2024-05-04 03:31:58http://mongoltoli.mn/
1. Хамгийн бага бүхэл тоо, дан, ганцаар байгаа зүйл, үндсэн тооны эхнийх нь: нэг ном (ганц ном), нэг хүн (ганцаар байгаа хүн), нэг суурь (а. Ганц зүйлийн олон малыг таслан сүрэглэсний нэгэн хэсэг, нэг суурь хонь (хонин сүрэг дагнан хариулж малладаг баг), нэг суурь тэмээ (тэмээн сүрэг дагнан хариулж малладаг баг; б. Дэвсгэр суудал хийхэд зориулж хийсэн эд барааны ганц хүн суух хэмжээтэй хээ гарган хийсний нэг хэсэг), нэг суурь хивс (хүн ганцаар суух хэмжээтэй бяцхан хивс), нэг суурь өртөө (ганцаар орших өртөө), нэг суурь харуул (ганц газар байх харуул), нэг амиар уух (таслалгүй ууж дуусгах), нэг амьсгаагаар хийх (огт амралгүй хийж дуусгах), нэг дор (ганц газар), нэг дор цуглуулах (ганц газар бөөгнүүлэх), в. Юмны ганц газар байх хэсэг: нэг удаа (ганц удаа) - Тэгээд нэг удаа Буйр нуурт ирж үзсэн юм гэж хариулав. Ч.Ойдов. Их жанжин Сүхбаатар танаа., нэг бүр (тус бүр), нэг бүрийн үнэ (тус бүрийн үнэ), хүн нэг бүр (хүн бүрийг харах) - Намд шургалсан этгээд та бүхний дунд байна гээд хүн нэг бүрийг ээлжлэн харахад арга буюу толгой гудайлган царай барайлгав. С.Эрдэнэ. Миний эх орон, миний тоонот., ганц нэг [хоршоо] (тооны хувьд дан, ганцаар байгаа нь);
2. Дан нэг төрлийн, хольцоогүй: нэг ай (ганц аймаг, бүлэг, ганц хэсэгт багтах), нэг аймаг (а. Ганц бүлэгт хуваасан нь; б. Аймгаар хуваасан хуваарилал), нэг төрлийн бараа (ганц төрлийн бараа бүтээгдэхүүн), нэг үе (нас ойролцоо), нэг үеийн залуучууд (нас ойролцоо залуучууд), нэг талыг баримтлах (ганц талыг нь өрөөсгөлөөр баримтлах), нэг нэгээр (ганц ганцаар), нэг нэгээр нь зурах (ганц ганцаар цувуулан зурах) - Тэд найман зураас, нэг нэгээр хамгийн сүрхий хүн ч зурж чадна. Л.Дашням. Нялх ногоо., нэг нэг зүсэм талх (талхыг зүсэж хуваасны ганц хэсэг) - Явахдаа тогооч цэрэг нэг нэг зүсэм талхан дээр хагалсан сахар тавьж бариулав. С.Эрдэнэ. Миний эх орон, миний тоонот., нэг мөр болох (дэг журам, дэс дараалал сайтай, нэг чигийн болох), нэг энд, нэг тэнд (хаа сайгүй), нэгд нэгэнгүй (нэг бүрчлэн, тодорхой), нэгд нэгэнгүй ярих (маш тодорхой ярих) - Миний Багдад сууж байгаа байдлыг нэгд нэгэнгүй ярьж өгөөрэй. Б.Ян. Чингис хаан., гэрээр нэг (ямар нэгэн зүйл гэрт замбараагүй хөглөрсөн нь), цаас гэрээр нэг тарах (цаас гэр дүүрэн хөглөрсөн нь), аль нэг (тодорхой бус зүйлийг заан нэрлэсэн нь), хэн нэгэн (тодорхой бус хүн, амьтныг заан нэрлэсэн нь) - Чойжин лам Лосол, чойжин лам Доржготов хоёрын хэн нэгэн надтай уулзах арга заваа харж ирвэл сайн байна. Г.Пүрэв нар. Д.Сүхбаатарын үйл амьдралтай холбогдох баримтат материалын эмхэтгэл., нэгийг санах (ямар нэгэн зүйл сэтгэлд нь сэрхийн бодогдох) - Янагаас хожимдож хайрыг үл амсах болхи хүү минь охин чамд тээр болохгүй гээд ноён аав нэгийг санав бололтой амьсгалаа тэнүүн аваад бүсгүйг усгал зөөлөн харав. З.Баттулга. Уяхан Замбуутив., *нэгийгээ үзэх (хэн нь хэнийгээ дийлэхийгээ үзэх, тэмцэлдэх), *нэгийгээ үзэж, нэхий дээлээ тайлах (а. Тухайн хэрэг явдлын эцэс, сайн мууг үзэх; б. Учраа ололцох) - Унтсан хойноо сэрээд элдвийг бодсоны эцэст улаантантай нэгийгээ үзэж нэхий дээлээ тайлна гэж бодож буй. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *нэг нүдээр үзэхгүй (үзэн ядах) - Хүү дуугаа нам болгоод -Пөөх манай ээжийг яана. Гулгахыг нэг нүдээр ч үзэхгүй гээч… гээд хоёулаа хөхрөлдөв. Ш.Гаадамба. Булгийн ус., *нэг гараараа нөгөө гараа барих (тэвчих, биеэ барих) - Хулсан ташуураар дал мөрөн дундуур нь нэг сайн байлгах юм уу гэснээ тэр жилийн Гуагийн хэргийг санаад нэг гараараа нөгөө гараа барин… байв. Д.Маам. Газар шороо., *нэг гэрт багтахаа болих (таарч тохирохгүй болох), *нэгээс мянга, мянгаас зузаан (ямар ч юм багаасаа эхлэн олон болж хөгждөг гэсэн санаа), нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргах [зүйр цэцэн үг] (хүний хэлснийг үл тоомсорлох гэсэн санаа) - Итгэлт хааяа нэг хэлэхэд Хонгор ёстой нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргана. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., нэг хуруугаар хоёр сур дарах (а. Нэг хөдөлсөн дашрамд хоёр явдлыг бүтээхээр оролдох гэсэн санаа; б. Хаширмаар илүү ажил хийх гэсэн санаа), нэг эхээс цувж гараад нэг гэрт багтахгүй [зүйр цэцэн үг] (ах дүү хүмүүс өөр хоорондоо эв найргүй, таарч тохирохоо байх гэсэн санаа), нэг лууг тэжээхээс биш арван баавгайг тэжээхгүй [зүйр цэцэн үг] (хэрэггүй олноос хэрэгтэй цөөн нь дээр гэсэн санаа), нэгийг мэдээд хоёрыг мэдэхгүй, нүглийг мэдээд буяныг мэдэхгүй [зүйр цэцэн үг] (аливаа юманд өрөөсгөл, өнгөц хандах гэсэн санаа), нэг хүний ухаан зарж хүрэхгүй, хоёр хүний ухаан зарж барахгүй (нэг хүний ухаан хязгаартай, олон хүний ухаан бол хязгааргүй), нэгийг хоёр болгож, нимгэнийг зузаан болгох [зүйр цэцэн үг] (эд хөрөнгөтэй болох, баяжих гэсэн санаа) - Саруул ажилд сайн боловч нэгийг хоёр болгож, нимгэнийг зузаан болгох ухаангүй гэж Дарь хэлэв. О.Цэндсүрэн. Халуун салхи., нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино [зүйр цэцэн үг] (нэг нь муу хэлэгдвэл бүгдэд нь хамаатай гэсэн санаа);
3. Сарын эхний өдөр: есдүгээр сарын нэгэн (есдүгээр сар эхэлж буй өдөр, сарын эхний өдөр) - 1929 оны наймдугаар сарын нэгний ерийн намуухан нэгэн өглөө. Ж.Дамдин. Миний Монгол., шинийн нэгэн (а. Цагаан сарын анхны өдөр; б. Билгийн тооллын сар бүрийн эхний өдөр) - Олон хамба, цорж, эрдэнэ шанзав, олон сайд олон аймгийн хаад, олон ван гүн, олон засаг тайж нар цагаан сарын шинийн нэгнээр тусгай элч довтолгон ирүүлжээ. С.Дашдэндэв. Улаан наран;
4. Нэгж хэм, хугацаа: нэг жил (дэлхийн бөмбөрцөг нарыг бүтэн тойрох хугацаа; өдөр шөнөөр тоолбол гурван зуун жаран таван хоног орчим) - Нэг жил вантан Богдын хүрээнээ морилон ирснийг дагуулав. С.Удвал. Та бид уулзана., нэг сар (жилийг арван хоёр хуваасан хэм; гуч эсвэл гучин нэг хоног хоорондын хугацаа), нэг өдөр (а. Хорин дөрвөн цагийн доторх хугацаа; б. Үүр цайхаас эхлэн бүрэнхий болох хүртэлх үе) - Нэг өдөр Норсонжав хүүхэн модны завсраар нөхрийгөө харжээ. О.Цэндсүрэн. Халуун салхи., нэг цаг (а. Европын зурхай ёсоор хоногийг хорин дөрөв хуваасны ганц хувь; жаран минут; б. Шар цагаан зурхай ёсоор хоногийг арван хоёр хуваасны ганц хувь; зуун хорин минут), нэг мөч (цагийн хэмийн нэр, арван таван минут), нэг хувь (а. Цагийн хэмийн нэр, секунд; б. Юмыг хувь бодож хуваасан хэмийн нэр; гуравны нэг хувь), нэг хуваарь (тариалангийн газрын хэмжээ; нэг зуун үр газар), нэг орой (яг хэдийд гэдэг нь тодорхой бус хугацаа) - Нэг орой Борхүүг ирэхэд үг чиггүй уурлав. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., нэг дундуур (юмны тэхий хагас буюу тал хувь), нэг дээс (гучин зургаан алд), нэг газар (талбайн болон хол ойрын хэмжээ; нэг зуун наян хос алд буюу гурван зуун жаран алд; таван зуун далан зургаан метр), нэг өрлөг (тариалангийн газрын хэмжээ; зургаан мүү буюу үр газар), нэг эр (тариалангийн газрын хэмжээ; таван өрлөг газар), нэг үр (тариалангийн газрын хэмжээ; гурван зуун жаран дөрвөн алд газар);
5. Ондоо бус адил, ижил: нэг адил (адилхан), нэг адил саналтай байх (бусдын саналыг зөвшөөрөн дэмжих), нэгэн жигд (бүгд адилхан, сондгойрч ялгарах зүйлгүй), нэг иж (нэг бүрэн бүтэн юм), зохиолын нэг иж эх (зохиолын бүрэн бүтэн), нэг мөр (а. Аливаа зүйлийн адил маяг журамтай болох; б. Ганц зураас; в. Аян тал дагуу), нэг мөр бичиг (ганц шугамд багтаан бичсэн бичиг), нэг мөр татах (ганц зураас татах), нэг мөрөөр бүтээх (аян тал дагуудаа амжуулах), нэг тийш болгох (ажил хэргийг шийдвэрлэн эмхлэх), нэг амьдай (а. Санаа сэтгэл нийлсэн хүмүүс; б. Нэр адил хүмүүс), нэг нам (намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөр, үзэл бодлыг дэмжин нэгдэн нийлсэн хэсэг хүн), нэг зүг (ертөнцийн дөрвөн зүг, найман зовхисын аль нэг нь), нэг зорилго (олон санаа бодол агуулаагүй алс ирээдүйд хүрэх гэсэн ганц хүсэл эрмэлзэл), нэг санаа (а. Олон хүний харилцан нийлэлцсэн санал; б. Олон бодол агуулаагүй урвалтгүй бат), нэг санаатан (үзэл бодол нийлэх хүн), нэг төрөл (юмны нам, угсаа, чанар адил байгаа нь), нэг үзүүрт сэтгэл (ямар нэгэн ажил хэрэгт эргэж буцалгүй тууштай зүтгэхээр шийдсэн нь), нэг үзүүрт сэтгэлээр зүтгэх (ажил хэрэгтээ чин сэтгэлээсээ тууштай хандах), айл хүний амь нэг, саахалтын хүний санаа нэг [зүйр цэцэн үг] (хөрш зэргэлдээ болон ойрхон буусан айлын хүмүүс эв найртай, санаа бодол нэгтэй байдаг гэсэн санаа);
6. Аливаа үйл явдлыг хамт, зэрэг хийх нь: нэг дор ажиллах (хамт ажиллах) - Одоо ч ажилгүй ээ. Уг нь бид хоёр нэг дор ажилладаг байсан юм. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., нэг дэсээр (үйл явдлууд зэрэгцэх буюу дараа дараагаар давхцах), нэг зэрэг (адил хугацаанд), нэг зэрэг цугларах (бүгд адил хугацаанд цуглан ирэх), нэг дор суух (хамт зэрэгцэн суух), нэг дуугаар зөвшөөрөх (санал нийлэх, бүгд зөвшөөрөн дэмжих), нэг насны хань (насан туршийн хань), нэг насны хүүхэд (чацуу хүүхэд), нэг насны юм (насаараа эдэлж хэрэглэхээр бат бөх зүйл), нэг тогооноос хоол идэх (нэг гэрт амьдрах, нэг дор ажиллах) - Зарим хүн нэг тогооноос хоол идэж байсан мөртлөө мартагдчихаад байдаг. Л.Түдэв. Хайр., нэг гал болох (аян замд нийлж явах), дэр нэгтэй болгох (гэрлүүлэх) - Энэ Ломбо ер нь болох зохих, төлөв томоотой хүн шүү. Хоёр хүүхдээ дэр нэгтэй болгочих гэж аав нь бодож байна гэв. Л.Түдэв. Нүүдэл;
7. Дахин: бас нэг дуулах (дахин дуулах), бас нэг уух (дахин нэг уух);
8. [Яриа] Ганц удаа, түр зуур: нэг хэлэх (нэг удаа хэлэх), нэг жаахан унтах (түр зуур унтах), нэг хэсэг дуугүй суух (хэсэг хугацаанд дуугарахгүй байх) - Бадамгарав доошоо харж нэг хэсэг дуугүй сууснаа - Жаахан хажуулж ядаргаагаа гаргахгүй юу. С.Эрдэнэ. Миний эх орон, миний тоонот.