Монгол хэлний их тайлбар толь

2024-04-26 12:38:34http://mongoltoli.mn/

ХОНЬ

1. Монголчуудын таван хошуу малын нэг, бог мал. Дээд үүдэн шүдгүй, хивдэг, эвэртэй ба эвэргүй ч байдаг, том өөхөн сүүлтэй, салаа туурайтай хөхтөн амьтан: хонин сүрэг (голдуу хониноос бүрдэх бог малын сүрэг) - Бургасан толгойд олон болжмор шулганаж, тэр хойд энгэрт хонь бэлчин налайна. С.Удвал. Их хувь заяа., хонины мах (хонины эвдэж янзалсан мах), хонины хашаа (хонь хаших намхан хашаа), хонины шөл (хонины махаар хийсэн шөл), хонь гаргах (хонь нядлах) - Баян хоосноор дүүрэн энэ хорвоогийн жам болсон энэ ёсыг Төмөр ч дагахгүй байж чадсангүй, хонь гаргаж малын эзнийг дайлав. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хонь нядлах (хонь идэш болгон төхөөрөх), хонин толгой (бусад малыг хонин толгойд шилжүүлснээр 1 тэмээ 9 хоньтой, 1 адуу 7 хоньтой, 1 үхэр 5 хоньтой, 1 ямаа 0,9 хоньтой тэнцэх хэмжээ), хонь хяргах (хонины үсийг хайчаар хяргах), хонь эргүүлэхтэйгээ болох (хүүхэд өсөж тусад орох) - Магсаржавыг эзгүйд мал нь өсөж хэдэн адуутай болсон юм. Хүү нь хонь эргүүлэхтэйгээ болж өслөө. С.Удвал. Их хувь заяа., хонин жороо (морины зөөлөн ялгуун явдал) - Хонин жороо морь минь ээ хө, холбилзуулан тэшүүлээд бөмбөрөөд байна даа хө. Монгол ардын дуу., хонин чулуу (бөөн бөөнөөрөө байдаг, голдуу цагаан цайвар өнгөтэй ургаа чулуу, дух чулуу), хонин шүүс (хонины бүхэлд нь чанасан мах, хүндэт зочныг дайлах эрхэм идээ), хонь мал [хоршоо] (а. Хонь голлосон бусад мал; б. Таван хошуу мал), хонь ямаа [хоршоо] (бог мал, богино хөлийн мал) - Хонь ямааны сүүг сааж идсээр гуйж түүн, миний улсад хүрснийг би Төгөл мөрний захад газар орон өгөв. В.Инжаннаши. Хөх судар., *хонь дургүй талаасаа үргэх (хүн санаандаа нийцэхгүй юмнаасаа өө сэв амархан олдог гэсэн санаа), *хонь чоно болох (эвлэршгүй дайсан болох, муудалцах) - Төр бид хоёр хонь чоно боллоо. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., *хонинд орсон чоно шиг (зэрлэг хэрцгий авирлах) - Цайтын цагаан талд дайсныг гүйцээд, олон хонинд орсон чоно мэт цавчиж, нэг зуун хүнийг алав. Монголын нууц товчоо., *хонио чоноор мануулах (мэдсээр байж итгэлгүй хүнд юмаа найдаж орхих), *хэвтээ хонь үргээхгүй (бусдад халгүй, номхон), *хонины бэлчээрт хормой дор төрсөн (эгэл жирийн хүн) - Хонины бэлчээрт хормой дор төрсөн гэхэд эгэл хүмүүн гэж хэлэхийн аргагүй ер бусын их сүр хүч, увдис эрдмийг бурхан тэнгэр түүнд заяажээ гэлтэй. Б.Догмид. Хөх тэнгэрийн зарлиг., *хонин сүрэгт тэмээ орох (а. Олны дотор онцгойрч харагдах; б. Эрдэм чадвар, хүч чадлаараа олноос цойлох) *хонь идсэн чоно хонгилд хэвтэх (хэрэг хийгээд бие зайлах), *хонины бэлчээрт хүрэх чадалгүй (сул, дорой), хонь явахдаа түрүүний хонио харна [зүйр цэцэн үг] (ахмад үе нь хойч үедээ үлгэрлэдэг гэсэн санаа), хонь зуу хүрэхээр идэх юм олдохгүй [зүйр цэцэн үг] (а. Малчин хүний малаа хайрлах; б. Хүн баяжих тусам хашигладаг гэсэн санаа);

2. [зурхай] Сарны зурхайн арван хоёр эрхтний найм дахь нь: хонин жил (сарны зурхайн арван хоёр эрхтний доторх хонь эзэлсэн найм дахь жил) - Хотгор газрыг хорголоороо дүүргэсэн хотондоо ээлтэй хонь найман жил. Ардын аман зохиолын дээж., хонин өдөр (сарны зурхайн арван хоёр эрхтний доторх хонь эзэлсэн өдөр), хонин сар (хонь хяргах үе (VII.5-VIII.5), хонин цаг (үдийн хонь ирэх үе (13.40-15.40);

3. зурхай Нарны арван хоёр ордын нэг: хонины орд [зурхай] (хонь хургалах үе (III.21-IV.20);

4. Шим тэжээл дутсанаас хүүхэд багачуудын хумсны толионд голдуу гардаг өчүүхэн цагаан цэг, цагаан толбо: хумсны хонь (хумсны толионд байх өчүүхэн цагаан цэг);

5. Шагайны өргөн товгор тал: хонь буух (шагай орхиод хонь талаар нь буух);

6. [шилжсэн] Хүн, амьтны ноомой, номхон нь: хонины морь (номхон морь) - Дайчин цувааны дуулианд хөөрсөн хонины хээр нь далавчтай юм шиг товолзтол алхана. Б.Лхагвасүрэн. Хос уянга., *хонь болгох (хүний ааг омгийг дарах), хониноос номхон, хоормогоос зөөлхөн [зүйр цэцэн үг] (ноомой, хүлцэнгүй хүн);

7. [шилжсэн] Намхан, жижиг: хонин хашаа (намхан хашаа), хонин шатар (цагаан, хар хорин дөрвөн ширхэг мягманаар хоёр хүн тусгай хөлгөн дээр тоглох наадам), хонин шүд (морины язгуурын нарийн урт бөгөөд эрс цагаан шүд);

8. [шилжсэн] Амьтан ургамлын нэрд орохдоо овор бага, авсаархан, жижиг гэсэн санааг гаргана: хонин гөрөөс [амьтан] (аргаль хонь), хонин хараацай [амьтан] (голын эрэг орчмоор үүр хийж орших нэг зүйл хараацай), хонин хяргуй [амьтан] (морин хяргуйн эрэгчин, бие жижигхэн), хонин тэмээ [амьтан] (биеэр тэмээнээс бага, бөхгүй, сүүн тэжээлтэн, цайвар бор, шаравтар хүрэн болон хар хүрэн өнгийн урт үстэй амьтан), хонин цууцаль [амьтан] (хошуу нарийн, бие бяцхан, шөнө дуугардаг нэгэн зүйл шувуу), хонин арц [ургамал] (үнэр сайтай, ширхэг бүдүүн нэг зүйл арц), хонин бургас [ургамал] (хангайн бүсийн ширэнгэд ургадаг нэг зүйл бургас, мал үл иднэ), хонин зангуу [ургамал] (жалга, зөөлөн хөрстэй газар ургадаг, өндөр нь тохой шахам, иш гишүү олон салаа гарч сүлжин буталж ургана, навч иш үслэг бөгөөд өнгө цайвар ногоон, мал төдий л идэхгүй), хонин мэхээр [ургамал] (өндөр нь гучин см орчим, иш шулуун, уртавтар навчтай, навчны дээд тал гялгар, доод тал нь цайвар ногоон нэг зүйл ургамал), хонин сойх [ургамал] (нэгэн зүйл лууль, болгож иднэ, исгэлэн ус хийнэ), хонин шарилж [ургамал] (хонхор тойром, төхөм газар ургадаг нэгэн зүйл шарилж, өндөр нь дэлэм хүртэл, салаа гишүү нь морин шарилжийн адил, өнгө цайвар ногоон, буурцаг хар будааны хэртэй, аль ч цагт тэмээ бог малд зохимжтой тэжээл болно), хонины нүдэн цэцэг [ургамал] (зэрэг зэрэг давхацсан хэлтэс цэцэгтэй, голгэсэртэн овгийн нэгэн зүйл цэцэг), хонин нүд [ургамал] (цагаан цэцэг).