I
1. Эзэмшиж байсан юмнаасаа салах, хаях гээх: адуу алдах (адуунаасаа салах), дэлгэрэнгүй...малгай алдах (малгайгаа гээх), мөнгө алдах (мөнгөө гээх, мөнгөнөөсөө салах);
2. Барьж байсан юмыг унагах;
хутга алдах (а. Хутгаа унагах; б. Хутгаа алдах) -
Давхийн цочиж хутгаа алдаад гүйн одов. дэлгэрэнгүй...style="font-size: 10px;">Б.Чойндон. Галбын говьд., ташуураа алдах (а. Ташуураа унагах; б.Ташуураа гээх), *ташуур алдам (маш их жавартай хүйтэн);
3. Дагаж мөрдөх гол зүйлээс хазайх, гажиж төөрөх, ёс жаягаа гээх:
ам алдах (а. Амаар зөвшөөрөх; тангараг тавих; б. Нууц зүйлийг
дэлгэрэнгүй...болгоомжгүй ярих), ам алдвал барьж болдоггүй, агт алдвал барьж болдог [зүйр цэцэн үг] (хэлэх үгээ сайн бодож хэл гэсэн санаа), баримжаа алдах (баримталбал зохих зүйлээс зөрчих, хазайх), ёс алдах (хэв журмаас гаж буруу явах), замаа алдах (а. Төөрөх, мөрдөх замгүй болох; б. Амьдралын буруу замд орох) - Залилах гээд замаа алдах, зандрах гээд хүндээ алдах. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай., зүг алдах (зүг чиггүй болох, төөрөх), мөр алдах (мөшгөх мөр замгүй болох), мөрөө алдах (а. Явсан замаа олохгүй болох; б. Хуулах, унших, бичих зэрэгт эгнээ орхин алгасах; в. [шилжсэн] Гэмт хэрэг хийх, архи уух зэргээр амьдралаа үрэх), Монголоо алдах (монгол үндэснийхээ ёс заншлыг умартан гээх), нэр хүндээ алдах (үнэ хүндгүй болох), сахилга алдах (журамлан дагаж явбал зохих зүй зарчмаас зөрчиж буруудах), хүнээ алдах (хүн чанараа гээх), цаг алдах (а. Ажиллах цагийг гарздах; б. Үйл ажлын зохистой үеийг үргүй өнгөрүүлэх; в. Цагаа хулгайд алдах), чиг алдах (а. Зүй зарчим, гол шугамаасаа гажиж хазайх; б. Зүг алдах), эх захаа алдах (дээр дор, ах захын ялгаа ёсыг үл хайхрах) - Яасан эх захаа алдсан хүүхдүүд вэ. Ч.Лодойдамба. Манай сургуулийнхан., үг алдах (бусдад хожим гэмшилтэй өө сэвтэй үг санамсаргүй хэлэх), үг алдсанаас үхэр алдсан нь дээр [зүйр цэцэн үг] (хэлсэн үгийг буцааж болдоггүй гэсэн санаа), алдах онох [хоршоо] (сайн муу хоёр ээлжлэх) - Ухаан сайтай ч гэсэн чи алдаж болох юм, усан тэнэг ч гэсэн би онож болох биз. Д.Пүрэвдорж. Талын туяа., алдах эндэх [хоршоо] (алдаа эндэл гаргах), *нүүр алдах (нэр хүндгүй болох), *хөл алдах (а. Ус гатлахад хөл газар хүрэхгүй болох; б. [шилжсэн] Худалдаа арилжаа хийгчид ашиг хонжоо олж чадалгүй бэл хөрөнгөдөө халдаж сүйрэх; в. [шилжсэн] Олон болон их юмны дотор орсны улмаас аль учраа олохгүй сандрах, төөрөлдөх, нүд алдах; г. [шилжсэн] Айж сандран учраа олохгүй болох; д. [шилжсэн] Олны дотор байр сууриа олж чадахгүй алдаж эндэх - Амьдралд хөл алдаж явахад минь тусалсан юм. С.Эрдэнэ. Хонгор зул; е. [шилжсэн] Ихэд хүндэтгэн дайлж, цайлах), *хөлөө алдах (а. Жагсаж хөл нийлүүлэн явахад хөлөө сольж гишгэх; б. Худалдаа наймаанд бэл алдах);
4. Аливаа нэг шинж тэмдэг, чанар байдал буурах, хэвийн биш болох:
жавхаа алдах (сүр жавхлангүй болох),
дэлгэрэнгүй...замбараа алдах (эх зах, эмх цэгцгүй болох), зүс алдах (өнгө зүс гундаж муудах), зүрх алдах (айж сүрдэх, халшрах), өнгө алдах (язгуурын өнгө дүр, төрх нь үгүй болж, өнгө гандах), сойлго алдах (адуу, тэмээ зэрэг сойсон малын уяа, эдэлгээ, идэш нь тохиромжгүй болох), тав тух алдах (тохигүй байх; тохигүй болох), хүч алдах (а. Хүн, амьтан, юмны чадал тэнхээ мөхөсдөх; б. Малын тарга тэвээрэг муудах), хэмжээ алдах (буруу хэмжих, хэмжээнээс зөрж өөр болох), хээгээ алдах (ичих зовохоо болих), чанараа алдах (юмны яс чанар урьдах байдлаасаа дордох), царай алдах (а. Өнгө зүс гундаж муудах; б. [шилжсэн] Харамч, аминч зан гаргах) - Охин минь бүр царай алдаж орхижээ. С.Эрдэнэ. Холбоо гурван тууж., *сэтгэл алдах (а. Санаа зовон гутрах; б. Итгэлгүй болох; в. Хэн нэгэнд дурлах);
5. Ямар нэг хэрэгтэй, ашигтай юмнаас хагацан хохирох -
Багаас гэнэдэж, ихийг алдах. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн дэлгэрэнгүй...үгийн далай., амь алдах (нас барах) - Хуучны бүдүүлэг байдлаар, хүүхдийг сувилж болдоггүй, хичнээн түмэн нялхсыг түүний харгаагаар алддаг шүү. Д.Нацагдорж. Зохиолууд., аргаа алдах (хэрхэх аргаа олохгүй болох, арга тасрах, гайхшаа барах), ашиг алдах (ашиг олз байхгүй болох), ая алдах (а. Сэтгэл зохисгүйдэж, зан ааш хувирах; б. Дууны хөг аяыг тохируулахгүй болох), бэл алдах (худалдаа наймаанд хөрөнгө мөнгөөр хохирох), мөрий алдах (бооцоолж наадахад хожигдсон нь хожсондоо бооцоо өгөх), орлого алдах (орлогогүй болох), чадвараа алдах (чадваргүй болох);
6. Бие махбод хямарснаас ялгадас ойр ойрхон гарах:
хөлс алдах (а. Хөлс маш их гарах; б. Хөлс сэвж эмгэгтэй болох),
дэлгэрэнгүй...чацга алдах (гэдэс өвдөж, шингэн ялгадас ойр ойрхон гарах), шээс алдах (а. Ойр ойрхон шээх; б. Маш их айх);
7. Байвал зохих зүйл үгүй болох:
гам алдах (эмчилгээний дагавал зохих журмыг эс биелүүлэх),
дэлгэрэнгүй...нойр алдах (нойргүйдэх), сэрэмж алдах (бодож болгоомжлохгүй осолдох), тамир тэнхээ алдах (хүчин чадал буурч доройтох), тоо алдах (а. Тоолж баршгүй; б. Тоолж буй зүйлийн дэс дугаарыг алдах), *хүн дүрсээ алдах (хүний ёсноос гажууд зүйл хийх, сахилга журамгүй болох), *чөмөг алдах (мал гөрөөсний эцэж турах);
8. Барьж тогтоож байсан юмыг цалгардан сул болгож, гэнэ алдах, хохирол учруулах:
буу алдах (а. Буугаа хулгайд алдах; б. Санамсаргүй
дэлгэрэнгүй...бууны гох дарах), гал алдах (а. Галыг хамгаалж чадахгүй түймэр тавих; б. Түлшээр тасарч галлаж чадахгүй болох - Манайх гэдэг айл гал алдах дөхөөд байна. Ч.Чимид. Хавар намар), түймэр алдах (осолдож, гал гадагш гаргах, гарсан түймрийг унтрааж чадахгүй болох), ус алдах (а. Усыг үр ашиггүй гоожуулж урсгах; б. Ус шүүрэх, асгарах), цус алдах (цус ихээр гоожих), мэдээ алдах (ухаангүй болох; мэдрэлгүй болох);
9. Аливаа юмыг хийж бүтээх боломж, чадвар үгүй болох:
ажлаа алдах (а. Хийж байсан ажлаа бусдад булаалгах; б. Үр ашиггүй ажил оролдох,
дэлгэрэнгүй...цагийг дэмий өнгөрүүлэх), алийгаа алдах (яах ч учраа олохгүй болох), барьц алдах (а. Барьцаа тавих; б. [шилжсэн] Сандрах, бажгадах, туршлагагүйдэх), боломж алдах (аятайхан үеийг ашиглалгүй өнгөрөөх), гэнэ алдах (гэнэдэх), итгэл алдах (найдсан хүсэл үл бүтэх, итгэмжгүй болох);
10. Мэдрэлийн эрхтний цочмог сэрэлтээс ямар нэг үзэгдэл үүсэх:
дуу алдах (баярлах, цочих зэрэгт гэнэт огцом чанга дуугарах),
дэлгэрэнгүй... инээд алдах (гэнэт инээх, гэнэт хөхрөх), нүд алдах (а. Алсыг харж гүйцэхгүй байх; б. [шилжсэн] Их олон зүйл зэрэг харж төөрөлдөх), санаа алдах (бодол санааны зовууриас болж, гэнэт урт амьсгаа авах), сүүрс алдах (ямар нэг зүйлийн талаар сэтгэлдээ бодож зовуурилан уртаар амьсгал авах), тэсвэр алдах (тэвчээр дуусах), уйлаг алдах (а. Уйлмаар болж ирэх; б. Хайрлан харамсах, ихэд өрөвдөж уйлмаар болох; в. [шилжсэн]Царай алдах), уулга алдах (а. Дуу алдах; б. Цочиж сандарснаас болж элдэв үг санамсаргүй хэлэх зэргээр бэлэнчээр аашлах), ухаан алдах (а. Ухаан балартан муужрах; б. Юмыг үзэх, сонирхох зэрэгт машид баярлах);
11. Завдах шахах:
барин алдах (бараг барих шахах),
уйлан алдах (уйлах шахах),
дэлгэрэнгүй...үзэж алдах ~ үзэлцэж алдах (а. Үйл ажилд мэрийн чармайх; б. Хүчлэн маргаж тэмцэлхийлэх);
12. Тодотгон холбох -х нөхцөлт үгтэй хавсран эс тоомсорлох утга илтгэнэ:
гүйхээ алдах (гүйж ядах, гүйх аядах),
дэлгэрэнгүй...сурахаа алдах (арайхийн сурах).
- адуу алдах - адуунаасаа салах
- малгай алдах - малгайгаа гээх
- мөнгө алдах - мөнгөө гээх, мөнгөнөөсөө салах
- хутга алдах - а. Хутгаа унагах; б. Хутгаа алдах
- ташуураа алдах - а. Ташуураа унагах; б.Ташуураа гээх
- ташуур алдам - маш их жавартай хүйтэн
- баримжаа алдах - баримталбал зохих зүйлээс зөрчих, хазайх
- ёс алдах - хэв журмаас гаж буруу явах
- замаа алдах - а. Төөрөх, мөрдөх замгүй болох; б. Амьдралын буруу замд орох
- монголоо алдах - монгол үндэснийхээ ёс заншлыг умартан гээх
... үргэлжлүүлэн харах ...- нэр хүндээ алдах - үнэ хүндгүй болох
- сахилга алдах - журамлан дагаж явбал зохих зүй зарчмаас зөрчиж буруудах
- хүнээ алдах - хүн чанараа гээх
- цаг алдах - а. Ажиллах цагийг гарздах; б. Үйл ажлын зохистой үеийг үргүй өнгөрүүлэх; в. Цагаа хулгайд алдах
- чиг алдах - а. Зүй зарчим, гол шугамаасаа гажиж хазайх; б. Зүг алдах
- эх захаа алдах - дээр дор, ах захын ялгаа ёсыг үл хайхрах
- жавхаа алдах - сүр жавхлангүй болох
- замбараа алдах - эх зах, эмх цэгцгүй болох
- зүс алдах - өнгө зүс гундаж муудах
- зүрх алдах - айж сүрдэх, халшрах
- өнгө алдах - язгуурын өнгө дүр, төрх нь үгүй болж, өнгө гандах
- сойлго алдах - адуу, тэмээ зэрэг сойсон малын уяа, эдэлгээ, идэш нь тохиромжгүй болох
- тав тух алдах - тохигүй байх тохигүй болох
- хүч алдах - а. Хүн, амьтан, юмны чадал тэнхээ мөхөсдөх; б. Малын тарга тэвээрэг муудах
- хэмжээ алдах - буруу хэмжих, хэмжээнээс зөрж өөр болох
- хээгээ алдах - ичих зовохоо болих
- чанараа алдах - юмны яс чанар урьдах байдлаасаа дордох
- царай алдах - а. Өнгө зүс гундаж муудах; б. [шилжсэн] Харамч, аминч зан гаргах
- сэтгэл алдах - а. Санаа зовон гутрах; б. Итгэлгүй болох; в. Хэн нэгэнд дурлах
- аргаа алдах - хэрхэх аргаа олохгүй болох, арга тасрах, гайхшаа барах
- ашиг алдах - ашиг олз байхгүй болох
- ая алдах - а. Сэтгэл зохисгүйдэж, зан ааш хувирах; б. Дууны хөг аяыг тохируулахгүй болох
- бэл алдах - худалдаа наймаанд хөрөнгө мөнгөөр хохирох
- мөрий алдах - бооцоолж наадахад хожигдсон нь хожсондоо бооцоо өгөх
- орлого алдах - орлогогүй болох
- чадвараа алдах - чадваргүй болох
- хөлс алдах - а. Хөлс маш их гарах; б. Хөлс сэвж эмгэгтэй болох
- чацга алдах - гэдэс өвдөж, шингэн ялгадас ойр ойрхон гарах
- шээс алдах - а. Ойр ойрхон шээх; б. Маш их айх
- гам алдах - эмчилгээний дагавал зохих журмыг эс биелүүлэх
- зүг алдах - зүг чиггүй болох, төөрөх
- мөр алдах - мөшгөх мөр замгүй болох
- мөрөө алдах - а. Явсан замаа олохгүй болох; б. Хуулах, унших, бичих зэрэгт эгнээ орхин алгасах в. [шилжсэн] Гэмт хэрэг хийх, архи уух зэргээр амьдралаа үрэх
- нойр алдах - нойргүйдэх
- сэрэмж алдах - бодож болгоомжлохгүй осолдох
- тамир тэнхээ алдах - хүчин чадал буурч доройтох
- тоо алдах - а. Тоолж баршгүй; б. Тоолж буй зүйлийн дэс дугаарыг алдах
- хүн дүрсээ алдах - хүний ёсноос гажууд зүйл хийх, сахилга журамгүй болох
- чөмөг алдах - мал гөрөөсний эцэж турах
- буу алдах - а. Буугаа хулгайд алдах; б. Санамсаргүй бууны гох дарах
- гал алдах - а. Галыг хамгаалж чадахгүй түймэр тавих; б. Түлшээр тасарч галлаж чадахгүй болох - Манайх гэдэг айл гал алдах дөхөөд байна. Ч.Чимид. Хавар намар.
- түймэр алдах - осолдож гал гадагш гаргах, гарсан түймрийг унтрааж чадахгүй болох
- ус алдах - а. Усыг үр ашиггүй гоожуулж урсгах; б. Ус шүүрэх, асгарах
- цус алдах - цус ихээр гоожих
- мэдээ алдах - ухаангүй болох мэдрэлгүй болох
- ажлаа алдах - а. Хийж байсан ажлаа бусдад булаалгах; б. Үр ашиггүй ажил оролдох, цагийг дэмий өнгөрүүлэх
- алийгаа алдах - яах ч учраа олохгүй болох
- барьц алдах - а. Барьцаа тавих; б. [шилжсэн] Сандрах, бажгадах, туршлагагүйдэх
- боломж алдах - аятайхан үеийг ашиглалгүй өнгөрөөх
- гэнэ алдах - гэнэдэх
- итгэл алдах - найдсан хүсэл үл бүтэх, итгэмжгүй болох
- дуу алдах - баярлах, цочих зэрэгт гэнэт огцом чанга дуугарах
- инээд алдах - гэнэт инээх, гэнэт хөхрөх
- нүд алдах - а. Хараа гүйцэмгүй алсыг харж чадахгүй байх; б. [шилжсэн] Их олон зүйл зэрэг харж төөрөлдөх
- санаа алдах - бодол санааны зовууриас болж, гэнэт урт амьсгаа авах
- сүүрс алдах - ямар нэг зүйлийн талаар сэтгэлдээ бодож зовуурилан уртаар амьсгал авах
- тэсвэр алдах - тэвчээр дуусах
- уйлаг алдах - а. Уйлмаар болж ирэх; б. Хайрлан харамсах, ихэд өрөвдөж уйлмаар болох; в. [шилжсэн]Царай алдах
- уулга алдах - а. Дуу алдах; б. Цочиж сандарснаас болж элдэв үг санамсаргүй хэлэх зэргээр бэлэнчээр аашлах
- ухаан алдах - а. Ухаан балартан муужрах; б. Юмыг үзэх, сонирхох зэрэгт машид баярлах
- ам алдах - а. Амаар зөвшөөрөх тангараг тавих; б. Нууц зүйлийг болгоомжгүй ярих
- ам алдвал барьж болдоггүй, агт алдвал барьж болдог - хэлэх үгээ сайн бодож хэл гэсэн санаа
- амь алдах - нас барах
- үг алдах - бусдад хожим гэмшилтэй өө сэвтэй үг санамсаргүй хэлэх
- үг алдсанаас үхэр алдсан нь дээр - хэлсэн үгийг буцааж болдоггүй гэсэн санаа
- үзэж алдах~үзэлцэж алдах - а. Үйл ажилд мэрийн чармайх; б. Хүчлэн маргаж тэмцэлхийлэх
- алдах онох - сайн муу хоёр ээлжлэх
- алдах эндэх - алдаа эндэл гаргах
- нүүр алдах - нэр хүндгүй болох
- хөл алдах - а. Ус гатлахад хөл газар хүрэхгүй болох; б. [шилжсэн] Худалдаа арилжаа хийгчид ашиг хонжоо олж чадалгүй бэл хөрөнгөдөө халдаж сүйрэх; в. [шилжсэн] Олон болон их юмны дотор орсны улмаас аль учраа олохгүй сандрах, төөрөлдөх, нүд алдах; г. [шилжсэн] Айж сандран учраа олохгүй болох; д. [шилжсэн] Олны дотор байр сууриа олж чадахгүй алдаж эндэх - Амьдралд хөл алдаж явахад минь тусалсан юм. С.Эрдэнэ. Хонгорзул е. [шилжсэн] Ихэд хүндэтгэн дайлж, цайлах;
- хөлөө алдах - а. Жагсаж хөл нийлүүлэн явахад хөлөө сольж гишгэх; б. Худалдаа наймаанд бэл алдах
- барин алдах - бараг барих шахах
- уйлан алдах - уйлах шахах
- гүйхээ алдах - гүйж ядах, гүйх аядах
- сурахаа алдах - арайхийн сурах
Ижил үг
