I
1. Хүн, амьтны бэлхүүс, хүзүү хоёрын хоорондох хэсэг: цээжин бие (бүсэлхийнээс дээших хэсэг), дэлгэрэнгүй...өргөн цээжтэй (цээжний хэмжээ өргөн), цээж багатай (цээж нь бага), цээж дүүрэн амьсгалах (а. Цээжээ дүүртэл амьсгалах; б. Уужуу амьсгалах) - Тэрээр цээж дүүрэн амьсгалав. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., цээж дүүрэх ~ цээж тэлэх (өвчүүний дотоодод ихэд өвдөх, чээжээр хатгуулах, дүүрч амьсгал бүтэх өвчин), цээжний хөндий (өрцнөөс дээших хөндий, хэнхдэг), цээжний хэнхэрцэг (өвчүү, хавирга, сээрийн яснаас бүрдсэн шоовон хэлбэртэй ясан хайрцаг), *цээж авах (морины чээжинд гэм суулган, хөлийг нь доголуулах) - Бөмбийтөл ховил суусан мориороо, уржнан намар дээд Хайлантайн даваа руу эрчээрээ орж ирэхэд нь “Унаагаа хайрлахыг мэдэхгүй, юу гээчийн золиг вэ! Морин цээж авах нь” хэмээн эвхэж зангидсан таван алдын татлагаар, эцэг нь ууцан дундуур нь хоёр ороолгосноос хойш нэлээд эмээдэг болжээ. Л.Чойжилсүрэн. Өвсний шүүдэр., *цээж онгойх (ухаан санаа уужрах), *цээж түрэх ~ цээж тэлэх (а. Чээжээ урагш болгох - Хүрээний зах зээлийн газар цээжээ түрж явах боловч, урьдын адил хөдлөх бүр хүн амьтныг занчиж зодохыг хэдийн байжээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа; б. [шилжсэн] Омгорхог зан ааш гаргах, ханхалзах - Тэд нарын нэг нь Улиастайн худалдаачингуудтай урьд цагт сүлбэлдэж, ашиг хонжоо ихтэйгээр арилжаа наймаа гүйлгэн, баян бардмаараа гайхуулан цээж тэлж явсан Хулгар Гэндэн гэгч байв. Д.Цэвэгмид. Соёлын зул бадраасан нь., *цээж тэнийх (сэтгэлийн зовлон, дарамт арилах) - Шар, хар, лам гэргийтний аль сайчуул хаандаа яавал сайн, яавал тусгүй гэдэг саналаа шууд хэлж, ардын цээж тэнийгээд, жаран жилийн жаргал эдэлнэ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *цээж уужрах (а. Чээж дүүрэхээ болих; б. Сэтгэл санаа тайвшрах), *цээжний бөх (ухаантай, мэргэн цэцэн) - Танай эрдэмтэн, одоо танай ард түмний хүнд бэрх тэмцэлд яаж тусалж байгааг мэдсэн байлгүй дээ, цээжний бөх танай эрдэмтэн чухам хэний талд байна вэ? Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *цээжээ уудлах (санасан бодсоноо нуулгүй, бүгдийг ярих, хэлэх), *цээжнийхээ махыг барж идэх (сэтгэл туйлын их зовох), *аавын цээж (а. Хаахгар, их зантай, давлиун хөвгүүн; б. [яриа] УАЗ маркийн бага оврын ачааны авто машин), *аавын цээж гаргах (нас бага хүүхэд, хаахгар, давлиун зан гаргах), *хөндий цээж (юу ч мэдэхгүй байж мэдэмхийрдэг, бардам сагсуу), *чээжин дотор түймэр шатавч утааг нь хамраараа гаргах (биеэ барих, хэчнээн уур хүрч байвч түүнээ мэдэгдэхгүй байх) - Чээжин дотор түймэр шатахад утааг нь хамраараа гаргахгүй байх эр хүний хамгийн нандин чанар нь гэж Тэвх, Чавх хоёрын бие биедээ хэлж байсан үг санаанд нь ороод, худлаа ч гэсэн тоомсоргүй царай гарган гөлийж суулаа. Ж.Пүрэв. Бээлий., *цээжний хөндий рүү юм хаях (идэх; эрүү толгой зодолдуулах), эр хүний цээжинд эмээлтэй хазаартай морь багтана [зүйр цэцэн үг] (эр хүний ухаан бодол уужуу гэсэн санаа);
2. Хувцас хунарын бэлхүүснээс дээших хэсэг:
дээл цээжээрээ элбэгдэх (дээлийн бэлхүүснээс дээших хэсэг элбэгдэх, томдох);
3. [шилжсэн] Үзсэн сонссоноо мартахгүй тогтоох чадвар:
цээж бичиг ~ цээж бичлэг (сурагч багшийн уншиж хэлснийг юм харахгүй бичих
дэлгэрэнгүй...бичгийн ажил), цээж ихтэй ( а. Хүн амьтны цээж, эх биеэс хэтэрхий их; б. Үзсэн сонссоноо мартдаггүй хүн; цээжтэй), цээж сайтай (хүний оюун ухаан хурц, сэргэлэн, юмыг мартдаггүй), цээжээр бичих (бодсон санасан, тогтоосон зүйлээ бичих), цээжээр бодох (тоо бодлогыг бичилгүйгээр бодох), цээжээр ярих (бичиг, ном харалгүйгээр ярих), цээж зүрх [хоршоо] (сэтгэл санаа, зориг зүрх) - Садар санаа минь салхинд арчигдаасай, цээж зүрх цэцэг шиг сэргээсэй. Шүлэгч Лувсандондовын бүтээл;
4. [шилжсэн] Ухаан санаа, оюун ухаан:
цээж муутай (а. чээжиндээ гэмтэй, өвчтэй; б. Юм тогтоохдоо муу),
дэлгэрэнгүй...цээж сайтай (юм тогтоохдоо сайн, оюун ухаан сайтай), цээж саруул (ухаан санаа, ухаан бодол уужуу), цээж дүүрэн (сэтгэл санаа баясгалантай), цээж дүүрэн баяртай алхлах (сэтгэл санаа, баяр баяслаар дүүрэн алхах), *цээжээ хавтаслах (ном эрдэмтэй болох, ном зохиол их уншиж мэдлэгтэй болох) - Зохион бичихдээ, хэл сурахдаа, сайхан ном хэлнээ буулгахын чин зориг тавихдаа, юуны өмнө орчин үеийн дэлхий нийтийн ерөнхий боловсролт хүний хэмжээнд хүртэл, манай соёлт ардын маань зүйр үгээр хэлбэл цээжээ хавтаслах нь тун чухал болж байна. Б.Ринчен. Зохиолч, орчуулагч болоход юу хэрэгтэй вэ?;
5. [шилжсэн] Аливаа юмны дээд талын хэсэг.
- цээжин бие - бүсэлхийнээс дээших хэсэг
- өргөн цээжтэй - цээжний хэмжээ өргөн
- цээж багатай - цээж нь бага
- цээж дүүрэн амьсгалах - а. Цээжээ дүүртэл амьсгалах; б. Уужуу амьсгалах
- цээж дүүрэх цээж тэлэх - өвчүүний дотоодод ихэд өвдөх, цээжээр хатгуулах, дүүрч амьсгал бүтэх өвчин
- цээжний хөндий - өрцнөөс дээших хөндий, хэнхдэг
- цээжний хэнхэрцэг - өвчүү, хавирга, сээрийн яснаас бүрдсэн шоовон хэлбэртэй ясан хайрцаг
- цээж авах - морины цээжинд гэм суулган, хөлийг нь доголуулах
- цээж онгойх - ухаан санаа уужрах
- цээж түрэх ~ цээж тэлэх - а. Цээжээ урагш болгох; б. [шилжсэн] Омгорхог зан ааш гаргах, ханхалзах
... үргэлжлүүлэн харах ...- цээж тэнийх - сэтгэлийн зовлон, дарамт арилах
- цээж уужрах - а. Цээж дүүрэхээ болих; б. Сэтгэл санаа тайвшрах
- цээжний бөх - ухаантай, мэргэн цэцэн
- цээжээ уудлах - санасан бодсоноо нуулгүй, бүгдийг ярих, хэлэх
- цээжнийхээ махыг барж идэх - сэтгэл туйлын их зовох
- аавын цээж - а. Хаахгар, давлиун зантай хүүхэд буюу залуу - Ахмад хүний дэргэд их үг хэлж болохгүй. Тэгвэл аавын цээж гэж муу хэлнэ. С.Дашдооров. Говийн өндөр; б. [яриа] УАЗ маркийн бага оврын ачааны автомашин.
- аавын цээж гаргах - нас бага хүүхэд, хаахгар, давлиун зан гаргах
- хөндий цээж - юу ч мэдэхгүй мөртөө, мэдэмхийрдэг, бардам сагсуу
- цээжин дотор түймэр шатавч утааг нь хамраараа гаргах - биеэ барих, хэчнээн уур хүрч байвч түүнээ мэдэгдэхгүй байх
- цээжний хөндий рүү юм хаях - идэх эрүү толгой зодолдуулах
- эр хүний цээжинд эмээлтэй хазаартай морь багтана - эр хүний ухаан бодол уужуу гэсэн санаа
- дээл цээжээрээ элбэгдэх - дээлийн бэлхүүснээс дээших хэсэг элбэгдэх, томдох
- цээж бичиг ~ цээж бичлэг - сурагч багшийн уншиж хэлснийг цээжээр бичих бичгийн ажил
- цээж ихтэй - а. Хүн амьтны цээж, эх биеэс хэтэрхий их; б. Үзсэн сонссоноо мартдаггүй хүн цээжтэй
- цээж сайтай - хүний оюун ухаан хурц, сэргэлэн, юмыг мартдаггүй
- цээжээр бичих - бодсон санасан, тогтоосон зүйлээ бичих
- цээжээр бодох - тоо бодлогыг бичилгүйгээр бодох
- цээжээр ярих - бичиг, ном харалгүйгээр ярих
- цээж зүрх - сэтгэл санаа, зориг зүрх
- цээж муутай - а. Цээжиндээ гэмтэй, өвчтэй; б. Юм тогтоохдоо муу
- цээж сайтай - юм тогтоохдоо сайн, оюун ухаан сайтай
- цээж саруул - ухаан санаа, ухаан бодол уужуу
- цээж дүүрэн - сэтгэл санаа баясгалантай
- цээж дүүрэн баяртай алхлах - сэтгэл санаа, баяр баяслаар дүүрэн алхах
- цээжээ хавтаслах - ном эрдэмтэй болох, ном зохиол их уншиж мэдлэгтэй болох
Ижил үг
