасран тасартал ирээдүйн төлөө, ард түмний эрх жаргалын төлөө амьсгал хураатлаа зоригтой яваарай. Б.Ринчен. Гүнж., *улаан зээрд болох (баахан согтох, нэлээд халамцах) - Архи халаалган уусаар улаан зээрд болж хятад ганзай архи оочин орос монгол үг хольж Шойвд баахан агсамнан авирлав. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *улаан хоолой (амь амьдрал, амь зуух) - Одоо бодоход наашаа нүүхийн хэрэг огт үгүй байжээ. Хүн гэгч амьтан амьдрах улаан хоолойныхоо төлөө хэтэрхий шунан зүтгэдэг юм уу даа гэж бодно. Д.Гармаа. Цагаан булаг., улааныг үзэж урвах, шарыг үзэж шарвах [зүйр цэцэн үг] (өөрийн үзэл бодолгүй бусдыг аялдан дагах, бусдыг зусардах гэсэн санаа), улаан болжмор [амьтан] (хошуу улаавтархан шар, хоёр зажуурт цагаан чандар сагсайн ургасан, жигүүр, сүүл улаавтархан, тэрмийн өнгөтэй боловч, цагаан чандар холилдсон нэг зүйл болжмор шувуу), улаан бор азарга [амьтан] (улаан чандартай, хар бидэр бүхий нэг зүйл бялзуухай, богширго), улаан гарди [амьтан] (байдал төлөв тахиатай адил, үс нь таван өнгөтэй гоёмсог сайхан нэг зүйл шувуу), улаан дэлбэ [амьтан] (шүд нохойн шүдтэй адил, том нь гурваас дөрвөн тохой, хошуу ээтгэр нэг зүйл загас), улаан сарт тогшуурга [амьтан] (их бие хэрээний адил, өнгө цох хар, толгойдоо улаан сартай нэг зүйл тогшуурга шувуу), улаан толгойт [амьтан] (янз хитрүү бялзуухайтай адилхан, ар өнгө хөхөвтөрхөн, толгой улаан нэг зүйл бялзуухай), улаан туруу [амьтан] (хошуу, сүүл хар, бие улаавтархан бараан нэг зүйл хэрээ), улаан хошуут хэрээ [амьтан] (хэрээтэй адил болоод хошуу, хөл улаан, жигүүр, сүүл хар болоод урт, төрөлхийн намхан нэг зүйл шувуу), улаан хөл [амьтан] (биеийн чандар үнсэн өнгөтэй, аньсаганы дээд талд цайвар шар чандар хөмсөгтэйгөө адил, шийр маш улаан нэг зүйл бялзуухай), улаан хүзүүт [амьтан] (хүзүү улаан, хошуу хар, толгойдоо урт чандар бүхий, хүнийг үзэж дуугарахад чандар нь сагсайж босдог нэг зүйл шувуу), улаан цоохондой [амьтан] (янз цоохондойн адил боловч ирвэс мэт бидэртэй, өнгө улаан, жил удвал ирвэс мэт болно, махаар идэш хийнэ), улаан лооль [ургамал] (боловсорч гүйцсэн хойноо арьс нь час улаан өнгөтэй болдог идэшний таримал, амтлаг, шүүслэг ногоо), улаан лууван [ургамал] (улаавтар үндэс бүхий таримал ногоо, амт гашуухан, үндсийг иднэ, навчийг мөн идэж болно), улаан манжин [ургамал] (улаавтар өнгөтэй, том амтлаг үндэс бүхий идэшний таримал ногоо), улаан бударгана [ургамал] (говь газар ургадаг бударганын нэг зүйл, өндөр нь метр хүртэл бий, иш, мөчир, найлзуур цайвар шар, зуны цагт жижиг ногоон навчтай, өвөл хатахдаа улаан болно, тэмээ иднэ, хатаж навчийг унасан цагт найлзуурыг адуу, үхэр бага зэрэг иднэ), улаан бургас [ургамал] (уд мэт мод, бүдүүн нь эрхий хуруу хэр, өнгө улаан, навч нь бургасны навчнаас өргөн болоод урт, жимс нь ягаан, чөтгөрийн улаан бургас), улаан буудай [ургамал] (янз буудайтай адил болоод өнгө баахан улаавтархан нэг зүйл тариа), улаан зандан [ургамал] (халуун оронд ургадаг мод, чанар хатуу, өнгө улаан, жил удсан хойно өнгө нь хүрэн болно, модны судал зурдастай, жил удаагүйг усанд дэвтээж, юм будвал болно, бас эмнэлэгт хэрэглэнэ), улаан толгой [ургамал] (чийгтэй нуга газар ургадаг, Үетэн овгийн ургамал, залаа улаавтар, бүх төрлийн мал сайн иднэ), улаан тулам [ургамал] (говийн уулсаар ургадаг тулам мэт том улаан цэцэгтэй өдлөг гонзгой навчтай олон наст ургамал), улаан түлээ [ургамал] (голдуу цөл, заримдаг цөлийн бүсэд арваас тавин сантиметр өндөр ургадаг бут; мөчир нь гялгар цайвар хальстай, үр зууван, үндсээрээ үрждэг бут ургамал, мал сайн иднэ), улаан уд [ургамал] (нэгэн зүйл бургас; дурс нимгэн, мах судал цэгээн, салааны үзүүр улаавтар, сумны иш зэрэгт хэрэглэнэ), улаан харгана [ургамал] (гүн говиос бусад газар их төлөв бий, язгуурт хожуултай, хальс бор шар, нарийн салаа мөчрийн үзүүр бүрд хурц өргөстэй, навч ногоон, цэцэг шар, хонь, ямаа, тэмээ цөм иддэг нэг зүйл харгана), улаан хоног [ургамал] (хоног амуутай адил боловч хивэг улаан тариа), улаан цахирмаа цэцэг [ургамал] (хүйс эрхэм, цахирмаа цэцэгтэй адил болоод өнгө улаан, навч өргөхөн болоод зөөлөн цэцэг), улаан салаат цахирмаа цэцэг [ургамал] (эрхэм цахирмаа цэцгийн нам, нэг ишид тав, зургаан хүйс цэцэглэдэг цэцэг);
2. [шилжсэн] Хувьсгалын утга чанар бүхий: улаан арми (Октябрын хувьсгалын үеэр байгуулагдсан оросын хувьсгалт арми), улаан булан [хуучирсан] (аймаг, сумын олон нийтийн ажил зохион байгуулдаг газар) - Нэгдлийн улаан буланд пиг дүүрэн хүн суужээ. Л.Түдэв. Нүүдэл., улаан гэр [хуучирсан] (нам засгийн бодлого шийдвэрийг олон түмэнд таниулах зорилго бүхий улаан халзат гэр), улаан цэрэг (улаан армийн цэрэг) - Улаан цэргийн хэдэн байлдагчийг барьж авав. С.Дашдэндэв. Улаан наран;
3. [шилжсэн] Биеэр, халхлах, жийрэглэх юмгүй - Зургийн зээрд халзан даага нь нэгийг нь улаан амаараа зуугаад алав гэлээ. Халх ардын тууль., улаан зам дээр (яг өмнө нь, ил) - Түүний хоёр нүдний нь хий айдас бөглөчхөөд улаан зам дээр нь хэвтсэн ч харахгүй. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., *улаан нүүрээрээ учрах (өөрийн биеэрээ учрах, нүүр нүүрээрээ халз учрах) - Хоёр аавын хүү бие биеэ алах гэж улаан нүүрээрээ тулчхаад тэгж тэмцэж байхын хэрэг юу байна. Л.Түдэв. Уулын үер., *улаан нүүрэн дээр нь (дэргэд нь, өөрийг нь байхад нь, эчнээ бус) - Чадах чинээгээрээ Дүвжирийн далд санааг илчлэн гаргаж, улаан нүүрэн дээр нь хэлээд байхаар тэр яаж ч чадахгүй бололтой билээ. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., улаан нүүрэн дээр нь улайтал хэлэх (нүүр нүүрээрээ харж байгаад бурууг нь хэлэх нь) - Билгээгийн энэ занг арай дэндэж байна гэж зарим хүн ярих боловч яг улаан нүүрэн дээр нь улайтал цулайтал хэлээд өгөх хүн байсангүй. С.Дашдэндэв. Билгээ., улаан сугаар нь (яг сугаар нь) - Ард Намдагийн нэг бухыг мөргөсөөр байгаад улаан сугаар нь сүлбээд алчихжээ. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., улаан тулгарах (яг тулгарах), *улаан гараараа (зөвхөн гар биеэр хийх) - Хон хэрээг урхи тороор биш улаан гараараа амьдаар нь барив. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., *улаан нүцгэн (а. Маш ядуу; б. Биедээ өмссөн хувцасгүй, нүцгэлсэн; в. Ус, мод, өвсгүй буюу маш тачир газар);
4. [шилжсэн] Юмыг хэтрүүлэн хийгч, цагаандаа гарсан, балмад: улаан галзуу (догшин, ширүүн зан нь хэтэрсэн), улаан дайрах (а. Айх эмээх ба ичих зовохыг мэдэхгүй дайрах; б. Нохой давхих болон бөхчүүд барилдах зэрэгт далдирахгүй шууд тулж орох), улаан худалч (дандаа худлаа ярьдаг хүн, хэтэрхий худал ярьдаг), улаан яргачин (алж талах нь хэтэрсэн хүн), улаан луйварчин (цагаандаа гарсан, ичиж зовохыг байсан луйварчин), улаан дээрэмчин (улаан цайм дээрэмддэг, байнга дээрэм хийдэг, айж ичихийг байсан хүн), улаан тонуулчин (байнга тонуул хийсээр айж ичихийг больсон хүн); улаан цайм [хоршоо] (улайм цайм), *улаан хөлтийг урдуураа гаргахгүй (а. Гойд, гаргуун хурдан - Миний оодон шар ч эзнээ гомдоохгүй ээ. Улаан халтар маань ч гэсэн урдуураа улаан хөлтийг гаргахгүй шүү. С.Дашдэндэв. Үүрийн цолмон; б. Тайван явуулахгүй - Сумын төвийн наахантай байдаг Хараалтын хондын дэргэдүүр дээрхэн үед улаан хөлтэй юм алхуулахаа байлаа гэдэг байсан юм. Одоо жаахан намжаа шив дээ. М.Цэдэндорж. Ёстой чөтгөрийн тухай өгүүллэг), *улаан хэлтийг урдаа оруулахгүй (хэл ам нь гүйцэгдэхгүй, үг хэрүүлд гойд сайн) - Сандаг түшмэл ирж, уулаасаа зүрх ихтэй, хууль цаазыг бараг мэддэг, улаан хэлтийг урдаа оруулдаггүй сүрхий хүн байж гэнэ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа; улаан галзуу, долоон согтуу [зүйр цэцэн үг] (зан ааш догшин ширүүн гэсэн санаа);
5. [шилжсэн] Нялх балчир: улаан нялзрай (төрөөд удаагүй хүүхэд), улаан цах (сая төрсөн хүүхэд), улаан цурав (нялх, нялзрай) - Би улаан цурав дөрвөн хүүхэдтэй, бас нэг юмтай болох гэж яваа ядсан нэг амьтан байна. Б.Ринчен. Үүрийн туяа;
6. [шилжсэн] Шунахай, ховдог: *улаан нүдтэй (шунаг, шуналтай) - Вовкагийн баян нь үнэн. Ер нь ашиг хонжоо арвихан шиг олдож өгвөл юу ч хийхээсээ буцдаггүй, улаан нүдтэй хүн юм. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *мөнгө цагаан, нүд улаан (хэтэрхий их шуналтай, мөнгө олохын тулд юу ч хийхээс ч буцахгүй байх), улаан чулуу бол мах, цагаан чулуу бол өөх [зүйр цэцэн үг] (а. Юу ч хамаагүй болох; б. Ихэд өлсөж ундаасах гэх санаа).