2024-05-06 06:15:57http://mongoltoli.mn/
1. Хүний биеийн мөрнөөс хурууны шувтрах үзүүр хүртэлх хэсгийн нэр: гарын салаа (гарын хуруу хоорондын завсар, бэлчир), гар барих (а. Харилцан гар атгах; б. Гар атгалцан амар мэнд мэдэх ёс гүйцэтгэх) - Огт зүс үл таних, урьд өмнө уулзаж учраагүй улс хүртэл гудамж, талбайд тааралдах бүр танимхайран мэндэлж, гар барих гэж ухасхийнэ. Т. Баасансүрэн. Хайр сэтгэл., гар хаях (хүний явахдаа хоёр гарыг урагш хойш хаялан хөдөлгөх), гар гараа барилцах (а. Харилцан гараа атгалцах; б. Үйл ажилд хамтран зүтгэх; в. Эе эвтэй байх) - Газар бүрийн ажилчидтай гар гараа барилцаж хөдөлмөрлөв. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., гар дүрэх (а. Шингэн зүйлд гараа шунгах; б. [шилжсэн] Хөндлөнгийн хэрэгт оролцох; в. [шилжсэн] Бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах, үрж шамшигдуулах) - Улсын хөрөнгөд гар дүрэх юм уу, сахилга алдвал шууд л шүүхэд өгнө. Н.Банзрагч. Алдаж оносон зам., гар зангидах (а. Гараа атгах; б. [шилжсэн] Занах) - Тэгээд гар зангидах хэрэг гарвал нударгаа буулгаж, нуруугаа үүрээд гэдрэг эргэнэ дээ гэж хэлээд гаансаараа газар нүдэн, хий бухимдав бололтой, дороо тунтагнаж билээ. Ж. Пүрэв. Аянга., гар бие оролцох (ажил үйлсэд өөрийн биеэр оролцох) - Эрүүл саруул ирвэл өнөөдөр би ямар ч гажиг сэжиггүй яваа гэдгээ батлах гэсэн мэт инээд алдан, мэнд усаа мэдэн аргал түлш хамаагүй гаднаас өөрөө оруулан гал тогооны ажилд гар бие оролцох гэж зүтгэнэ. С. Дашдооров. Өндөр ижий., гар өргөх (а. Гараа дээш болгох; б. [шилжсэн] Дайсанд бууж өгөх), гар өргөлцөх (бусдыг хүндэтгэн үзэхийн учир гараа ёслон өргөх), гар зөрүүлэх ~ гар зөрөх (а. Монгол заншлаар золгох - Лувсан гуайтай цагаан сараар эн тэргүүнээ гар зөрүүлдэг юм. Д.Цэдэв. Цагаан сар; б. Барилдах - Сайн бөхчүүдтэй гар зөрж, хийж хийлгэж үзсэн байж магад гэлтэй. Б.Бааст. Эх орон; в. [шилжсэн] Зодолдох - Залуудаа мөрийтэй тоглоом дээрээс болж гар зөрүүлснээс хойш эвлэрдэггүй хоёр юм гэдэг. С.Эрдэнэ. Сэрүүн дуганын мөхөл), гар хүрэх (а. Юманд гараа хүргэх; б. [шилжсэн] Ажил хөдөлмөрт бага зэрэг оролцох; в. [шилжсэн] Бага зэрэг зодох, жанчих - Жамба ч өргөмөл хөвгүүнээ үзэхээ байж, аягүйдвэл гар хүрдэг болжээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа; г. [шилжсэн] Идээ зоогноос амсах төдий байх), гар ачаа (хав золгосон барьцнаас өрсөлдөх бөхийн эсрэг талын хөлийг тахимаар хөших юм уу түрэн унагах мэх), гарын хүлцэлгэ (нүүрс тавьж гар ээх хэрэгсэл), гараа тэврэх (элгээ тэврэх), гараа үүрэх (нуруугаа үүрэх), гарын үсэг (аливаа бичиг баримтыг баталж бичсэн нэр) - Тойрох хуудсандаа гарын үсэг зуруулах гэж над дээр ирсэн юм. С. Лочин. Сэтгэлийн өнгө., баруун гар (а. Зөв гар; б. Баруун жигүүр; в. [шилжсэн] Хамгийн итгэлтэй дотно хүн) - Би эндээс хоёр түмэн цэрэг авч баруун гар болон мордъё. Монголын нууц товчоо., гарын бэл (ойр зуур бага сага юманд хэрэглэх бэлэн мөнгө) - Дориг ч амралтын тухай ойлгож цөхөвч дотроо баясан, гарын бэл зэхэж, өр авлагаа нэхэж хөл болжээ. С. Дашдооров. Оргодол., гарын дор (а. Бусдын эрхшээл дор; б. Бэлэн байгаа; в. Хөнгөн хялбар) - Үргэлж гарын дор үгнээс нь гарахгүй явдаг хүн хэрэгтэй байв. С. Эрдэнэ. Хөх хулгана жил., гарын дүйтэй (гарын уртай, юм хийхдээ чадмаг, эвлэг) - Шагдарсүрэн хичээл заах, агаарт маяг үзүүлэх, уран жолоодлогод гарамгай төдийгүй юм юманд гарын дүйтэй, сэргэлэн, чадварлаг тул энэ удаа ч тэд, манай захирал модон морин дээгүүр харайж үзүүлээсэй гэж дор бүрнээ бодож байлаа. Л. Чойжилсүрэн. Агаарын зоригт шонхор., гарын юм (ховор нарийн, хайртай нандин юм), гар зүсчих шахсан төгрөг (цоо шинэ төгрөг), гар бугуй [хоршоо] (хүний дээд мөчийн үзүүр хэсэг) - Уур нь бадарч гар бугуйнаас нь бариад авбай. Монгол ардын баатарлаг тууль., гар савар [хоршоо] (а. Хүний дээд мөчийн үзүүр хэсэг; б. Амьтны дөрвөн мөчийн үзүүр хэсэг; в. [шилжсэн] Эзэрхийлэл, дарлал - Булаан эзлэх эрмэлзэл шингэсэн бузар булай гар савраас саллаа. А.Дашням. Хүрэндэлтийн хүүхэн), гар хуруу ~ хуруу гар [хоршоо] (гар хөлийн сарвуу болон мутар) - Галуу мэтээр ганганаж, гар хуруугаа нахилзуулжээ. Халх ардын тууль., гар хөл [хоршоо] (хүний дөрвөн мөч) - Өвгөн, Мядагийн гар хөл бүх биеийг барилан үзэж баярласандаа түүнийг тэврэн уйлна. Ч. Гомбо. Анхны алхам., нүүр гар [хоршоо] (хүн, амьтны толгойн өмнө этгээд болон мөрнөөс хурууны шувтрах үе хүртэлх хэсэг) - Тэрэгний дугуй чахар чухар гээд, тэнгэрийн од нүүр гар исгэчихмээр ер бус хурц ирмэгтэй шил шиг гялтганан, бээрсэн хөл, биеийн жихүүдэс нэг л арилж өгөхгүй дагжиж явлаа. Г. Мэнд-Ооёо. Алтан овоо; *гар бариад бугуй барих (улам даврах, ахин цаашлах гэсэн санаа), *гар богино (а. Чадвар дорой; б. Ядуу зүдүү), *гар богино ганзага татуу (маш ядуу), *гар газар хөл хөсөр суух (зүгээр суух, дэмий суух) - Юу ч гэсэн гар газар, хөл хөсөр байж, улс орноо шимж сорж болохгүй. Б.Бааст. Гэнэн хонгор цаг., *гар ганзаганд хүрэх (нас бие гүйцэх, эрийн цээнд хүрэх) - Гар нь ганзаганд хүрвэл гадаад далайг туулах байх. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., *гараа гаргах (а. Ур чадлаа дайчлан шавхаж юм хийх - Харин яараад дээлийг минь үрчгэр хорчгор юм хийчихэв. Гараа гаргаж хийгээрэй. Ш.Гаадамба. Элбэг дээл., б. Хүнд юу байгаагаа зориулах, байгаа бүхнээ гаргах - Зарим гэрийн авгай нар гараа гаргаж дайлах гэж тогоо нэрэв. С.Дашдооров. Говийн өндөр), *гар угаах (а. Гараа угаах; б. [шилжсэн] Үрэн таран хийх, бүрэлгэн сүйтгэх) - Унтаж байж улсын хөрөнгөөр гараа угаачихаад сэтгэл зовохгүй байна уу? Д.Мягмар. Тээрэмчний охин., *гар дээр өсөх (бусдын хайр халамжинд өсч бойжих) - Цагаан давааны арханд хэдэн цөөн малтай эцэг эхийнхээ гар дээр өсчээ. Д.Тарва. Дуут сум., *гар загатнах (ажил хийнэ гэхээс байж ядах, юм хийнэ гэхээс сэтгэл яарах) - Маневиль эргүүлнэ гэхээс гар нь загатнах шиг болно. Н.Банзрагч. Зам., *гар мухардах (а. Багаж зэвсэггүй болох; б. Ажилд зарах хүнгүй болох) - Тэр газар чинь мэргэжлийн хүнээр дутагдаж, гар мухардах юм биз дээ. Н. Надмид. Бүсгүйчүүдийн батальон., *гар нийлэх (а. Үйл ажил, санаа нийлж хөдлөх; б. Аливаа зүйлийг хамтран хийж бүтээхэд урагштай байх, бүтэмжтэй байх) - Гэвч цөмөөрөө зан зангаа авалцаад гар нь нийлсэн цагт л бүтнэ. Ч.Чимид. Хавар намар., *гар сул (а. Арвилан хэмнэхийг мэддэггүй, үрэлгэн; б. Хэтэрхий өглөгч) - Шаварчин Лийгийн гар сул тул түүнийг ирвэл мөнгө нэхэхийг хүснэ. Д.Нацагдорж. Зохиолууд., *гар султай (хэтэрхий өглөгч, бусдад юм хум өгөхдөө харамсдаггүй зантай) - Эд нар чинь харин хүн малынх нь хөлсийг гомдоохгүй хангалуун өгдөг гар султай улс юм даа. Л. Ванган. Түмний нэг., *гар сунгах (бусдыг хайрлан энэрч, дэмжлэг үзүүлэх) - Ядарч яваа цагт нь гараа сунгасан Итгэлтийг уурлуулах хүсэл Долгорт байсангүй. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *гар татах (харамлах, нарийлах) - Худ ураг бололцох гэж байж арай ч гар татаад байхгүй биз. Н.Банзрагч. Зам., *гар татуу (харамч), *гар тэнийх (харамч хүн бусдад бага сага юм өгөх), *гар харах (а. Хүний үйл ажлыг бүтээхдээ хөлс шагнал зэргийг горилох; б. Өөрийн хэрэглэх эд юмыг өөрийн дураар авч хэрэглэхгүй, ямагт бусдын авч өгөх ба хэрэглэхийг зөвшөөрөхийг хүлгэлзэн хүлээх - Би ч ер нь тэжээвэр амьтан шиг дандаа үүнийхээ гарыг хараад сурчихсан хүн үү дээ? Б.Бааст. Цагаан уул цэцэг; в. Асрамжлуулах, бусдын дэм горилох - Хөөрхий өвгөнд түүний гарыг харахаас өөр арга байсангүй. С.Эрдэнэ. Харанхуйгаас гэгээнд), *гар хош (хөтөлгөө морьтой явах нь), *гар хөдлөх (бусдын биед халдан жанчилдах), *гар хөл болох (а. Ядарсан хүнд тус дэм болох; б. Муу хүнд ашиглагдах) - Түшмэдийн дунд ч амбаны гар хөл болсон хүн бий юм гэнэ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *гар хөлийн үзүүрт зарах (аар саар юманд зарах, ойр зуурын ажил хийлгэх) - Энэ охиныг харин Болдын эхнэр гар хөлийн үзүүрт зарах сайн зарц болгон авав. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., *гар хөнгөнтэй (а. Хүний хөнгөлсөн, агталсан мал нь эдгэрэхдээ түргэн; б. Гардан тарьсан нь өвдөхгүй байх, мөн гараараа илж барихад зөөлөн; в. Нум тэлэхдээ муу, харвахад оносон зүйлийг даалгах нь муу), *гар хумхилгүй (зогсолтгүй, махран, шамдан ажиллах) - Огт гар хумхилгүй ажилласан Батын шанааг дагаад хөлс урсаж байлаа. З.Сандагаа. Хүний ганц., *гараа хумхих (зүгээр суух, зүгээр байх) - Одоо бид гар хумхин үүрэглэж сууж болохгүй болов. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *гар хурууны үзүүрээр (ор нэр болгох, домнох, өнгөцхөн хийх) - Тэгэхдээ гар хурууны үзүүрээр бүтэх хялбархан зүйл огтхон ч биш. З.Сандагаа. Эр бор харцага., *гар хүндтэй (а. Хүний хөнгөлсөн агталсан мал нь хялбар үхэх буюу эсвэл сэхэхдээ удаан, хөндүүр; б. Гардан тарьсан нь өвчтэй, хүнд; в. Нум тэлэхдээ хэцүү, гөрөөс зэргийг харвахад нэвтлэн даалгахдаа онц чадамгай), *гар цайлгах (а. Ачлалын хариу бодож өчүүхэн юмыг талархан өгөх - Жанцан минь цаадах чинь хүний гар цайлгаж байсан удаа бий юү дээ? С.Удвал. Жанцан., б. Хээл хахууль өгөх - Эзэн өвгөнд очоод гарыг нь цайлгачихаа та юун эс андах вэ гэв. Ж.Пүрэв. Хөгжмийн эгшиг; в. Бэлэг өгөх - Охиныхоо нэрийг бодож хүний гар цайлгах юмтай очно оо. Д.Мягмар. Тээрэмчний охин), *гар цайх (гар хоосон болж байдгийгаа барах), *гараа гаргах (байгаа чадлаа гаргаж мэрийн бүтээх, юманд үнэн сэтгэлээсээ чармайх), *гараас гарах (а. Ажил үйлийг бүрэн хийж дуусгах - Гараас гарах дөхсөн хүрэн даавуу дээлийн товч шилбэ хадаж байв. “Цог” сэтгүүл; б. Өсч бойжиж бие даах, хүний асрамж хэрэггүй болох - Чи гараас гарсан ганц хүүхэд аваад байж яагаад чаддаггүй билээ. С.Удвал. Анхны арван гурав; в. Зайлах, мултрах - Бага жаахан охин минь Балганы гараас гарахгүй. Д.Нацагдорж. Зохиолууд), *гарт орох (а. Ажил хэргийг байнга хийсээр дадлагажих; б. [шилжсэн] Бусдын эрхэнд автах, бусдын эрхшээлд орох), *гартаа авах (эрх мэдэлдээ оруулж эзэмших, өөрийн эрхшээлд оруулах), *гарын аяар (дуулгавартай) - Занг нь сайн мэддэг морь шиг гарын аяар болгов. С.Эрдэнэ. Тал., *хоёр гар гаргах (юмыг чин сэтгэлээсээ бус нөхцөл байдал нь тааруулж сайн, муу хоёр янз хийх), *гарын бээлий болгох (бусдыг өөрийн эрх ашгийн тулд ашиглах) - Одоо энэ муу өвчтэй амьтныг ч гарынхаа бээлий болгож байж мэдэх юм шүү. П.Хорлоо. Багш., *нэг гараараа нөгөө гараа барих (тэвчих, биеэ барих), *гарын нөхөр (дотно сайн нөхөр), *гарын үзүүрээр хийх (хүч цаг заралгүй амар хялбар хийх), *гарын шүүс идэх (зодуулах, занчуулах) - Ундрахын төвд номд дургүйцэх нь улам нэмэгдсэн тул багштаны гарын шүүсийг өдөртөө хэд дахин идэх болов. Л.Бадарч. Хүжийн гал., *хүйтэн гар оруулах (хулгай хийх, бусдын эд хөрөнгөнд нууцаар халдах), *уран гартай (урлахдаа чадамгай), *хатуу гар (а. Арвилан хэмнэхдээ хэцүү, харамч; б. [шилжсэн] Ширүүн, догшин, чанга) - Байгаа номууд олон жил оюутны хатуу гар дамжсан. Б. Бааст. Юмдүүжин., *улаан гараараа (зөвхөн гар, биеэр) - Хүн бүр л нэг нэг багана мод тэвэрчихсэн, ар хаяанаасаа нэвсийтэл дарсан уултай улаан гараараа үзэлцэж байлаа. С. Пүрэв. Ээлж., улаан гараараа үзэх (гартаа барьсан юмгүйгээр зодолдох), *урт гартай (а. Юманд савардан хүрэлцэхдээ чадамгай; б. [шилжсэн] Хулгайч);
2. Хүний гараар бүтээх ажил үйл : гар ажиллагаа (машинаар биш, гараар хийх ажил), гар дарш (машин хэрэглэлгүй гараар хийсэн дарш), гар засал (гараар барьж засах засал), гар нийлүүлэг (малыг гар аргаар нийлүүлэх), гар ноорог (гараар бичсэн анхны эх), гар хээлтүүлэг (малыг гар аргаар хээлтүүлэх), гар тэжээл (хатаасан таана, халгай, хөмүүл, зоодой, ясны шөл, зутан, ханд) - Ойрдоо бэлчээрт сүрэг дагаж чадахаа болиод, хотондоо гар тэжээл иддэг болсон эцэнхий торомоо ялгаж, жижиг пиндээ хашлаа. Д. Урианхай. Айлын гурав., гар үйлдвэр (машин техник хэрэглэлгүй гараар бүтээгдэхүүн хийх үйлдвэр) - Үүнийг цэргийн яамны харьяа гар үйлдвэр гэж нэрлэх нь олонтоо. Д. Дожоодорж. Зүүний сүвэгч., гар урлал (гараар урлан бүтээсэн юм), гар хийц (гараар хийсэн эдлэл), гар хөгжим (гараар хөгжимдөх зэмсэг) - Дархан өвөө мөнгөн буурал сахлаа алгаараа шувтарснаа гар хийц бүхий жижиг домбороо барьж, уянгат зөөлөн нэгэн аялгууг удтал давтан тоглоно. Т. Султаан. Сүмбэр уулс., гар элдүүр (гараар нухлан элдэх), гарын авлага (а. Хичээлийн сурах бичиг; б. Гарын дор хэрэглэх ном) - Энэ ном судлаачдад ховор нандин гарын авлага, бодитой материал болно гэж бид итгэж байна. Л.Хуушаан. Ном бүтсэн түүх буюу андын дурсамж.;
3. Жижиг авсаархан: гар бөмбөг (а. Татсан тор дээгүүр бөмбөг давуулан шидэж, газарт унагахгүйг хичээн, зургаа зургаагаараа талцан наадах тоглоом; волейбол - Тэр үед гар бөмбөг тоглох, тэшүүрээр гулгах, модон морь харайх, савлуурдах зэрэг биеийн тамирын тоглоом, дасгал өргөн дэлгэрч байсан нь намын сургуулийн сурагчид болон багачуул бидэнд аажмаар нөлөөлсөөр байв. Ч. Чимэд. Магеллан хаагуур гарсан бэ?; б. Гараар шидэх тэсрэх зүйл, гранат) - Ашгүй өндөр ургасан дэрсэнд орж амжсан манай нэг цэрэг газрын өө дагаж ойртоод, хоёр гар бөмбөгөөр дайсны пулемётыг устгаж бас дахин давшив. Ч. Лодойдамба. Хугараагүй ноён нуруу., гар буу (ойр тусах авсаар жижиг буу) - "Маршал Чойбалсан” гэсэн сонин гар буу үзүүлж, хавтсыг нь хараад нүүр тольддог зузаан дэвтэр надад бэлэглэснийг нь ихэд билэгшээн авч шүлгээр дүүргээд, одоо ч эрхэмлэн хадгалсаар байна. Ш. Сүрэнжав. Чойжилын Чимидтэй уулзаж явсан он жилүүд., гар дохио (гараар даллан хөдөлгөж мэдэгдэх тэмдэг), гар машин (гараар хөдөлгөн ажиллуулах машин), гар онгоц (бүхэл модыг ухаж хийсэн цөөн хүн сууж авдаг бяцхан онгоц), гар ооль (нэг гараар барьж, мод юм сууж цавчих бага ооль), гар тээрэм (хоёр хавтгай чулууг дүгрэг болгон засч хавсруулан тавиад гараар эргүүлэн арвай будааг талхалдаг багаж), гар уур (тариа будаа зэргийг талхлахын тул бөөрөнхий модыг ухаж хийсэн сав), гар хадуур (гарт барьж өвс, тариа хадах ирт зэвсэг) - Өвсөн овоохой, майхан хоёрын гадаа таван косилк, хоёр тармуур, өвсний гар хадуур, ац, гар тармуур зэргийг нэгэн газар бие биеийг түшүүлж дээш босгон тавьжээ. Ч. Гомбо. Анхны алхам., гар хөрөө (бяцхан хөрөө) - Удсан ч үгүй савтай тосон будаг, урт шат, жижиг гар хөрөө барьсан хэдэн хүн хүрч ирэв. Л. Хуушаан. Буурал царс., гар худаг (энгийн худаг, гар аргаар нэгээс хоёр метрийн гүнд ухаж гаргасан худаг) - Булгийн гозгорын баруун доорх Лүндэгийн гар худаг бараадан жилийн дөрвөн улирал нутаг сэлгэлгүй суудаг ганц бие эмгэний насыг байтугай нэрийг нь ч нутаг усаараа мартаад уджээ. Ж. Саруулбуян. Муурт чавганцын үхэл., гар чийдэн (зайгаар асдаг авсаархан чийдэн);
4. Юмны хажуу талын хоёр этгээдийг заахад хэрэглэнэ - Замынхаа баруун гарыг барьж яваарай. Яриа;
5. Багаж хэрэглэлийн бариул: дугуйн гар (дугуйн бариул), хөрөөний гар (хөрөөний бариул), *их гар (а. Томоохон хэмжээ; б. Заль мэхтэй), дунд гарын толь (дунд зэргийн хэмжээний толь), бага гарын толь (бага хэмжээний толь, жижиг хэмжээний толь), гар мод (а. Юм нэхэх зэмсгийн хэрэгсэл; б. Даалуу, хорол, хөзөр зэрэг тоглоомын бусдыгаа ахлах чадвартай хэсэг мод; гар мод, газар мод гэж ялгадаг).