2024-04-26 10:58:41http://mongoltoli.mn/
1. Хэмжээ том, илүү: их биетэй хүн (том биетэй хүн), их буу (урт гол төмөртэй, том сумтай, устгах сөнөөх чадал их, холын тусгалт галт зэвсэг) - Шатаж байгаа танкаас их буу тачигнаж зугтаж байгаа их буучдыг устгалаа. Лха.Дарьсүрэн. Онцгой эрх., их буугаар буудах (хүнд галт зэвсгээр буудах), их буучин (их бууны цэрэг), их гүрэн (олон улсын харилцаанд тэргүүлэх үүрэгтэй орон), их зэрэг сувилаагүй (цагаан бурхнаар өвдөөгүй), их сургууль (нийгмийн ба байгалийн шинжлэх ухааны төрөл бүрийн салбар бүхий дээд сургууль), их хот (хүн ам, дэд бүтцийн хөгжлөөр тэргүүлэх байртай том хот), их хуур [хөгжим] (орчин үеийн ардын найрал хөгжимд оролцдог туйлын их гарын морин хуур), их хуучир [хөгжим] (их гарын аралт хуур), их хэнгэрэг [хөгжим] (отог овгийн уриа дуудлагад хэрэглэж байсан их гарын хэнгэрэг), их хүйтэн [зурхай] (сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэг, өвлийн туйл, хоёр, гурав, дөрвөн ес буюу идэр гурван ес), их буга (зун хорин есөн буудалтай, найман бугын эсрэг наян хүү тоглодог монгол ардын хөлөгт тоглоом) - Их буга бол маш сонирхолтой тоглоом. О.Намнандорж. Монголын хөлөгт тоглоом., их агуу [хоршоо] (үлэмж их), их бага [хоршоо] (том жижиг, агуу болон өчүүхэн) - Тэмүүжин чи хориод жилийн хооронд сүр хүчиндээ эрэмшиж, их бага шударга номхон улс аймгуудыг дарлаж, давшилж, хядан дагуулсан нь хэтэрхий олон. В.Инжаннаши. Хөх судар., *их амт (чоно), *их гар (а. Том хэмжээ; б. [шилжсэн] Заль мэхтэй), их гарын (дээгүүр жаалдаг, сүйхээ, арга заль ихтэй) - Энэ нь Итгэлтийн сэтгэлд үлэмж таалагдаж “Их гарын панз” бололтой гэж бодож байсан билээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *их гэдэстэй (хөл хүнд, жирэмсэн);
2. Гол, үндсэн: их багш (а. Эрхэм хүндэт багш; б. Агуу эрдэмтэн), их баяр (улс үндэсний хэмжээний гол баяр), их бие (аливаа юмны гол хэсэг), их бичгийн хүн [хуучирсан] (а. Эртний гүн ухаанд мэргэжсэн эрдэмтэн: тэнгэр, газар, хүн гурвыг туулсан хүн; б. Номын их гүүш), их зам (гол том зам), их төлөв (үндсэндээ), их сорилго (улсын баяр наадмын өмнө бөхчүүдийн бяр, чадал чансааг үнэлэх барилдаан), их хурал (ямар нэг байгууллага, хүн амын төлөөлөгчийн нийгэм улс төр, шинжлэх ухааны зориулалт бүхий дээд хурал), их шавь (Богд хаант монголын Жавзандамба хутагтын шавь), Их засаг буюу их яса (Монголын эзэнт гүрний үеийн Чингисийн гол ерөнхий хууль) - Их засаг “Яса” Эзэнт гүрний голын ерөнхий хууль нь Чингис хааны “Их засаг”, “Яса” байжээ. Д.Гонгор. Халх товчоон., сүхний их бие (сүхний хөвчин бие) - Машин төдөлгүй нэгэн шинэхэн их замд орлоо. Н.Банзрагч. Тал нутгийн жавар;
3. Талаас илүү хувь, хэсэг: ажлын ихийг хийх (ажлын дийлэнхийг хийх), ихийг нь авах (голыг нь нугалах, ихэнхийг нь хийх);
4. Баян элбэг: их модтой уул (мод элбэгтэй уул), их устай гол (ус элбэгтэй гол);
5. Зан ааль, бодол санааны дээгүүр, авд биш - Үгүй бас их санаатай, илүү зантай ах юм даа гэж бодсоор унтлаа. Л.Содов. Хаврын нар., их зан гаргах (ихэмсэглэх, дээгүүр зан авир гаргах), ихийг бодох (өөрийн биеийг дээгүүрт тооцож авирлах), ихийг санах (ихийг бодох), их санасан газар гурван шөнө хоосон хонох [зүйр цэцэн үг] (найдсан зүйл бүтэлгүйтэх), их амьтан (чадал мөхөс боловч зан ааль, санааны дээгүүр хүн), их үгтэй (бага балчир, нас залуу боловч хэрсүү үгтэй), *их авгай залах (бүсгүй хүнийг золиос болгох, хөсөр цөлөх), *их айлд очих (шоронд орох);
6. Хүн, юмны бусдаас давуу, дээд, хүндтэй - Би тэгж хувьсгалын их жолоодогч Сүхбаатарын барааг харж цэргийн эрдэмд хосгүй эр болохыг мэдсэн юм. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд;
7. Бие болон насаар илүү, насанд хүрсэн: том, ахмад: их насны морь (насанд хүрсэн, соёолонгоос дээших насны уралдааны морь), их нь ичиж, бага нь уйлах [зүйр цэцэн үг] (халширч зовмоор юм болох хэцүү гэсэн санаа);
8. Хүний эшийн нэрийн урд орж насаар ах, илүү гэсэн хүндэтгэсэн утга бүхий нийлмэл нэр: их авга ах (хамгийн ахмад авга) - Их авгын эмийг их авга бэргэн гэнэ. Д.Гонгор. Халх товчоон., их нагац (насаар ахлах нагац), их бэргэн (ууган бэргэн), их хүү (ууган хүү) - Бүгдээрээ ярилцаж байгаад их хүү нь хэлжээ. Ш.Гаадамба нар. Монгол ардын аман зохиолын дээж., *их гэр (өвөг дээдэс, эцэг эхийн гал голомт), *ихийн шийр барих (томоотой хүн шиг явах);
9. Тоо, хэмжээгээр олон - Ууландаа их модтой, модондоо их өнтэй, андаа тураг их гөрөөстэй нь юутай таатай вэ гэж бодов. Б.Ринчен. Заан залуудай., илүү их хүн цуглах (илүү олон хүн цуглах), их мал харагдах (нэн олон мал харагдах), их сар (билгийн улирлын гуч хоногтой сар), их гарын баян (сүйхээтэй, танил олонтой, хөрөнгө чинээ сайтай хүн), их хөлийн (а. Олон хүн цуглардаг; б. Их гарын - Нүглийг тэвчиж, буяныг үйлдэн шатсан дацанг шинэтгэн бариулахаар бөөгийн Шагдар тэргүүлсэн их хөлийн баячуудтай санаа нийлсэн. З.Баттулга. Хөх тэнгэр), их хөлийн газар (олны цугласан, хөл хөдөлгөөн ихтэй газар), их хөлийн зам (янз бүрийн хүн амьтан, машин тэрэг холхисон зам), их хөлийн хот (олон хүн аж төрөн суудаг хот), их хөлийн эр (авхаалж самбаагаараа олз ашиг олдог, хэлхээ сүлбээ олонтой, хөрөнгө чинээ сайтай хүн);
10. Ихэвчлэн үйл үгийн өмнө орж, маш, нэлээд, нэн, тун хэмээх хүч нэмсэн утга илэрхийлнэ - Ер нь социал демократуудад л би их ойртоод байгаа юм. Л.Түдэв. Улаан долгион., их баярлах (нэн баярлах), их муу санах (маш муу санах), их удах (тун удах), их ядрах (цуцах);
11. Нийлмэл үгийн эхэнд орж ирээд илүүгийн утга бүхий юм ба тооны нэр: их наадам (урлагийн үзвэр, үзлэг зэргийг багтаасан олон нийтийн том баяр), их эмч (анагаахын дээд боловсролтой мэргэжилтэн), их дэлгүүр (төрөл бүрийн бараа бүхий дэлгүүр);
12. Амьтны зүйл ялгасан нэр: их алаг бялзуухай [амьтан] (хөмсөг зурсан адил болоод урт, шар тэрмийн адил өнгөтэй, сэвхтэй, өөр зуураа хэрэлдэх дуртай нэг зүйл бялзуухай), их бөхгөнө [амьтан] (биеэр том нэг зүйл бөхгөнө), их хонгор галуу [амьтан] (өнгө шар, бие шонхроос арай бага нэг зүйл шувуу);
13. Ургамлын зүйл ялгах нэр: их малига [ургамал] (халуун газар ургах, малига цэцэгтэй адил болоод хэлтэс их, өнгө цагаан, үнэр сайхан нэг зүйл цэцэг), их саадган цэцэг [ургамал] (сийрэг шинэсэн ой, ойн зах, төгөлд ихэвчлэн ургадаг олон наст өвс, гол шинээс том ягаан цэцэг гарна, үрээр үржихдээ удаан, вегатитив эрхтнээр үрждэг, гэмтээх юмуу түймэрт өртвөл дахин ургадаггүй, дархан цаазтай), их туулайн бөөр [ургамал] (хэмжээ галууны өндөг мэт их, амт туулайн бөөр мэт, агшааж идэх ургамал), их шар цэцэг [ургамал] (навч нь тойрон ургаж доош сулдайсан, цэцгийн төрх хонх мэт, өнгө цагаан, улаан, ногоовтор олон янз, үзвэл уйтгар сэргэх хэмээн үздэг бут бутаар ургах нэг зүйл цэцэгт ургамал);
14. Тооны нэр: их асрангуй (арвын тавин хоёр зэрэгтэй тооны нэр), их баясангуй (арвын тавин зургаан зэрэгтэй тооны), их бэлгэ тэмдэг (арвын дөчин хоёр зэрэгтэй тооны нэр), их дохио мэдэхгүй тоо (арвын дөчин зургаан зэрэгтэй тоо), их живаа тоосон тоо (арвын дөчин зэрэгтэй тооны нэр), их ингэмэл (арвын арван найман зэрэгтэй тооны нэр), их тэгш (арван тэгш буюу тавин найман оронтой тооны нэр), их маш дэлгэмэл (арвын арван дөрвөн зэрэгтэй тооны нэр), их наяд (арван наяд буюу нэг триллион) - Зочид буудлыг бүтээхэд гурван их наяд иений хөрөнгө орно. “Үнэн” сонин., их нигүүлсэнгүй (арвын тавин дөрвөн зэрэгтэй тооны нэр), их онон одох (арвын гучин найман зэрэгтэй тооны нэр), их өвөр дээр (арвын хорин дөрвөн зэрэгтэй тооны нэр), их сайтар хүргэсэн (арвын тавин зургаан зэрэгтэй тооны нэр), их тэр бум (арван арван зэрэгтэй тооны нэр) - Тооцооллын өвөрмөц онцлогоос болж маш олон оронтой тоо хэрэглэсээр иржээ. Тухайлбал, таван гарагийн хөдөлгөөнийг бодоход их тэр бумын /4.10 сек/ дөрвөн секундтэй тэнцэх өчүүхэн бага нэгж хэрэглэж байжээ. “Үнэн” сонин., их тунамал (арвын арван зургаан зэрэгтэй тооны нэр), их тийн болсон (арвын дөчин найман зэрэгтэй тооны нэр), их тэгш (тавин долоон оронтой тооны нэр), их үзэсгэлэнт гэрэлт (арвын гучин хоёр зэрэгтэй тооны нэр), их хаан удирдагч (арвын хорин зургаан зэрэгтэй тооны нэр), их хүчин нөхөр (арвын дөчин дөрвөн зэрэгтэй тооны нэр), их хүчин нүдэн (арвын тавин зэрэгтэй тооны нэр), их хязгаар үзэгдэл (арвын хорин найман зэрэгтэй тооны нэр), их хямралгүй (арвын хорин зэрэгтэй тооны нэр), их шалтгааны зүйл (арвын гучин зэрэгтэй тооны нэр), их эрхт (арвын гучин дөрвөн зэрэгтэй тооны нэр), их ялгаруулагч (арвын хорин хоёр зэрэгтэй тооны нэр).