2024-05-28 02:19:42http://mongoltoli.mn/
1. Зүй тогтоолоор илэрч гарах жинхэнэ үнэн байдлын аливаа үзэгдлүүдийн хоорондын холбоо ба харьцах зүй тогтол, жам ёс: байгалийн хууль (байгалийн аливаа үзэгдлүүдийн холбоо харилцаа, зүй тогтол), нийгмийн хөгжлийн хууль (нийгмийн хөгжлийн зүй тогтол), сэтгэхүйн хууль (сэтгэхүйн дотоод зүй тогтол);
2. Засаг төрийн дээд эрхийг барих байгууллагаас улсын хэмжээгээр бүх нийтийг заавал дагаж мөрдүүлэхээр баталсан албан ёсны дүрэм, журам: хууль бус (хууль зөрчсөн, хуулиас ангид) - Хот орныг түлээ түлшний нөөцөөр хангах, эрээд олдошгүй эрдэнэ мэт чухаг ховор амьтныг хууль бус намнахыг хоригложээ. Д.Цэдэв. Айргийн амт., хууль бус этгээд (хууль цаазыг зөрчсөн хүн), хууль бусаар агнах (а. Ан амьтныг хориотой хугацаанд нь агнах; б. Агнахыг хориглосон ан амьтныг агнах), хууль боловсруулах (хуулийг найруулан зохиох, нягтлан үзэх, бэлтгэх) - Зон олноос сонгосон хүнийг, хууль боловсруулан байгуулахад татан ирүүлсэн билээ. Б.Ринчен. Сандо амбан., хууль гаргах (аливаа хуулийг тогтоон батлах), хууль зүйн зөвлөгөө (иргэд, хуулийн этгээдэд эрх зүйн асуудлаар өгөх мэргэжлийн зөвлөгөө, туслалцаа), хууль ёсоор (хуулийн дагуу) - Зоримгоор хүнийг алсан тул, тогтсон хууль ёсоор цавчин алагтун гэснийг хичээнгүйлэн дагаж ялтан Чулуунбаатарт сонсгожээ. С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол., хууль санаачлах (зохих журмын дагуу, хуулийн төсөл боловсруулж, төрийн эрх барих дээд байгууллагад оруулж, хэлэлцүүлэх эрх, хууль ёсны боломж), хууль сахих (хууль ёсыг дагаж мөрдөх), хууль тогтоох (төр, засгийн дээд байгууллагаас хууль батлан гаргаж мөрдүүлэх) - Тэгээд ардын эрхт тэгш хууль тогтоож, бусад нь цөм хэвээр байх юм биз гэжээ. С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол., хууль хамгаалагч (прокурор), хуулиар аваачих (тогтсон хууль цаазаар таслан шийтгэх), хуулиар засах (төрийн бодлого явуулахдаа аливаа явдалд нарийн тодорхой хууль тогтоож, тэр хуулийн ёсоор шийдвэрлэх), хуулиар захирах (хуулийн дагуу захиран шийтгэх) - Чамайг хувиараа хэлээд болохгүй бол хуулиар захирах ёсон бий! гэж зандарчээ. С.Дашдэндэв. Улаан наран., хуулиар үзүүлэх (эрүүдэх), хуулиар хамгаалах (хуульд заасны дагуу хамгаалах) - Хувийн нууцыг хуулиар хамгаалдаг болохоор яая гэхэв. Л.Түдэв. Нүүдэл., хуулиар шийтгэх (хуулийн дагуу шийтгэх) - Гэсэн ч санаа нь бидний эсрэг болохоор бид түүнийг өөрийнхөө хуулиар шийтгэх байсан юмсан. Б.Чойндон. Галбын говьд., хуулиар шийтгэгдэх (хуулийн дагуу шийтгэл хүлээлгэх) - Орон жас буюу зарим баячууд улируулан хэрэглэж байсан учраас албан татвараас зайлсхийсэн хуулиар шийтгэгдэн байсан хүмүүс ч энд тэнд олонтоо байлаа. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хуулийн байгууллага (хууль цаазыг хэрэгжүүлэх үүрэг бүхий албан газар) - Зүй нь түүнийг хуулийн газар шилжүүлж шийтгүүлэх хэрэгтэй амой. С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол., хуулийн бичиг (иргэний хуулийн бичиг, эрүүгийн хуулийн бичиг гэх мэтийн тухайн хэрэгцээнд тохируулан эмхэтгэсэн ба нэмэлт өөрчлөлт оруулсан ямар нэгэн хууль) - Энэхэн үе зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйн бичиг боловсруулагдаж байсны дотор төр, цэргийн албанд зүтгэгсдийг албанаа тохоон томилж байжээ. С.Удвал. Их хувь заяа., хуулийн зөвлөгч (хууль зүйн зөвлөгөө, туслалцаа үзүүлэх албан байгууллагын хууль зүйн үйлчилгээ хариуцсан мэргэжлийн албан хаагч), хуулийн нас (хуулийн эрх эдлэх, эдлүүлэхээр зааж тогтоосон нас), хуулийн танхим (хэрэг заргыг шүүн таслах газар), хуулийн төлөвлөгөө (аливаа хуулийг зохиож боловсруулсан төсөл), хуулийн суртал нэвтрүүлэг (гэмт хэрэг, түүнээс урьдчилан сэргийлэх, хуулийн мэдлэгтэй болгох зорилгоор олон түмний дунд явуулж буй суртал нэвтрүүлэг), хуулийн хариуцлага (хуулийн өмнө хүлээвэл зохих хариуцлага), хуулийн эмнэлэг (хуулийн холбогдолтой асуудлыг шийдвэрлэх анагаах ухааны нэг салбар), хуулийн эмч (эрүүгийн хэргийг хуулийн талаар шийдвэрлэдэг эрх бүхий эмч), иргэний хууль (ард иргэдийн хоорондын эрх үүрэг, харьцаа, хариуцлага учир холбогдлыг тодорхойлсон дагаж шийтгүүлэх хууль), монголын хууль цаазын сурвалж бичгүүд (1206 онд Их хурилдайгаар баталсан Чингисийн “Их засаг” хууль - Хубилай сэцэн хааны “Арван буянт номын цагаан түүх” - 1540-1586 оны “Алтан хааны цааз бичиг” - 1640 онд Халх Ойрадын хаадын чуулганаар баталсан “Монгол-Ойрадын хууль” - 1709-1796 оны “Халх журам” гэх мэт), Үндсэн хууль (аливаа улсын гол тулгуур хууль) - Хатуу тэмцлийн хүчээр, хамаг ардаа жаргуулж, үүрдийн энэ жаргалыг үндсэн хуулиар батлав. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., төрийн хууль (улсын хууль) - Төрийн хуульд захирагдах ёстой. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., төрийн хэлний хууль (хэлний талаар, төр засгаас баримтлах бодлогын тухай хууль), хөдөлмөрийн хууль (ажилчин албан хаагчдын хөдөлмөрлөх эрх, үүргийн тухай хууль), эрүүгийн хууль (шийтгэвэл зохих гэмт хэргүүдийг тодорхойлон, хэрэгтэн этгээдүүдэд оноох ял шийтгэл заасан хууль) - Хятадад Манжийн төр унаснаас хойш хүнд эрүү шүүлтийн хуулиа өөрчилж байгаа гэнэ. С.Удвал. Их хувь заяа., хуулийн цаг хугацаа (тухайн газар нутгийн бүсийн цаг), хууль дүрэм [хоршоо] (хууль, тогтоол зэргийн ерөнхий нэр, албан ёсоор баталж хуульчилсан журам) - Тану мэтийн бага буурай улс, их улсын хууль дүрмийг өөрийн танхай дураар өөрчлүүлнэ гэж элдвээр аашлах хэрэггүй. Б.Ринчен. Сандо амбан., хууль дэглэм [хоршоо] (нийтээр дагаж мөрдөх журам ёс), хууль зарлал [хоршоо] (төрийн эрхт байгууллагаас нийтэлсэн хууль цааз ба заавар зарлиг зэргийн ерөнхий нэр), хууль ёс [хоршоо] (төрийн хууль, түүнд үндэслэн гаргасан эрх зүйн актыг нэг мөр сахин биелүүлэх ажиллагаа) - Дотоод яаманд ороход хууль ёс боловсруулсан хэдэн хүн сууж байгаагийн дэргэд очиж ажин суулаа. С.Удвал. Их хувь заяа., хууль зүй [хоршоо] (хууль ёс) - Манай номын санд хууль зүй, танд уншмаар хэрэгтэй ном монгол хэлээр байж магадгүй юм. С.Удвал. Их хувь заяа., хууль тогтоол ~ хууль тогтоомж [хоршоо] (тухайн орны хууль тогтоох байгууллагаас батлан гаргасан, эрх зүйн баримт бичгүүдийн цогц), хууль цааз [хоршоо] (а. Тогтсон дүрэм журам; б. Оноосон ял) - Гуравдугаар ботид “Ганжуур данжуур”, хууль цаазын тухай бичихийн завсар “Нууц товчоо”, “Гэсэрийн тууж” зэргийн тухай зурвасын төдийн дурджээ. Зуун билиг., хууль цаазач (хуулийн мэргэжилтэн) - Байсхийгээд л Москва руу албан хэргээр явдаг, манай хууль цаазач нар юу сурч ирдэг юм бол. “Цог” сэтгүүл., хууль цаазын сургууль (хууль цаазын ухаан судлах сургууль), хууль цаазын газар [хуучирсан] (хууль, шүүх байгууллага) - Надад хор өгсөн тэр өвгөнийг хууль цаазын газар мөрдөн шийтгэх буй заа. Л.Түдэв. Нүүдэл., хууль цаазын ухаан (засаг төр, шүүх цаазыг судалдаг шинжлэх ухаан), *монголын хууль гурав хоног (дүрэм журмаа барьдаггүй, биелүүлдэггүй гэсэн санаа), хууль гууль болж, цааз нь цаас болох [зүйр цэцэн үг] (шударга хууль байхгүй болох гэсэн санаа), хууль мэдэхгүй бол хэрэг битгий шүү [зүйр цэцэн үг] (хуулийн мэдлэггүй бол хуульч байх хэрэггүй гэсэн санаа), хуулийг хуураад барахгүй, хурыг зөөгөөд барахгүй [зүйр цэцэн үг] (шударга ёсыг баримтал гэсэн санаа), хуульд цэцэн нь дээр, хатанд тэнэг нь дээр [зүйр цэцэн үг] (хуульч хүний ухаан сэргэлэн, үг хурц оновчтой байх ёстой гэсэн санаа);
3. Нийтээр заавал дагаж журамлах ёстой гэж үзсэн зүйл: улсын төлөвлөгөө бол хууль (улсын төлөвлөгөө бол заавал биелүүлэх ёстой зүйл);
4. Сургамж баримтлал болгон хэлэх үлгэр, үг харьцуулал.