1. Уур амьсгалын дулааны хэмжээ тэгээс дотогш хэм бүхий буюу халуун гэдгийн эсрэг утга: хүйтэн бүс (өмнөд, умард туйлын цагариг доторх газар), хүйтэн бороо (тэгээс дотогш хэмд орох бороо) - Гэрийн дотор жихүүн оргиж, шөнөдөө хүйтэн бороо орж, сэрүү татах янзтай байлаа. С.Удвал. Их хувь заяа., хүйтэн буцах (дулаарах) - Хэдий цаг ирж байвч, хүйтэн буцах шинж яагаа ч үгүй ажээ. Л.Түдэв. Улаан долгион., хүйтэн гагнах (халуунгүйгээр, механик даралт хүчинд түшиглэн гагнах арга), хүйтэн жин (ууттай мөс буюу хүйтэн усанд норгосон алчуураар жин тавьж халууныг бууруулан, өвдөх ба үрэвсэхийг намдаах нэг зүйл засал), хүйтэн мандал (агаар мандал, усан мандал, чулуун мандал гурвын, халуун хүйтний харилцан үйлчлэлийн хүрээнд багтах, дэлхийн тасалдалт бүс), хүйтэн өдөр (жихүүн, жиндүү өдөр) - Өнөөдөр ч жинтэй хүйтэн өдөр болох нь ээ! Ийм хүйтэн өдөр ч хөлсөө гартал ажиллах сайхан шүү. С.Лочин. Газрын дуун., хүйтэн рашаан (хүйтэн устай рашаан) - Цэвдэг чулуун хананых нь ангал цаваар буцлан бургилж байдаг шүд хага ташим хүйтэн рашаанаас нь алгаараа утган залгилах юм сан гэж хүснэ. Б.Догмид Цэнхэрлэн харагдана., хүйтэн салхи (дулааны хэм нь тухайн орны агаарын хэмээс доогуур байгаа салхи) - Туулын голыг даган хүйтэн салхи үлээн Батын хамар амаар гарч байгаа цус нь мөсөн дээр ягааран царцаж, бие нь цасанд дарагдана. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хүйтэн судлал (хүйтэн мандлыг судлах шинжлэх ухаан), хүйтэн тэсвэрлэц (цаг хугацааны тодорхой давтамжтайгаар олон дахин хөлдөөж гэсгээхэд бат бэхээ алдахгүй байх чадвар), хүйтэн ус (тэгээс дотогш хэмийн ус) - Цув нэвт норж цамцан доогуур нь хүйтэн ус нурууг нь даган урсав. П.Хорлоо. Багш., *хүйтэн хошуутай мал (тэмээ, үхэр, ямаа), хүйтэн цанх (даарах буюу хоол зохиогүй үед амархан хөдөлдөг цанх өвчин), хүйтэн цай (хөрсөн цай) - Тэгээд цангасан хүний хүсүүштэй хүйтэн цай өгвөл төдий л уусангүй. Б.Чойндон. Галбын говьд., хүйтэн чулуулаг (тэг хэмээс бага температуртай уулын чулуулаг), хүйтэн шүүдэр [зурхай] (сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэг, чийг унах цаг), хүйтэнд хэврэгших (ямар нэгэн бүтээгдэхүүн температур буурахад хэврэг хугарамтгай төлөвт шилжих хандлага), хүйтний туйл (дэлхийн бөмбөрцгийн гадарга дээрх агаарын температур хамгийн бага байх газар нутаг), хүйтний эрч (хүйтний хэр хэмжээ) - Өвлийн тэсхийм хүйтний эрч улам чангарлаа. Л.Түдэв. Улаан долгион., хүйтнийг бууруулах (а. Хүйтний хэмжээг багасгах; б. Цаг улирал дулаарахыг хүлээзнэх - Дараа нь өвлийн хүйтнийг бууруулж байж буцъя гэсэн нь үнэндээ цаг хожих арга байлаа. С.Удвал. Их хувь заяа), бага хүйтэн [зурхай] (сарны зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэг, өвлийн туйл, ес эхлэхийн өмнөхөн үе), их хүйтэн [зурхай] (сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэг, өвлийн туйл, идэр гурван ес), хүйтэн нойтон [хоршоо] (халуун биш, чийгтэй) - Онц яарах хэрэггүй бол хүйтэн нойтон хувцастай хар бороон дундуур яваад юу хийнэ гэлээ. С.Эрдэнэ. Өгүүллэгүүд., хүйтэн сэрүүн [хоршоо] (а. Халуун дулаан биш; б. Намар өвлийн цаг) - Хүйтэн сэрүүн болж, цэргүүд дулаан хувцасгүй хэцүү байв. С.Удвал. Их хувь заяа., жихүүн хүйтэн [хоршоо] (хүйтэн сэрүүн), халуун хүйтэн [хоршоо] (халуун болон хүйтэн) - Дагалдан яваа цэрэг хоёрт халуун хүйтэн архи хольж уулгаад мал болтол нь согтоожээ. Н.Батбаяр. Өндөрт хатгасан туг., *хүйтэн дотортой хүн (өрөвдөж хайрлахыг мэддэггүй хүн) - Аягүй бол гал түлсэн хойно задраад уначих юм хийж, нүглийн нүдийг гурилаар хуурч мэдэх хүйтэн дотортой хүн шүү. П.Хорлоо. Багш., *хүйтэн дайн (янз бүрийн галт зэвсгээр хийх дайн), *хүйтэн зэвсэг (хутга мэс, жад сэлэм зэрэг галт биш зүйл), *хүйтэн мэс (галт зэвсэг болон хутаг, сэлэм зэрэг зүйл) - Хүний хүүгийн хувь заяаг, хүйтэн мэсийн ир дэнсэлж, хүсээгүй байсан үхлийн цалам хүзүүнд нь ийнхүү буухын үед... Д.Пүрэвдорж. Шүлгүүд., *хүйтэн хөлс чийхрах (ихэд айх) - Миний дотор зарсхийн, үс арзайх шиг болж нуруугаар хүйтэн хөлс чийхарч билээ. Д.Маам. Тэмээний дууль., *хүйтэн гар оруулах (хулгай хийх) - Тийм ч биш байх аа. Бид янз янзаар шалгасан юм. Харин мань хүү л хүйтэн гар оруулсан нь гарцаагүй билээ дээ гэж багш хэлэв. Ж.Пүрэв. Бээлий., хүйтэнд хөрж халуунд халах [зүйр цэцэн үг] (ядарч зүдэрч амьдрах гэсэн санаа), хүйтний ам наашаа харж, хөхүүрийн ам цаашаа харах [зүйр цэцэн үг] (цаг улирал сэрүүн болох), хүйтэн хэдий чангарвал мөс төдий хөлддөг, хэрэг хэдий ихэдвэл хууль төдий чангардаг [зүйр цэцэн үг] (хэрэг явдлын шалтаг, шалтгаан гарах үр дагаварт нөлөөлдөг гэсэн санаа), хүйтэн цуст амьтан (биеийн халуун нь тогтмол биш, орчин тойрны дулааны хэмээс шалтгаалан өөрчлөгдөж байдаг загас, мөлхөгч болон хоёр нутагтан амьтан);

---

2. [шилжсэн] Хүний дотно биш, тааламжгүй байгаа мөртөө засдаглах байдал: хүйтэн инээд (үл тоосон буюу басамжилсан инээд) - Хэ хэ хэ! гэж хүйтнээр инээх нь шар шувууны адил муухай бөлгөө. Б.Ринчен. Гүнж., хүйтнээр өчих (найрсаг бус хэлэх) - Энд чинь би чамтай л уулзах гэж ирэхээс юу гэж ирэх юм бэ? гэж хүйтнээр өчив. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., хүйтэн мөртэй (хэрэг явдал хийж бүтээхдээ урагшгүй, бүтэмжгүй), хүйтэн санаа (хүнлэг бус муухай бодол), хүйтэн сэтгэл (өр өвдөх, хайрлахыг мэдэхгүй хатуу сэтгэл) - Цэвдэг хүйтэн сэтгэл танд шингэсэн юм бол, мөсөн сэтгэлийг тань хайлуулан, мөрөн гол шиг урсгах, мөнхийн халуун нарны илч болох сон би. Ш.Цогт. Од., хүйтнээр уулзах (тааламжгүй байдлаар уулзах), хүйтнээр хандах (ямар нэгэн учир явдалд тааламжгүй болж, найрсаг бус байдал гаргах), хүйтнээр харах (тааламжгүй харах) - Түүнийг ойлгохоос ойлгохгүй хүмүүс олон тул чамайг манай нутгийн ихэнх хүмүүс хүйтэн харж муугаар ярих ажээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хүйтэн харц (үл тоомсорлосон, сэтгэлд таагүй сэтгэгдэл төрүүлсэн) - Тэр хоёр баригдсан гурван хүнийг харуут могой хүзүүгээр нь ороосон мэт хачин муухай өрвийгөөд хүйтэн харцаар хөлөөс нь толгой хүртэл ширтэж байв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хүйтэн царай (найрсаг бус царай) - Орос жанжны хүйтэн царай, ёгт үгнээс цөс нь хайлж, сүнс нь зайлсан ноён туслагч хоёр цэрэг татах тушаал шийтгэн хэдэн зүгт тахар гаргав. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хүйтэн царайлах (тааламжгүй, эелдэг бус хандах), хүйтэн элэгтэй (өөриймсөг бус санаатай) - Эх нутгийнхаа үзэсгэлэн сайханд сэтгэлээ хуваадаггүй хүн хүйтэн элэгтэй л байх ёстой гэв. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., *нүдэнд хүйтэн (харахад таатай бус, эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэхүйц, аягүй байдал).