1. Мэс, зэвсгийн юмыг зүсэх, хэрчих, огтлох, хагалах хурц этгээд: сүхний ир (сүхний хагалах, хэрчих хурц ирмэг), хадуурын ир (хадуурын өвс зэргийг хадах хяргах этгээд) - Хадуурын ирийг өөрийн бие уруу чиглүүлэн үзүүрээс нь барьж солгой талын өвдөг дээр онгиор нь тулж хагас сууж билүүднэ. Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага., хутганы ир (хутганы огтлох, зүсэх этгээд), ир байр [хуучирсан] (тулаанд бэлтгэх дайны жагсаал, тэргүүн эгнээний хориглолт) - Бэдэрийн хошуун дээр ир байр хийв. Лувсанданзан. Алтан товч., ир мохох (юмны ир элэгдэж муудах), ир мярах (хайч, хутга зэргийн торгон ир орох), ир харих (ир мохох), ир тохируулах (мэс зэвсэг хуруулах), ирээ идэх (хайчны дэглий чангадаж, солби нь хэтэрснээс ирээ зажлан, хайчилж болохгүй болох), торгон ир (туйлын хурц ир), ир мөр [хоршоо] (ир болон ирийн ар этгээд), *хутганы ирэн дээр (аюулд тулах, хүрэх);

---

2. Юмны илтэс, нимгэн хэсэг;

---

3. [шилжсэн] Хүн, амьтны ид, чадал, зориг: ир мохох (ааг омог, зориг зүрх нь мохох) - “Ир нь мохсон сэтгэлтэй яваа хүмүүс шүү дээ” гэх зэргээр бодож хэвтэнэ. Ж.Дамдин. Миний Монгол., ир мятрах (ир мохох), ир нэмэх (зориг чадал нэмэх), ир харих (хүч чадал доройтож муудах), ир суух (зориг чадал нэмэгдэх) - Ирэх дайсны ирийг мохоож буцах дайсны борвийг хянгардаж... Монголын нууц товчоо., ир чадал [хоршоо] (ааг омог, хүч чадал);

---

4. Дур хүсэл, сонирхол - Ир нь ханасан хүн. Яриа., ир дарах (хорхойгоо дарах), ир орох (дур хүсэл орох), ир суух (ханалыг мэдэх болох), ир нь ханах (хорхой нь дарагдах, сэтгэл ханах).