2024-05-22 12:59:50http://mongoltoli.mn/
1. Бодисын илч; шатаж байгаа бодисоос гарсан халуун; дөл гарган шатах үйл явц: гал авалцах (галын дөл шатамхай юманд хүрч асах), гал алдах (а. Болгоомжгүйгээс осолдон түймэр тавих - Хураалттай ноосны хажууд тамхилж суугаа нөгөө залууг хармагц, харин чи ингэж байж гал алдаж орхив оо? гэв. С.Дашдооров. Говийн өндөр; б. [шилжсэн] Түлэх түлээгүй болох - Их цасанд түлшээр тасалдаж, гал алдсан айл олон байв. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., гал асаах (шатах юманд гал авалцуулах), гал гарах (а. Түймэр асах; б. Шөнийн цагт алсад гал үзэгдэх), гал гаргах (галыг үүдэн бий болгох), гал долоох (а. Циркийн жүжигчин амандаа гал хийх; б. [шилжсэн] Хамгийн анх удаа дайнд оролцох, дарийн утаа үнэртэх), гал дурваганах (гал хөгжин шатах), гал дүрэлзэх (гал хөгжин асах) - Хуурай мөчир тас няс оч хаялан гал дүрэлзэх болов. Д. Намдаг. нүгэл буян хоёр., гал манах (галын цогийг үнсээр булж унтраахгүй байлгах), гал ноцоох (гал асаах), гал ноцох (гал асах) - Шаргал дөл угалзлан гал ноцох нь сайхан. Д. Нямсүрэн. Дөрвөн цаг., гал сүүмэлзэх (галын дөл тод биш болж үзэгдэх) - Гагцхүү эсрэг этгээдэд гацааны айлын гэрт өчүүхэн гал сүүмэлзэх нь гялтганан үзэгдэж, нөгөө талд бэлчээртээ хоцорсон хэдэн ямаа хадны ёроол дахь бутыг хэмлэнэ. Д. Нацагдорж. Уул усны охин., гал тасрах (а. Түлээ түлшгүй болох; б. Өрх тусгаарлах), гал тахих (галд архи, тос, идээ зэрэг гал хөгжөөх юм өргөх ёс), гал түлэх (а. Гал асаах; б. Галд шатах юм хийж хөгжөөх) - Гэрээсээ гаран түлээ оруулж, гал түлэх гэж суухад нь үүд сэв хийн нээгдэж, шавь нь орж ирлээ. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., гал улалзах (холоос гал үзэгдэх) - Гол хэрмийн үүд тушаа очтол тэртээ буланд нь гал улалзах шиг болов. С. Эрдэнэ. Намрын сүүлчийн бороо., гал унтрах (гал мөхөх) - Бэсрэг гал унтрах нь хялбар. Ишданзанванжил. Сайн номлол галын шасдир хоёр ёсны төгс гэрэлт зуун наран хэмээх оршвой., гал хөгжөөх (галыг улам бадруулан асаах), гал цогших (галын дөл барагдах), гал цохих (хэт цохиж гал гаргах), галд мөргөх (айлд бэр болж очоод галд нь мөргөх), галд өргөх (галд хөгжөөх юм өргөх), галд тэсвэртэй (авсаар халж шатахгүй), галд шатаах (галд түлэх), галын аюул (галд автах аюул), галын илч (галаас гарах халуун) - Тулга дахь задгай галын илч гэрээр түгж, дулаан аятайхан байна. Ч. Ойдов. Их жанжин Сүхбаатар танаа., , галын наадам (а. Шөнө орой гадаа гал ноцоон тойрон бүжих цэнгүүн; б. Цаасан буугаар буудах), галын нөл (галын дөл), галын оч (галаас үсрэн гарсан жижиг цог) - Түүдэг галын оч нүцгэн биен дээр нь бөөн бөөнөөр унахад ялаа батгана хазсан юм шиг давхийдэггүй, ажиггүй хурхиран унтдаг гэнэ. Ш. Нацагдорж. Мандхай цэцэн., галын тахилга (хавар намар айл бүр гал асааж, идээний дээжээ өргөн, галын сангийн судар унших уламжлалт ёс заншил), галын хайч (а. Түлээг галд хийх, шилгээх, хөгжөөх, засахад зориулсан хайч дүрстэй хэрэгсэл; б. [шилжсэн] Эхнэр нэртэй боловч үнэндээ зарц) - Энэ хүүгээ өсмөгц намайг зайлуулна гэсэн бузар бодлыг мэдсэнээс хойш гэрийн боол, галын хайч болж суухгүй. Д.Намдаг. Залуу үе., галын шилээвэр (галын хайч) - Муу охиныг минь баян Бойдоогийнхоо галын шилээвэр, тогооны бариул болгох гэж дээ. Ж.Пүрэв. Аянга., гал сөнөөгүүр (галын аюулыг дарах хэрэгсэл), гал сөнөөгч (галын аюулыг унтраах ажил мэргэжил бүхий хүн), гал унтраагуур (түймэр унтраадаг багаж), гал хамгаалагч (цахилгааны аюул ослоос сэргийлэх хэрэгсэл), гал харвуул (шатамхай бодисын галын урсгалаар дайсныг сөнөөх зэвсэг), албины гал (чөтгөрийн гал), чөтгөрийн гал (харанхуйд сүүмэлзэн харагддаг химийн махбод; зарим чулуулаг, амьтан, амьтны яс, ургамлын нэхдэс тэргүүтэнд бий), ил гал (задгай гал) - Тулганы дотор ил гал түлсэн нь гэрэл хурц, баруун хойно суусан жасааны ламын хөлс чийхарч, түүний өмнө тавьсан ууцны тос дусална. Д. Нацагдорж. “Хэлхээгүй сувд” хэмээх тууж., сүүмгэр гал (хөх гал), хуйларсан гал (эрчилсэн гал), түүдэг гал (хээр түлсэн гал) - Бүүр шөнө болоход залуус түүдэг гал асаан хөгжилдөж, алиа яриа дэгджээ. Л. Түдэв. Нүүдэл суудал., түймрийн гал (ой хээрийн түймрийн дөл) - Түймрийн гал цуцах гэж байхгүй тул талын өвсийг шатааж явсаар зээр гөрөөсийг гүйцэж шатаадаг юм. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., гал усны гашуун зовлон (олон зүйлийн хүнд зовлон бэрхшээл) - Гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэгч гайхамшигт гуравдугаар интернационал. С.Буяннэмэх. Монгол интернационал., гал улаан (час улаан, хурц улаан) - Дорно зүгээс гал улаан туяа татсаар өглөөний наран ихэмсэг мандав. С. Бадраа. Улаанбаатар минь сайн байна уу., гал бурам (галт уулын бялхдас), гал цэцгий (нүдний хар цэцгийн дундах гялбалзам гэгээн, хүүхэн цэцгий), гал үр (хурдан азарганы төл), гал голомт [хоршоо] (а. Айл гэрийн гал түлэх тулга; б. Эцэг өвгөдийн үеэс улиран уламжилсан гэр орон; в. Өрх гэр) - Энэ жаал манай гал голомтыг залгах хувьтай хүн ч байж юуны магад. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., гал дөл [хоршоо] (асаж буй гал, цоролзох заль) - Миний ээж хэдийгээр юмны түрүүнд гал дөл шиг дүрэлздэг ч гэсэн цагаан цайлган сэтгэлтэй хүн юм шүү… Д. Мягмар. Анхны жилийн алхаа., гал оч [хоршоо] (асаж буй зүйлээс гарах дөл болон цацрах жижиг цог) - Бор чулуун дээр сандайлаад гал оч нь бутарсан ган хэтээ цохив. ААЗ., гал тогоо [хоршоо] (гал түлж тогоо тавин хоол унд бэлтгэх газар) - Балжир ч байдгаараа гоёчихсон хацар нь улаа бутарсан хүн гал тогоо, зочны өрөө хоёрын хооронд идэх уух юм зөөн гүйж яваа сонсдоно. Р. Ганбат. Хужир нугадаа очих юм сан., гал түлш [хоршоо] (түлэх юм, түлсэн юм) - Өдрийн гал түлшний үнсийг өглөө бүр үүдний урд овоон дээр асгадаг юм. Монголын зан аалийн ойлбор., гал түлээ [хоршоо] (түлээ түлш) - Гань мунхгийг засан явж, гал түлээг захиран явжээ. Чингис хааны их өчиг., гал түймэр [хоршоо] (их хэмжээний гал) - Хонин чинээ чулуу хоногийн газар хийсээд гал түймэр ноцжээ. Халх ардын тууль., гал түүдэг [хоршоо] (задгай гал) - Ямар нэгэн гөрөөчин хүн зузаан ойд гал түүдэг түлсэн бололтой. “Цог” сэтгүүл., гал утаа [хоршоо] (гал болон түүнээс гарах утаа) - Заримууд гал утаагаар мандалдмуй. В.Инжаннаши. Хөх судар., гал хөс [хоршоо] (а. Шатаж буй зүйл; б. Түлээ түлш), гал цахилгаан [хоршоо] (аянга цахилгаан) - Гал цахилгаан харвах мэт болов. Алтай хайлах., гал цог [хоршоо] (а. Юмны илч гарган шатаж буй үе болон утаа нь барагдаж галтайгаа байгаа нь; б. [шилжсэн] Хийморьлог, сэргэлэн) - Хаа нэгтэйгээс гарч ирэх нь магаддаа хэмээн гал цог унтарчээ. А.Дашням. Өлзийнарангийн өчил., гал ус [хоршоо] (а. Гал болон ус; б. [шилжсэн] Эрс тэс, эсрэг тэсрэг) - Аймшигт хар үхэл, ариун цагаан амьдрал хоёрын их тэмцэл гал ус хоёр шиг харшин тулалдав. Д. Сэнгээ. Аюуш., *гал хүүхэн (нүүрэмгий эмэгтэй), *гал ус хоёр шиг (хоорондоо харшилдсан таарамжгүй, эвлэршгүй) - Чи бид хоёрын санаа гал ус хоёр шиг харш юм. З.Сандагаа. Эр бор харцага., *гал цогтой (а. Ширүүн зан авиртай; б. Сэргэлэн жавхаатай), *галд орохоос буцахгүй (яахаас ч буцахгүй, шийдсэн, шулуудсан) - Ганц гэм нь сайн моринд гал руу орохоос буцахгүй гүйнэ. Д.Пүрэвдорж. Шарлингийн хар хас., *гал болохгүй зомгол, гар даахгүй тугал (үхэр тэргийг жаахан гэж басамжлан хэлэх хэллэг), *гал дээр тос нэмэх (а. Тэмцэл хорсол мэтийг өдөөж дэвэргэх; б. Юмыг улам лавшруулах, даамжруулах) - Чиний донжгонож гүйдэг ч ёстой л зангууны үлгэр дээ гэж Дашдамба Ханд авгайн ноцоосон гал руу тос нэмлээ. Ж.Пүрэв. Аянга., *гал дээр ус хийх (урмыг нь хугалах), *галыг нь цахиж, нутгийг нь зааж өгөх (гэргий болгож авах), *галын хүүг улайж байхад, газрын хүүг шарлаж байхад (эрт дээр үед) - Галын хүүг улайж байхад, газрын хүүг шарлаж байхад, балбын дархан балбаж хийсэн, өөлдийн дархан өнгөлж хийсэн хуучин цахиур буугаа ханын толгойд амраав. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *нүүрнээс гал гарах (ихэд ичих, зовох), галаар наадвал гараа халаана [зүйр цэцэн үг] (гаж буруу, бүтэлгүй үйл хийсэн хүн түүнийхээ үр хорыг гарцаагүй амсана гэсэн санаа);
2. Хээр гадаа явахдаа нэг оромжид хамт нийлэн яваа хүмүүс: гал болох (а. Айл гэр болох; б. Аяны хүний нэгэн оромжид гал нэгдэх), гал хам (дотнын сайн найз), галын ах (аянчны нэг галын тэргүүлэгч);
3. Төрөл бүрийн зэвсгээр дайсныг устган дарах хэрэгсэл: гал нээх (дайсны зүг зэрэг буудах) - Зэвхий саарал хувцастай гоминданы цэргүүд биднийг айлгах гэж байгаа бололтой зэрэг зэрэг гал нээж эхэллээ. Г.Дүйнхэржав. Арилшгүй мөр., галын цэг (буудаж буй газар), их бууны гал (их буугаар буудах нь);
4. Сарны зурхайн ёсны таван махбодын нэг;
5. [шилжсэн] Цог жавхаа: нүдний гал (нүдний цог жавхаа) - Чингэж хорвоогийн нэгний зүрхний цохилт зогсож, хос нүдний гал бөхөх нь бөхжээ. Д. Цэдэв. Орчлонгийн хүрд., гал нь буурах (цог жавхаа доройтох).