2024-05-22 08:10:10http://mongoltoli.mn/
1. Дэлхийн хуурай гадаргуугийн хөрс, шороо: газар ангах (хөрс шороо чийгээр дутаж хуурайших), газар алслал (хиймэл дагуулын тойрог замын хамгийн алсалсан цэг), газар гэр (газар ухаж хийсэн оромж), газар доорх (газрын хөрсөн дор орших) - Халтархүүг Цагаан элсэнд ирж, анхныхаа цооногийг өрөмдсөнөөс хойш хорин хэдэн жилийн дараа газар доорх нефтийн нөөц дуусаж, Зүүнбаян хотынхон эрхлэх ажил албагүй болцгоон толгой хандсан зүгтээ тарж явцгаасан. Б. Догмид. Цамхагийн цагаан салхи., газар доорх баялаг (газрын хөрсөн дор орших байгалийн баялаг), газар дээр (газрын хөрсөн дээр) - Би газар дээр мөлхөж явна. Л. Ванган. Түмний нэг., газар дээр нь шалгах (хэрэг явдлыг болсон орчинд нь шалгах), газар зүй (дэлхийн бүрхэвч, байгаль, үйлдвэрлэл, нутаг дэвсгэрийн цогцолбор бүрэлдэхүүнийг судлах ухаан), газар зүйн атлас (газрын зургийн нэгтгэсэн цомог), амьтны газар зүй (дэлхий дээр байгаа амьтны оршин буй газар нутаг, амьдралын нөхцөл шалтгааныг судлах ухаан), ургамлын газар зүй (ургамлын төрөл зүйл, түүний тархалтын зүй тогтлыг судлах ухаан), эдийн засгийн газар зүй (ямар нэг орны үйлдвэрийн байрлалт, түүний хөгжлийн зүй тогтлыг газар зүйн нөхцөл байдалтай холбож судлах ухаан), газар зүйн зураг (дэлхийн гадаргын тусгай таних тэмдэг, математикийн тодорхой аргын тусламжтайгаар хавтгай дээр багасган буулгасан дүрслэл), газар зүйн солбицол (уртраг өргөргийн огтлолцсон цэг), газар зүйн шинжилгээ (газар зүйн судалгаа хийх ажил), газар зүйч (газар зүйн мэргэжилтэн), газар мандал (дэлхий ертөнцийн бүтсэн бүрхэвч, агаар мандал, шим мандал, усан мандал, чулуун мандал мөн цул (хүнд) мандал цөм орно), газар нэмүүрэх (хөрс зөөлрөн дэвтэх), газар савах (юмыг газарт цохиж гуядах), газар судлал (дэлхийн үүсэл, хөгжил, тогтцыг судлах ухаан), газар судлаач (газар судлах ажилд мэргэшсэн хүн), газар тариалан (тариа ногоо тариалах ажил) газар тариалангийн шинэтгэл (газар тариалангийн ажилд өмнө нь хэрэгжүүлж байсан бодлогыг халж шинэ бодлого хэрэгжүүлэх), газар услах (а. Хөрсийг чийглэн норгох; б. Тариалангийн талбайд суваг татаж ус оруулах), газар ухах (шороо малтах, нүх суваг гаргах) - Хөлдүү газар ухах нь тэнгэргүй хүнд юм гэдгийг хүн бүр ухаарч, тэрхүү сувгийг ухсаар байтал хавар өнгөрч, зун болоод аягүй бол намар ч дуусахгүй нь дээ гэж олонх нь бодно. Л. Түдэв. Нүүдэл., газар хагалах (үр тарихын тул хөрсийг сэндийлэн урвуулах) - Бүртэлзэн харагдах тэртээ хэдэн гэрийн чигтэй бүрэнхий эхлэхийн хамт газар хагалах тракторын бяцхан гэрэл асч, од мэт анивчин гялалзаж хонодог байлаа. С. Доржпалам. Яргуй дэлгэрэх цагаар., газар хагалагч (а. Газар хагалахад мэргэжсэн хүн; б. Газар хагалах машин техник), газар хагарах (газарт ан цав тогтох), газар хөдлөх (галт уулын ажиллагаанаас шууд шалтгаалан газрын хөрс доргин хөдлөх дэлхийн царцдасны хувирал, газар доор түлхэлт болох) - Хүчтэй газар хөдлөхөд угсармал байшингууд чинь нуранга шавар шороо болно гэдэг биз дээ! Б. Бааст. Юмдүүжин., газар эврэх (ус чийгтэй газар гандах), атар газар (а. Огт хагалж сэндийлээгүй эрүүл хөрстэй газар; б. Түймэрт өртөөгүй газар; в. Айл нутаглаагүй, бэлчээр сайтай газар), атаршсан газар (тариа тариагүй удаж зэрлэгшсэн хөрс), тариалангийн газар (а. Тариа ногоо тарихаар бэлтгэн боловсруулсан хөрс; б. Тариа ногоо нэгэнт тарьсан хөрс), хагалсан газар (тариа ногоо тарихаар хөрсийг нь урвуулж боловсруулсан газар), хадлангийн газар (хадлан авах талбай) - Намайг арван таван нас хүрэх үес, Зэгстэйн дэрс манай багийн хадлангийн газар болов. С. Дашдооров. Ногоон дэрсний хөх униар., хар газар (цасгүй газар) - Тэртээ доор Алтайн бэл, хар газар харагдана. С. Эрдэнэ. Сүүлчийн нислэг., хуурай газар (а. Чийггүй газар; б. Дэлхийн гадаргуугийн далай тэнгисгүй хэсэг) - Эргэж харахад хэдэн өдрийн хурц наранд хатсан хуурай газар морины хөлд онгилогдон тоос татаад, биднийг гүйцэж ядсандаа хорсоод, өөр хоорондоо зодолдож байгаа мэт бужигнан байв. Ч. Лодойдамба. Солонго., цэвдэг газар (хөлдүү газар) - Дөрвөн ханатай дан бүрээстэй гэр, нэг муу модон ор, хоёр чемодантай тийм л нэг айл хөлдүү цэвдэг газар дээр гэрээ барьж байна. Л. Түдэв. Нууц биш нууц., эх газар (далай тэнгисгүй хуурай газар) - Өдрийн турш тэнгэр сүүмийн, уулын оройд үүлс тэгнэж, голын хавцалд манан будан хөшиглөхүйд эх газар хүртэл эл дарамтыг дааж ядах мэт нэн уйтгартай аж. Т. Султаан. Сүмбэр уулс., газрын алам (газарт гарсан их нүх), газрын баялаг (газрын дээр, доор орших байгалийн баялаг), газрын гадарга (газрын гадаад өнгөн байдал), газрын гарц (өвс ногоо ургасан байдал) - Тэр жилийн өнгө ч юм уу, хур бороо элбэг, газрын гарц муугүй голын ус хүртэл эрэг саваа халиад сайхан байжээ. Ш.Цэен-Ойдов. Дахин дэлгэрсэн Яргуй., газрын давирхай (газраас нэвчиж гарах давирхайлаг хар тос, гудамж зам цардахад өргөн хэрэглэнэ), газрын тос (газрын гүнээс гарах тос, түүнээс бензин шатахуун гаргаж авна), газрын хөрс (дэлхийн гадаргуугийн хамгийн дээд өнгөн хэсэг) - Ус зайрмагтан, газрын хөрс өрөмтөж, түрүүчийн адил дугуйнаас зуурах нь жаал засарчээ. Ж. Лхагва. Яргуй., газрын хэвлий (газрын гадаргаас цөм хүртэлх орон зай), газрын царцдас (газрын чулуун бүрхэвч), хүйс газар (байрлал, чухал чанарын хувьд нэг юмны гол төв болж байх хэсэг), газрын юм [цээрлэсэн] (буруу хандсан толгойгүй хатги), газар дэлхий [хоршоо] (эх дэлхий) - Газар дэлхий мэт их хурим хуримлаж, анд худ болсон Жарчидай Явчтанаар авч өгөх богтлохын бэлгийг хүлцье. В.Инжаннаши. Хөх судар., газар тэнгэр [хоршоо] (хөрст газар, хөх тэнгэр) - Тэр газар тэнгэрийн дундад газар буюу. В.Инжаннаши. Хөх судар., газар ус [хоршоо] (нутаг ус) - Нар туяарч сар мэлтэлзсэн монгол газар ус минь. Т. Очирхүү. Надаас өмнө ч байсан., газар шороо [хоршоо] (а. Хөрст дэлхий; б. [шилжсэн] Төрсөн нутаг) - Тэр хүн чинь газар шороон дээрээ байгаа хүн. Монголын Маньбадарын хууч., *газар тэнгэр дайвалзах (дотор муухай оргин толгой эргэх), *газар тэнгэр нийлэх ~ тэнгэр газар нийлэх (хүчтэй цасан болон шороон шуурга шуурч орчин тойрны юм үзэгдэхгүй болох), *газар тэнгэр хоёр шиг (огт ондоо, эрс тэс ялгаатай);
2. Орших нутаг дэвсгэр: газар авах (а. Хэсэг газрыг өөрийн болгож өмчлөн авах; б. Хүн нутаглуулах газрын зөвшөөрөл авах; в. [шилжсэн] Архаг өвчин зэрэг юмны хүндрэн даамжрах; г. Аянд явахад газар ахих; д. [шилжсэн] Цуу үг зэрэг тархах) - Элдэв үг янз янзаар хувирч, улам газар авсаар байв. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., газар бүр (газар сайгүй) - Ингэхэд зэрэг жинсийн төлөө тэмцэлдэх явдал газар бүр байдаг аж. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., газар газар (энд тэнд, олон газар) - Хүрээний баян панзчин Довчингийн найранд оролцож байхдаа газар газар явж, олон юм үзэж, нүд тайлсан хүн болох гэж худал ярьж суудаг нь санамасаргүй зүйл биш. С.Лувсанвандан. Чандманийн түлхүүр., газар өгөх (а. Хэсэг газрыг тодорхой хүний эзэмшилд шилжүүлэн өгөх; б. Хүн оршуулах газрын зөвшөөрөл өгөх; в. Уралдах зэрэгт улмаар хурдлан өмнө явснаа гүйцэх), газар өмчлөх (газар хувьдаа эзэмших), газар сайгүй (энд тэндгүй, хааяагүй) - Хааяа энд тэнд шөнийн шувууд дуугарч, нам гүм болоход мэлхийн дуу газар сайгүй чангарч эхэллээ. Ч. Гомбо. Анхны алхам., газар түрээслэх (газрыг түр хугацаагаар тогтоосон үнэ төлбөртэй хэрэглүүлэх); газар газрын заншил ондоо, галуу тахианы дуу ондоо [зүйр цэцэн үг] (нутаг нутгийн заншил, хүн хүний бодол ухаан адилгүй гэсэн санаа);
3. Тодорхой орон зайг эзэлсэн бусдаас онцлог хөрсний хэсэг: аглаг газар (хүн амьтнаас бөглүү алс хол байх газар), буйд газар (хүн амьтны хөл хөдөлгөөнөөс зайдуу газар) - Хаврын хөх салхи хавирга нэвт үлээж, хөдөө буйд газар эл хуль оргин анир чимээгүй нам гүм. Р. Нямдорж. Ах дүү хоёр., зайдуу газар (алс хол) - Морьдоо зайдуу газар бэхлэн уяад Төмөрийн ирэх зүгийг отов. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., зах газар (буйд зэлүүд нутаг) - Хотын энүүхэн зэлүүд зах газар анир чимээгүй, Лолитын бяцхан өрөөний цонхоор хавар цагийн чийглэг салхин үлээж, үл мэдэг утааны үнэр анхилна. С. Эрдэнэ. Оготнын нүхэн дэх сувд., нам газар (далайн түвшнээс дээш хоёр зуун метр хэтрэлгүй өргөгдсөн газар) - Энэ удаад хар чоно урагш ухасхийснээ унаж, хайрга сул шороотой хамт урссаар нам газар руу буув. Д. Гармаа. Харуул Алтай., өдөрчийн газар (нэг өдөр явж хүрэх газар) - Сайн морьтой хүнд таван өдөрчийн газар байдаг юм гэнэ лээ. Д. Норов. Мөнхийн дуудлага., өндөр газар (далайн түвшнээс дээш хоёр зуун метрээс илүү өргөгдсөн газар) - Малд яваа талын хүн өндөр газар хүлгийн дөрөө мулталж, хол ойрын бараа харж суух дуртай санжээ. С. Дашдооров. Бууж мордох хорвоо., суурин газар (хүн амьтан суурьшин суусан хот, тосгон гацаа, сумын төв) - Тэрвээр харваас суурин газар сүрхий идээшиж, царай зүс зүлгэсэн бурхан шиг гялалзан, алхаа гишгээ их л намба төрх суусан ажээ. С. Дашдооров. Улаан гэрийн Юндэн., уулархаг газар (уул нуруу ихтэй газар) - Энд уулархаг газар болоод нар шингэмэгц л харанхуй болно. Д. Батбаяр. Д. Нямаад, халуун газар (а. Юмны халуу оргисон хэсэг; б. Халуун орон) - Мань хүн, халуун газар олон хоног яваад нэлээд ядарсан бололтой, дүнсгэрхэн байлаа. Х. Зандраабайдий. Чимид., харь газар (бусдын газар нутаг, гадаад орон) - Унасан газар, угаасан усаа хаяж, харь газар дүрвэн нүүнэ гэдэг харанхуй мунхгийн харгай. П. Хорлоо. Багш., хоногийн газар (өдөржин шөнөжин явж хүрэх хэмжээний газар) - Үдшийн бүрэнхий болоход их нүүдлийн цуваанаас хоногийн газар түрүүлж яваа арван цэргээр харуулсан бүсгүйчүүдийн хэсэг айсуй аж. Т. Султаан. Сүмбэр уулс., хөл ихтэй газар (хөл хөдөлгөөнтэй газар, олон хүн үймцсэн газар), эр газар (хүн малын хөлд гишгэгдэж муудаагүй газар), газрын манан (газраар суунагласан явган манан), газрын мухар (маш хол нутаг, бөглүү нутаг) - Муу аав ээж хоёр минь хорин жил ганц гэрээр газрын мухар сахисан даа. Г. Мэнд-Ооёо. Алтан овоо., газрын оньс (газрын судал), газрын судал (ашигт малтмалын тогтцын үе, зурвас), газрын тагт (газрын мухар) - Их л хол явсан болохоор аль багадаа газрын тагт тэртээ зүүн зүгийн Дарьганга гэж нутаг байдаг гэж сонссон билээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., газрын эзэн (а. Газар эзэмшигч - Ёндон ширээний цаана энэ газрын эзэн гэдгээ илтгэн тухалж, хажууд нь Жаргал сууж байв. Ж. Дашзэгвэ. Эх; б. [хуучирсан] Уул усыг эзэгнэгч далдын хүчин - Үл тасрах үр удам, үргэлж арвидах эд баялаг, өглөгийн их орд сан, өгөөмөр их оюун билиг, Магнай тэнийлгэх хурдан хүлэг морьд, мал сүрэг, баялаг бүхнээ дэлхий газрын эзэн танд даатгамуй. Г.Мэнд-Ооёо. Алтан овоо), газрын эзэн суулгах [хуучирсан] (хүний өвчин тасрахгүй, мал тогтохгүй бол бөө залж, газрын эзэн лус савдгийг ирүүлэх арга үйлдүүлэх), хот газар (хүн ам олноор суурьшсан төв газар) - Хот газар мөнгөгүйгээр амьдардаггүй юм. С.Эрдэнэ. Уянгын туужууд., газар нутаг [хоршоо] (эх нутаг) - Ганзагатыг өгсөөд, гансартал хатируулаад, газар нутгаа санаад явж эс чадлаа. Арван гурван хүлгийн дуун., газар орон [хоршоо] (нутаг орон) - Хэл амыг хүртэл мэдэхгүй газар орон, хүн ардын байдлыг танихгүй. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *суусан газраасаа шороо атгах (үл ялих зүйлээс ашиг хонжоо олох сүйхээтэй), унасан газар угаасан ус (төрсөн газар, эх орон), *газар доогуур ортол хараах (аль байдаг муугаар хэлэх) - Итгэлт хүүгээ ирэхийг хараад, орох гэж гэрт нь ойрттол бэр нь хүүг газар доогуур ортол хараан нүдэж байхыг сонсоод, орж чадалгүй буцжээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *газар дэрлүүлэх (оршуулах), *газар тамгалах малгүй (ганц ч малгүй, ядуу), *газарт орох (а. Ажлаас халагдах; б. Буурин дээр нь шинэ байшин босгох болсон тул хуучныг нь буулгах), *газартай нь тэгшлэх (үндсээр нь эвдэж нураах, үнсэн товрог болгох), *газрын бэтэг шиг (газартай наалдсан аятай, намхан пагдгар), *газрын гаваар орох (ор сураггүй алга болох), *газрын гаваас гарсан (хаа нэгтээгээс гэнэт гарч ирсэн, хаанаас ирсэн нь мэдэгдэхгүй) - Буу зэвсэг агссан олон арван хүн газрын гаваас гараад ирсэн мэт тэдний хот айлд гэнэт буужээ. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., *газрын гай (тээршээгдсэн хүн), *газрын мухар (хүн, амьтан амьдардаггүй буйд бөглүү, зэлүүд газар; алс хол), *газрын хөрснөөс арчих (юу ч үгүй болгох), *газрын хуян нухах (унаа морьтой удаан явах, гэлдрэх, сажлах) - Тэдний хэн хэн нь унаанд тааруу учраас ийнхүү наранд шарагдан, газрын хуян нухаж яваа юм байжээ. Н.Надмид. Хүлээс алдарсан нь., *газрын чээжинд гарах (а. Туулах замынхаа ихэнхийг явах; б. Хүүхэд өсөөд хүний царай харахааргүй болох), хашин моринд газар хол, харамч хүнд нөхөр хол [зүйр цэцэн үг] (залхуу хүнийг шоодох утгатай санаа), газрын өтөг [амьтан] (эр шар маахай), газрын барс [амьтан] (барстай адил боловч бие бага, бидэртэй амьтан), газрын бөөс [амьтан] (навч идэж амьдардаг жижиг амьтны ерөнхий нэр, ихэнхдээ туршуултай, хойд хөл урт, харайж явдаг, төрөл зүйл олон), газар улаагана [ургамал] (ойд ургадаг, дотроо ястай улаан жимс бүхий олон наст бут);
4. Дор, шалан дээр зассан ор дэр - Ор алга. Газар унт. И.Дамбажав. Монгол үгийн дээж, газар ашиглах (газрын аль нэг ашигтай чанарыг гаргаж хэрэглэх), газар зүйн бүрхэвч (дэлхийн мандлуудын харилцан үйлчлэлийн хүрээнд үүсэх цогцолбор бүрхэвч), газар зүйн бүслүүр (өргөргийн дагуу үүсэж буй газар зүйн бүрхэвчийн хамгийн том ялгарал), газар зүйн голдоч (дэлхийн хоёр туйлыг дайруулан татсан цагаригууд буюу дэлхийн гадарга дээр байгаа мэтээр сэтгэж авсан шулуун), газар зүйн туйл (дэлхийн эргэлтийн тэнхлэг газрын гадаргатай огтлолцож буй цэг), газар зүйн зэргэд (экваторын хавтгайтай зэрэгцээ дэлхийн бөмбөрцгийг огтолсон буюу экватортой зэрэгцүүлэн татсан цагаригууд).