2024-04-26 04:49:57http://mongoltoli.mn/
1. Хүн, амьтны хоёр уруулын хоорондох хөндий, хоол идэх эрхтэн: амны хөндий (шүд, тагнай, залгиур, хэл, хацрын дотор талаар хязгаарлагдсан хөндий), амны үүдэвч (шүд, уруул хоёрын хоорондох зай), морины ам (морины хоншоор), шувууны ам (шувууны хошуу), амаа жимийх (а. Мэдэж байгаа атлаа мэдээгүй царайлж дуугүй суух; б. Амаа хамхих), ам хатах (шүлс ялгаралт нь багассанаас ам хуурайших), ам цангах (ундаасах), ам зугаацах (а. Жаахан юм идэж өл дарах; б. Цаг ямагт юм идэж байх), ам заваарах (шүлс өтгөрөн, аман дотор аягүй болох), ам гэмтэх (хүүхдийн амны хөндийн салст дээр цагаан өнгөр тогтож ярших эмгэг), ам домтох (ам гэмтэх), ам жишлэх (цангасан амьтан өчүүхэн юм уух), ам зөөлөн (а. Морь малын ам татах залахад ялгуум эелдэг; б. Хүний үг ялгуум аятай), ам зүгшрэх (а. Бусдын өмнө үг хэлэх, илтгэл унших, яриа хийх зэрэгт суралцаж дадах; б. Адуу малыг уналга эдэлгээнд сургахад эзний гар орж зөөлрөх), ам сул (морь малын ам зөөлөн), ам хагалах (эмнэг адуу малыг анх эдэлгээнд сургаж дасгах) - Батад эртүүдийн Галсангийн амыг нь хагалаад тавьдаг бор үрээг бариад өг гэлээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., ам хөдөлгөх (юм идэх), ам хүрэх (хоол унднаас амсах төдий болох), ам түрэх (а. Бусдын хэрэгт оролцон дуугарах; б. Хүний өмнөөс ярьж түргэдэх), ам чагтуун (морины ам дэндүү хатуу), амаа ангайх (амаа нээх), амаа мэдэхгүй (морь малын хазаарт дасаж, унаанд сураагүй), амаар хариу өгөх (бичгээр биш, амаар хариулах), амны заваа гаргах (бага сага юм уух), амны заваа гаргаагүй (юу ч амсаагүй, өлөн), амны тамхи (амаар татах тамхи), амны ус (а. Уух ус; б. Ам зайлах ус), *амны хишиг (аз, хийморь), *амны хишиггүй (азгүй, бүтэлгүй), *амны хишиг нь ар дээрээ гарах (азгүйтэх, бүтэлгүйтэх), *амны хишигтэй (азтай, хийморьтой), амны цээр гарах (а. Амсахыг цээрлэсэн юмыг амсах; б. Гэмшилтэй үг хэлснийхээ учрыг тайлбарлан ярих), *амнаас ховхрохгүй (үргэлж яригддаг), аман хил [хөгжим] (нэгэн гичрээс зууж, хуруугаар товшин амаар цуурайтуулан эгшиглүүлэх нэгэн чавхдаст эртний хөгжмийн зэмсэг), аман хуур [хөгжим] (олон жижиг нүхэнд төмөрлөгөөр хэл тааруулан хадсан бөгөөд нүхээр нь үлээвэл төмөрлөг хэл нь доргиж дуугарах хөгжмийн зэмсэг), ам сүв [хоршоо] (а. Хоёр уруулын завсрын нарийн нүх; б. Уут сав зэргийн амсар, онгорхой хэсэг; в. Жалга хөндий), ам хамар ~ хамар ам [хоршоо] (амьтны үнэрлэх, үмхэх эрхтэн) - Бялуу шийдэм барьсан цэргийн ардад хүртэл цөм инээж алдалцан, ам хамраа барилцан буруу зөрүү хандалцав. В.Инжаннаши. Хөх судар., нүд ам [хоршоо] (нүүр нүд), нүүр ам [хоршоо] (хүн, амьтны толгойн өмнө тал болон уруулын завсарх сүв), ам хоолой ~ хоолой ам [хоршоо] (хүн, амьтны залгиур эрхтэн), ам хэл ~ хэл ам [хоршоо] (а. Хүний өгүүлэх эрхтэн болон түүний орших хөндий - Тэр ам хэл түлэх шахсан шингэнийг гуурсаар яаралгүйхэн шимж байхыг нь харав. “Утга зохиол урлаг” сонин; б. [шилжсэн] Элдэв цуу яриа, хэлэлцээ - Ам хэл нь туурайнаас хурдан юм. Чехийн эртний домог тууж; в. [шилжсэн] Хэрүүл шуугиан), уруул ам [хоршоо] (дээд, доод уруул болон амны хөндий), шүд ам [хоршоо] (хүн, амьтны уруулын завсар хөндий болон шүд), *ам ангайж суух (алмайран гайхашрах, хий дэмий суух) - Ямар ч гадаадын хэл бичиг мэдэхгүй, элдэв олон эрдэмтдийн дотор ам ангайж суухдаа туйлын ичнэ. Г.Навааннамжил. Өвгөн бичээчийн өгүүлэл., *ам тосдох (а. Хоол идэх; б. Амь зуулгатай байх, идэх хоолтой байх - Ингэвэл бид ам тосдох малгүй болж хувхайрна. Д.Маам. Газар шороо; в. Идэх уух зүйлээр дутахгүй байх, амны хишигтэй байх), *ам хагарах (хэлэхээс бэрхшээж байснаа хэлэх), *ам халах (а. Морь малын ам, ангайхдаа холгогдон улайх; б. [шилжсэн] Хүний сэтгэл нь хөөрч, яриа нь олшрох, хэтэрхий их ярих; в. Бага зэрэг согтож, үг нь олшрох), *ам цуурах (үнэн худал юм хамаагүй ярих, болгоомжгүй ярих), *ам эргэх (хэлснээсээ буцах), *амны салиа нь арилаагүй (нялх хүүхдээрээ, хар нялхаараа, туршлагагүй), *амны салиа нь арилах (хүн болох, туршлагатай болох), *амыг нь тослох (тал засах, хээл хахууль өгөх), *ам хамраа долоох (а. Сувдаглан шунахайрах, байж ядах) - Амтшихын ихээр амтшиж, ам хамраа долоож байтал ийм гай дайрчээ. С.Эрдэнэ. Архи; б. Хоол горьдох, идэж уух гэж шимтэх), *амаа үдэх (үг үл хэлэх, дуугүй болох), *амаараа шороо үмхэх (а. Хүнд хууртах, яах ч аргагүй болох, мухардах; б. Ядарч зүдрэн тартагтаа тулах, аль ч үгүй хоцрох) - Амин тэжээл, албан хэдээс минь салгачхаад сүүлд нь амаараа шороо үмхэж үх гээ юү. С.Дашдэндэв. Улаан наран., *амаар нь шороо үмхүүлэх (а. Мууг нь үзэх; б. Ядарч доройтуулах), *амаар ороод бөгсөөр гарах (а. Хүний сэргэлэн цовоо бэрхийг; б. Хүний заль ихийг хэлсэн санаа), *амаа олохгүй (хэтэрхий ховдоглох) - Удсан ч үгүй лойм пүнтүүзтэй шөл, бууз, шар тостой бэрээсий ирэхэд хоёр жаал амаа олохгүй идэв. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *амаараа гартал идэх (хэтэрхий их идэх), *аман дахиа хувааж идэх (маш дотно байх), *аманд багтамгүй үнэтэй (маш их үнэтэй), *аманд ортол арван даваа (а. Тариа тарихаас эхлээд идэх хүртэл ихээхэн хөдөлмөр ордог; б. Алив ажил үйлс эхлээд амжилтад хүртэл саад, бэрхшээл арвин тохиолддог гэсэн санаа), *аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй (хаанаа ч хүртэхгүй, хүрэлцэхгүй, юу ч үгүй хоосон хоцрох), *амыг нь хазаарлах (үг яриаг нь хязгаарлах), *ам нь үдээстэй юм шиг (дуугардаггүй хүн), амны салиа арилаагүй байхад, ахтайгаа тэмцээд ахицыг олохгүй [зүйр цэцэн үг] (юмны учир сайн мэдэхгүй байж, ахмад хүнтэй тэмцээд сайнаа үзэхгүй гэсэн санаа), аманд орсон шар тосыг хэлээрээ түлхэх [зүйр цэцэн үг] (олзноос татгалзах, сайхан боломжийг алдах гэсэн санаа), амны бэлгээс ашдын бэлгэ [зүйр цэцэн үг] (аливаа зүйлийг өөдрөгөөр харж, биелэх, бүтэх талаас нь бэлгэшээж байдгийн үрээр сэтгэлчлэн бүтнэ гэсэн санаа) чонын амнаас гарч, барын аманд орох [зүйр цэцэн үг] (нэг аюулаас мултраад, нөгөө аюулд өртөх гэсэн санаа), ангайх амтай залгих хоолойгүй [оньсого] (хайч);
2. [шилжсэн] Яриа, үг хэл их: ам авах (а. Үүрэг авах, тангараглах; б. Барилдахаар амлаж авах), ам алдах (а. Хэлэхгүй зүйлсийг санаандгүй гэнэдэж хэлэх; б. Амлах, ам өгөх, тангараглах), ам ангайх (а. Үг хэлэх; б. [шилжсэн] Машид гайхах), ам асуух (хүнийг тавлах, цаашлуулах), ам барих (а. Амыг таглаж дуугүй болгох; б. Дууны бичлэгтэй амны хөдөлгөөнөө нийлүүлж дуулах, дуулсан дүр эсгэх; в. Орчуулгын кинонд тухайн дүрийн амны хөдөлгөөнд тохируулан дуу оруулах; г. [түүх] Аян замын явдал даахаа больсон хөгшин настандаа бяцхан хүүхдээр аманд нь сүүл үмхүүлэн эцсийн замд нь үдэх, хээр орхих), ам боох (а. Үг хэлүүлэхгүй байх; б. Үг хэлүүлэхгүй, эсрэг талд байлгахгүйн тулд элдэв арга хэрэглэх; в. Ан ав, дайн тулаанд агнах ангаа болон дайснаа отон хүлээх, гарцыг нь хаах), ам гулзайх (таарамжгүй болж муудалцаад эвлэрсэн ч харилцаа урьдын адил таатай сайхан байхаа болих), ам захиа (амаар уламжлан хэлүүлсэн үг), ам зөвшөөх (амаар хэлэлцэж тохирох), ам ажил хоёр нь зөрөх (их ярьж, бага хийх), ам зураг (гэрчийн мэдүүлгээр гэмт хэрэгтнийг тоймлон зурсан хар зураг), ам нээх (а. Дуугарах, ярих; б. Зөвлөлдөн ярилцахад эхлэн үг хэлэх; в. Бэрхшээж байсан зүйлийг сая гарган хэлэх), ам нэгтэй (санаа нэгдсэн), ам өгөх (хэлсэн үгэндээ хүрнэ гэж амлах, андгайлах), амны бэлгээр (зөгнөн ярьж байснаар, бэлгэдэн ярьж байсанчлан) - Монгол хүн амны бэлгээр гэж энэ дээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., ам хэл нь гүйцэгдэхгүй (хэлж ярихдаа гаргууд), ам хэл сугалах шахах (олон юм шалгаан асууж, хоргоох), ам хэлээ олох (учир зүйгээ ололцох, бие биеэ ойлгож зөвшилцөх, учраа олох), ам хэлээ урчих шахах (олон юм ярих, чалчих), хэл ам гаргах (маргаан үүсгэх, гомдол гаргах), хэл ам хийх (зарга заалхай хийх), хэл амаар доромжлох (үгээр дайрч доромжлох), хэл амтай (хэрүүл шуугиантай) - Айлын цонх хагалж бөөн хэл ам болсноос хойш хаширсан бололтой байлаа. С.Удвал. Та бид уулзана., ам тулгах (үнэн худлыг нь олохоор нүүрэлдүүлэн хэлэлцэх), ам өчиг [хоршоо] (амлалт, ам тангараг) - Барьж хүлэнгүүт ам өчгийг нь асуув. А.Дашням. Хүрэндэлтийн хүүхэн., ам тангараг [хоршоо] (үйл хэрэг, үг хэлнээсээ буцаж няцахгүй, үнэнч шударга байхаа андгайлсан өчиг) - Ихэс дээдсийг хүндлэх байтугай харин тэднийг доромжлон доройтуулах ам тангараг тавьдаг. А.Дашням. Өлзийнарангийн өчил., ам хатуу (а. Ширүүн үг хэлж, аашилж загнах зантай; б. Адуу малын ам үл дийлдэх, хэцүү догшин зан), амыг нь мэдүүлэх (эмнэг адуу малыг эдэлгээнд сургах), *ам бардам, гуя шалдан (а. Чадахгүй атлаа бэлэн амладаг, тэр нь ажил хэрэг болдоггүй гэсэн санаа; б. Аман дээрээ баярхдаг ч ачир дээрээ ядуу), *ам бузарлах (бусдад хүсэн гуйж хэлсэн үг бүтэлгүй болох) - Би дэмий юманд амаа бузарлаж орхилоо. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., *ам булаалдах (нэг нэгнээсээ түрүүлж юм хэлэх гэж өрсөлдөн ярих) - Хатанбаатарыг тэнд очиход зовсон бачимдсан олон амьтан цуглаж, ам булаалдан гомдлоо тоочлоо. С.Удвал. Их хувь заяа., *ам гарздах (бусдад найдаж хэлсэн зүйл нь бүтэхгүй болох), *ам дагалах (бусдын ярианд хөндлөнгөөс оролцох, худал хэлснийг нь зөвшөөрөн үг хэлэх), *ам дагах (бусдын үгийг зөвшөөрөн хүлээх, бусдын хэлснээр байх), *ам дордойх (өөр хоорондоо бага сага хэрэлдэн муудалцах), *ам гарах (бардамнан амлах, чадна дийлнэ гэж батлан хэлэх, бусдыг басах, эсэргүүцэх) - Эзэн тэнгэртээ ам гарав гэж бас жанчихаас нь айж, юу ч дуугарсангүй. Д.Цэвэгмид. Хоньчин Найдан., *ам завгүй (а. Ам хуурайгүй - Хов зөөсөн хүний ам завгүй, хомоол түүсэн хүний гар завгүй. Монгол ардын зүйр үг; б. Байнга юм идэж ууж байх), *ам задгай (үзсэн, сонссон бүхнээ хэнд ч хамаагүй ярьдаг) - Тэгээд ам задгай болохоороо таарах таарахгүй юм ихсийн дэргэд хэлж орхивол, хүзүүндээ наян жингийн гинж углалаа гэсэн үг шүү дээ. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., *ам зөрөх (а. Хоёр хүний хэлсэн үг хоорондоо үл тохирох; б. Хэрэлдэх, маргалдах), *ам ихтэй (өөрийн хэрээс хэтэрсэн юм ярьдаг, амладаг), *ам мурийх (үг зөрж хэрэлдэх), *ам муу (олноо муу хэлэгддэг) - Улсын хэлэлцэхийг сонсвол чамайг архи тамхи татдаг амьтан гэж олны ам муу байх юм байна. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *ам муудах (а. Эе эвдрэн муу хэлэх; б. Олны хандлага таагүй болох), *ам муутай болох (олонд хүндгүй болох, муу хэлэгдэх), *ам мэдэн ярих (бодлогогүй, хамаагүй ярих), *ам мэдэн чалчих (амандаа орсныг хамаагүй ярих) - Монгол үсгээр иргэний санааг бүртгэн гаргаж хэрхэн чадмуй хэмээн амны аяар чалчмуй. В.Инжаннаши. Хөх судар., *ам нийлэх (а. Хоёр юмны ам уулзар таарч тохирох; б. Үг яриа тохирох, хэл амаа ололцох; в. Ярих, хэлэх зүйлээ урьдаас ягштал тохирох), *ам нээвэл уушги нээх (нэгэнт ярьж эхэлсэн бол сэтгэл доторх бүгдээ гаргаж хэлэх), *ам өрсөлдөх (бие биенээсээ түрүүлж ярихыг оролдох), *ам сайжрах (олонд нэр хүндтэй болж эхлэх, магтагдах), *ам сайн (сайнаар ярих), *ам сайтай (хэн нэгэн бусдыг магтан сайшааж ярих нь) - Дорж хар бор ажилд бие үл хайрлах учир тусархуу цайлган түүнд олны ам сайн бөлгөө. З.Сандагаа. Цэргийн Дорж., *ам сул (а. Чалчаа, болсон болоогүй юм байнга ярьж явдаг; б. Хүний нууцыг хадгалж чаддаггүй, задгай яриатай), *ам сулрах (олны сайн муу ярихгүй болох), *ам таглах (а. Хариу хэлэхийн аргагүй болгох, хэлэх үггүй болгох; б. Хийсэн болж аргацаах), *ам түргэн (юуны урьд үг хэлэлцэх дуртай, юм л бол эхэлж дуугардаг түргэн зантай), *ам удаан (авсаар үг дуугарахгүй байх), *ам уралдуулах (өрсөж ярих), *ам хаах (юмыг хийсэн нэр зүүж оронцоглох, хуурах), *ам хаацайлах (а. Ор нэр төдий зүйл хийх, ам хаах; б. Худал хэлэх), *ам хавчих (юм хэлмээр санагдавч дуугүй тэсэн өнгөрөх), *ам хагалах (хүний хэлж ярихааас бэрхшээн зовниж байсан хэрэг явдлыг үүсгэн хэлж өгөх), *ам хагарах (а. Бэрхшээж, төвөгшөөж, эргэлзэж байсан зүйлийг сая хэлэх; б. Олны дотор зовохгүй ярих), *ам хазайх (а. Олны ам баахан муудах; б. Гол ярианаасаа хөндийрөх), *ам хазгай (олноор муу хэлдэг, олонд нүүргүй), *ам халах (а. Архинд яльгүй согтож ирэх, халамцах; б. Хүний сэтгэл хөөрч, үг хэл нь хэт олшрох, яриандаа улайрах, ярих гэж шимтэх - Хөлгүй яриандаа ам халсан бадарчин их юм мэддэг хүний төрх үзүүлэв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал), *ам хамхих (өгүүлэх, хэлэлцэх газарт үгээ цэнэж дуугүй суух), *ам хамхихгүй (зогсолтгүй, үргэлжлүүлэн), *ам хамхихгүй ярих (зогсоо чөлөөгүй ярих), *ам хурдан (а. Санасан бодсоноо бусдаас урьд хэлэх зантай; б. Тэвчээргүй), *ам хуурай суухгүй ~ ам хуурайгүй (а. Үргэлж идэж байдаг; б. Их ярьдаг, чалчаа) - Хоол идэх зуураа ер ам хуурай байсангүй. Н.Банзрагч. Зам), *ам хүлээх (а. Зөвшөөрөх; б. Хэлэлцэх зөвшилдөх зэрэгт бусдын ам харах), *ам нь чихээ хуурах (а. Өөрөө өөрийгөө хуурах; б. Алив ажил үйлсийг мэхлэн аргацаах гэсэн санаа), *амаа чихэндээ хүртэл цуурах (дэмий чалчих, цуурах), *ам шаах (тухайн этгээдийн хэлсэн үгийг баримт болгон тулгах, эргэж заалдах), *ам шүд алдах (ам алдах), *ам шүдээ билүүдэх (занах, хэлэх үгээ олж ядах) - Ах дүү тайчууд нар ам шүдээ билүүдэж, айсуй явна. Монголын нууц товчоо., *амаа алгадуулах (хэлэх үггүй болох), *амаа барих (а. Өнгөрсөн хойно нь гэмших, халаглах; б. Хамаагүй ярихгүй байх), *амаа жимийх (а. Амаа хамхих; б. Үг дуугарахгүй суух), *амаа өгөх (бусдад заавал тэгнэ гэж хэлэх), *амаа таглах (дуугүй байх), *амаа таглуулах (хариу хэлэх үггүй болох), *амыг нь татах (а. Яриа биш хүнээс үг дуулах; б. Уралдааны морины амыг татаж, хурдыг нь тохируулах), *амыг нь хагалах (морь хазаартаа дасах), *амаа үдүүлсэн мэт (дуугүй, үг дуугарахгүй) - Одоо бол амаа үдүүлсэн юм шиг дуугүй суух цаг биш. Д.Гармаа. Цагаан булаг., *аман дээрээ сүрхий, ачир дээрээ базаахгүй (хэлэх нь сайхан ч хийх нь өөр, сайхан ярьдаг ч, үр дүн нь бага), *аманд орчих шахах (а. Хэт олон юм асууж сонирхох; б. Хэт дотночлох), *амандаа балтай, аюулхайдаа балттай (сайхан үг хэлж, муу санаа өвөрлөсөн гэсэн санаа), *амнаас нь алт унах (үг цөөнтэй, олон үг ярьдаггүй), *амнаас салдаггүй (байнга ярьж байдаг, амны уншлага болсон), *амны гарз (хэлээд нэмэргүй), *амны зугаа болох (хүний муу явдал энд тэндгүй тархаж жигшин хэлэлцэгдэх), *амны зууш, аяганы алчуур болох (бусдад шоовдорлогдон яригдах), *амны уншлага (цаг үргэлж яригддаг ярианы гол сэдэв), *амыг нь үдэх (үг дуугарахгүй болгох), *хүний ам харах (хүний юу хэлэхийг хүлээн тохиолдсон хэргийг шийдвэрлэхгүй байх), *амаа татах (а. Юм ярихаа болих, дуугай болох; б. Илүү үг ярихгүй байх) - Энэ үгийг сонсоод тэр хоёр амаа татжээ. Л.Түдэв. Уулын үер., *ам хэлээ билүүдэх (дэмий чалчих, илүү дутуу үг ярих; хэрүүл хийх), *усан амтай (дандаа бүтэлгүй юм ярьж байдаг), ам алдвал барьж болдоггүй, агт алдвал барьж болдог [зүйр цэцэн үг] (хэлэх ярих үгээ урьдаас сайтар бод гэсэн санаа), ам дордойвч, элэг дордойхгүй [зүйр цэцэн үг] (садан төрлийн хүмүүс өөр хоорондоо бага сага хэрэлдэж муудалцсан ч элэгсэг сэтгэл нь хувирдаггүй гэсэн санаа);
3. [шилжсэн] Амаар хэлсэн: аман чөлөө (албан ёсны бус чөлөө), аман шалгалт (тухайн асуултад хэрхэн хариулж ярих байдлаар дүгнэх шалгалт), аман аялгуу [хэл шинжлэл] (нутгийн аялгууны доторх бага зэрэг ялгаатай, тухайн нутгийн онцлог бүхий салбар аялгуу), аман зохиол (ард түмний дунд ам дамжин уламжлагдаж ирсэн, зохиогч нь тодорхойгүй утга зохиол) - Болд тэмээний тухай аман зохиол мэддэггүй учраас ч тэр үү, хэчнээн олон оньсого, зүйр цэцэн үг байдгийг сонсоод үнэндээ гайхсан юм. С.Надмид. Харнүдэн., аман орчуулга (яриаг шууд нэг хэлнээс нөгөө хэл рүү орчуулах ажил), аман яриа (нүүр тулан харилцах үг яриа), *ам мөлтөс (а. Үйл явдал болохын өмнөхөн, дөнгөж амжиж - Зүүн хотныхон хэл хүргэж, Өлзийнхөн ам мөлтөс зугтан амь гарсан юм. Н.Банзрагч. Зам; б. Санд мэнд);
4. [шилжсэн] Өрхийн доторх хүний тоо: ам данс нэг (нэг өрхөд тооцогдох), амд мал тайлах [түүх] (манжийн үед алба ногдуулахдаа өрхийн амь зуулганд цөөн хэдэн мал үлдээх), ам бүл [хоршоо] (нэг өрхөд амьдарч буй хүмүүс) - Энэ хүн манай ам бүлд шинээр нэмэгдэж байгаа юм. Л.Түдэв. Уулын үер., өрх ам [хоршоо] (өрхийн доторх хүний тоо), хүн ам [хоршоо] (нийт хүн), хүн амын тоо бүртгэл (улсын бүх хүний тоо бүртгэл).