2024-05-21 04:56:16http://mongoltoli.mn/
1. Үйлдэх, бүтээх: ажил хийх (хөдөлмөрлөх, ажиллах), ан гөрөө хийх (ан агнах, ангаар хөөцөлдөх), аялал хийх (аялалд явах, зугаалах), биеийн тамир хийх (биеийн тамираар хичээллэх), гэм хийх (буруу гажуу хэрэг үйлдэх), гэрийн даалгавар хийх (хичээл дээр үзсэнээ гэртээ бататган давтах), гэрээ хэлэлцээр хийх (гэрээ хэлэлцээр байгуулах), дадлага хийх (сурч мэдсэнээ амьдрал дээр практикт туршиж үзэх), дайн хийх (дайн өдөөх, дайнд татагдан оролцох), дүгнэлт хийх (дүн шинжилгээ өгөх), ёс хийх (а. Мэндлэх; б. Ёс журмыг нь гүйцээх), зам хийх (зам тавих, замтай болгох), засвар хийх (засаж янзлах), зөв хийх (ёс журам, зааврынх нь дагуу хийх), зөвлөгөөн хийх (цуглаж зөвлөлдөн ярилцах), идээ хийх (а. Хоол унд бэлдэх; б. Цагаан идээгээ боловсруулах), мод хийх (а. Мод түлш бэлтгэх; б. Модны дарх хийх), мөргөл хийх (хүндэлж сүсэлж буй зүйлдээ толгойгоо хүргэн ёслох), наймаа хийх (худалдах, худалдан авах), нүгэл хийх (нүгэл болох зүйл үйлдэх) - Би уг нь төрийн хар хүн, тэртээ тэргүй та нарын хэлдгээр их нүгэл хийсэн. С.Удвал. Их хувь заяа., өртөө улаа хийх (өртөөнөөс өртөө хүртэл мэдээ хүргэх, өртөө хооронд хүн хүргэж унасан морийг нь эргүүлэн авч ирэх), саад хийх (саатуулах, садаа болох), сайн үйл хийх (олонд тустай, хүнд хэрэгтэй зүйл хийх), салах ёс хийх (а. Хол явж буй хүнд ерөөл хэлж үдэн мордуулах, холдон явж байгаагаа илтгэн ёс үйлдэх - Монгол залуу оюутан биднийг тоссон манай элчин сайдын нөхөдтэй түр салах ёс хийв. Б.Ринчен. Өмнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл; б. Нас барагсдыг сүүлчийн замд нь үдэж гаргах - Сүүлийн замд нь ийнхүү үдэж салах ёс гүйцэтгэв. Н.Банзрагч. Зам), сургууль хийх (сурахын тул ажиллаж оролдох), тагнуул хийх (тагнан турших), ухуулга ~ таниулга хийх (ухуулан тайлбарлах) - Сүрмааг битгий яв гэж бүгдээр ухуулга хийв. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., тариа хийх (а. Тариураар арьс махны завсар, булчин болон судсанд эмийн зүйл шахах; б. Тариа тарих, суулгах), тоглоом хийх (шоолсон өнгө аясаар хандах, наадам наргиа болгох), төлөвлөгөө хийх (төлөвлөгөө боловсруулах), тус хийх (тус болох, туслалцаа үзүүлэх), тэмцэл хийх (тэмцэх, босон эсэргүүцэх), үгүй хийх (а. Байхгүй болгох; б. Алах, цааш харуулах), хань хийх (хань болгох, хань татах), хичээл хийх (сурч мэдэхээр шамдах), хоол хийх (а. Хоол бэлтгэн боловсруулах; б. Хоол тэжээл болгон хэрэглэх; в. Аар саар зүйлээр хоолших) - Би чиний хар махаар чинь хоол хийх биш дээ халуун цусаар чинь унд хийх биш дээ. Халх ардын тууль., худалдаа хийх (наймаа хийх), хурал хийх (хуралдах), хурим хийх (гэрлэх, хуримын ёс үйлдэх), хүн хийх (хүн болгон хүмүүжүүлэх), хүний үгээр үг хийх (дам сонсон зүйлээ үнэнд бодох), цай хийх (а. Цай боловсруулан үйлдэх; б. Цай чанах; в. Цай аягалах), эсгий хийх (хонины ноосыг зулж нягтруулан эсгий болгох) - Зуны сайхан цагт хангай нутагт эсгий хийх нь нэг ёсондоо баяр наадам байдаг. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хийх үйлдэх [хоршоо] (юмыг бүтээн бий болгох), хийх бүтээх [хоршоо] (ажиллах, юмыг шинээр бий болгох), *гар хөл хийх (зарах, ойр зуурын ажилдаа туслалцуулах), *наагуур хийх (аливаа зүйлийг зохих хүнд нь мэдэгдэлгүй өөрийн дураар хийх), *өлмий дороо хийх (эрхэндээ оруулах), *доош хийх (хэн нэгнийг далд утгаар гутаан доромжлох), *эд бад хийх (а. Алах - Бор иргээ сольдог юм уу гэж байтал нядлагч ирж, өнөөх хонинуудыг эд бад хийхээр хөтлөн одлоо. Л.Түдэв. Уулын үер; б. Дуусах, үгүй хийх, барах - Бас л цамцаа уруулж орхиод ирж дээ. Ээ чааваас ... өчигдөр надаас уйлах шахам гуйж авсан хэдэн мөнгөө бас эд бад хийж орхио шив дээ гэв. Э.Оюун. Дорлиг сэрлээ), хийх ч хэцүү байх ч хэцүү [зүйр цэцэн үг] (яамаар ч юм бэ дээ, яахаа мэдэхгүй тээнэгэлзэх), хийвэл хийсэн шиг, хэлбэл хэлсэн шиг [зүйр цэцэн үг] (ажил хэргийг оромдох хэрэггүй гэсэн санаа), ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал [зүйр цэцэн үг] (хийвэл хийсэн шиг хийх), хийвэл бүү ай, айвал бүү хий [зүйр цэцэн үг] (хийж эхэлсэн бол заавал дуусга), хэлдэг нь бал, хийдэг нь хор [зүйр цэцэн үг] (хэлэх хийх хоёр нь зөрөх), хэлсэнд нь итгэхээр хийсэнд итгэ [зүйр цэцэн үг] (хэлснээр нь бус хийснээр нь дүгнэ гэсэн санаа);
2. Юмыг сав суулга зэрэгт агуулах: авдарт хийх (авдарт агуулах), зууханд хийх (зууханд агуулах) - Тогоогоо авч тавиад зуухандаа аргал хийх гэтэл түлш бага болж байгаа санаанд нь орлоо. С.Удвал. Та бид уулзана., давс хийх (а. Хоол унданд давс тохируулан орхих; б. Юманд улам нэрмээс болох үйл үйлдэх), далд хийх (хүний нүднээс далд газар агуулах), өвөртөө хийх (дээлийн энгэрт шургуулах), усанд хийх (усанд дүрэх), хашаанд хийх (хашаанд хаших, хорих), *дайран дээр нь давс хийх (улам цааш нь түлхэх), *нуруу руу хүйтэн ус хийх шиг болох (айж цочсоноос, эвгүй сэтгэгдэл төрснөөс бие эвгүйрхэх) - Өмнө зугтан яваа чоно малгайтай юм шиг харагдсан билээ. Энэ сонин бөгөөд аймаар юмыг хараад нуруу өөд хүйтэн ус хийх шиг, толгойн үс босох шиг болов. Ч.Лодойдамба. Малгайтай чоно., *нүүр хийх газаргүй болох (туйлын их ичиж зовох) - Санжаа Должинд санаархаж байна гэдгийг бригадынхнаар барахгүй баазаар нэг шуугилдах болсон тул Должин туйлгүй ичиж, нүүр хийх газаргүй болов. Н.Банзрагч. Өгсүүр зам;
3. Хувцас, эдлэл өмсөж, зүүж хэрэглэх: бөгж хийх (а. Гартаа бөгж зүүх; б. Бөгж үйлдэх), бээлий хийх (а. Бээлий оёх; б. Бээлий өмсөх), чихэвч хийх (чихэвч зүүх, чихэвч өмсөх), ээмэг хийх (а. Чихэндээ ээмэг зүүх; б. Ээмэг үйлдэх);
4. Хэрэгцээнд зориулж ямар нэгэн юм бий болгох, бэлдэх: бэл хөрөнгө хийх (эх үүсвэр хөрөнгө болгох), хань хийх (хань хамсаа болгох), мод хийх (а. Ургаа модыг огтолж хэрэгцээнд бэлдэх; б. Мужаан хийх), идэш хийх (идшинд зориулж мал нядлах), мал хийх (а. Дорой муу төлийг арчлан мал болгох; б. Мал алж нядлах), чадах бүхнээ хийх (өөрийн чадлаар зүтгэх, бололцоогоороо хийх) - Гүрнээ аврах их үйлд, эзнээ харах ёсгүй, чадах бүхнээ хийх нь зөвлөх бидний үүрэг. В.Шарма. Таван сургамж;
5. Ямар нэг муу учир явдал гаргах: ял хийх (ял шийтгэх, ноогдуулах), саад хийх (садаа садаа), садаа хийх (түвэг болох, тотгор учруулах), алдаа хийх (осол эндэл гаргах), сүйд хийх (болохгүй юм хийх, олныг нь сандраах), хулгай хийх (юм хулгайлах, хүний юмыг зөвшөөрөлгүй авах), тохуу хийх (доог болгох, тоглоом хийх) - Тэгээд хорвоог сэтгэлдээ ханиа өвөртөө хийгээгүй юу? гэж урдаас тохуу хийв. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хэрэгт хийх (муу хэрэг явдалтай орооцолдуулах) - Та шинэ ирсэн болохоор занг нь мэдэхгүй байна. Дураар нь тавьчихвал хүнийг хэрэгт хийх улс. Ж.Бямба. Их аяныхан;
6. Янз бүрийн дүрслэх үгтэй нийлж агшин зуур болох үйлийг илэрхийлнэ: хотос хотос хийх (хотолзох); *цурам хийх (хэсэгхэн хугацаанд унтаад авах) - Өвгөн саравчилсан гараа буулгаж сайхан цагаан сахлаа илэн, чилсэн нүдээ анивчиж –“Ээ дээ манай багийн дарга сэргэлэн, мөн ч сайн хүн шүү. Амь дүйсэн үер дунд цурам ч хийсэнгүй” гэв. Ч.Лхамсүрэн. Санамсаргүй учрал.