(амьтан)
1. Хонь, аргаль зэрэг амьтны үр төл: хурга авахуулах (хургаа голсон хонийг тойглож, хурганд нь дасган дэлгэрэнгүй...хөхийг нь хөхүүлэх) - Маа хөгшин хургаа голсон хонинд хургыг нь авахуулах гэж тойглож суув. С.Дашдэндэв. Улаан наран., хургаа голох (төллөсөн хонь хургаа хөхөө хөхүүлэхгүй байх) - Халзан төлгө хургаа голоод хөхүүлдэггүй шүү. Д.Мягмар. Уянгын туужууд., хурга угжих (хурганд угжтай сүү хөхүүлэх) - Айлд ажил хийж өгөөд сүү авч хургаа угжина. Л.Түдэв. Нүүдэл., хургаа тавих (хургаа сул, эхлээр нь орхих) - Дорноос наран мандахын үес хургаа тавьж, хотон дунд явж байтал “ГАЗ-69” айсуй. Д.Цэдэв. Айргийн амт., хурга хариулах (хургыг харж, идээшлүүлэх, бэлчээрлүүлэх) - Чингэж ном заалгаж байх зуураа би ойр саахалт айлуудын хурга тугалыг хариулж байв. Ж.Дамдин. Миний монгол., хурга хаших (хургыг хашаанд оруулах) - Хүү минь та хоёр юу болоод байна даа гэж өнгөрсөн орой хурга хашиж байхдаа асуужээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хурга хөнгөлөх (хурга засах) - Сайн угсааны олон эр хургыг хөнгөлж засаад, буруутаж ажлаасаа халагдсан юм гэгч билээ гэсэнд Дорж бас хэлэв. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., хурган лүү (архи хийх бяцхан сав) - Хятад архины шинэ хурган лүүний булан нууцхан цухуйх нь хилийн чанадаас сая сэм ирснээ гэрчилж байлаа. Б.Чойндон. Галбын говьд., хурган сор (нарийн ноост хурганы арай бүдүүн ширхэгтэй ноос), хурган үс (а. Зарим ургамалд байдаг нарийн цагаан ширхэглэг үс мэт зүйл; б. Хүн, амьтны буржгардуу үс - Тэр залуу бага хүүхэд мэт хурган буржгар үсээ илбэж сэхээ авав. Д.Маам. Тэмээний дууль), хургатай хонь (хургалсан, хургаа дагуулсан хонь) - Энэ үед хаваржааны нөөц бэлчээрийг тун сайн хамгаалж түүнээ цас шуургатай өдөр хургатай хонийг бэлчээрлүүлэхэд зориулж бай. Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага., хурганы арьс (хонины нэг нас хүрээгүй төлийн арьс) - Эмгэн эх маань шөнө унтах болгондоо, чээжин дээрээ хурганы арьс тавьж ханиалгалгүй, тавтай нойрсдог заншилтай сан. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хурганы ноос (бүдүүн, бүдүүвтэр ноост хонины хурганы 4-5 сартай үед нь хяргаж авсан ноос), хурганы уут (бэлчээрт төллөсөн хонь, ямааны төлийг хийх уут сав) - Хоньчин хүү Зориг хурганыхаа уутыг үүрэв. П.Хорлоо. Түүвэр зохиол., аргалийн хурга (эм хонин гөрөөсний үр төл), нялх хурга (төрөөд удаагүй байгаа хурга) - Гэтэл гэрийн дотор нялх хурга майлах сонстов. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., охин хурга (эм хурга) - Хаврын тарчиг цаг болж Дамбий өөртөө үлдсэн хоёр тогоо тарианы нэгийг арилжиж, хоёр охин хурга авлаа. Л.Түдэв. Нүүдэл., хув хурга (хув чихтэй хурга) - Ганц миний хув зусаг хоёр сайхан хув хурга гаргаад сайхан өсөж бойжив. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., хундан цагаан хурга (дун цагаан зүсмийн хурга), хэнз хурга (орой гарсан хурга) - Хэнз хурга нь биеэ маажуулах ба идэх юм горьдож, Базарыг үргэлж дагадаг ажээ. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., хурга ишиг [хоршоо] (хонь ямааны нэг нас хүрээгүй төл) - Тэднээс овоо холхон хурга ишиг туусан хэдэн жаал явав. Л.Түдэв. Нүүдэл., хурга төлөг [хоршоо] (хонины нэг, хоёр настай үр төл), хонь хурга [хоршоо] (хонь, түүний үр төл) - Нүүдэлчний хот бараагнан гал улалзаж хонь хурга майлалдан ботго ингэ буйлж, ноход эрүү хамхихгүй хавшилдана. П.Хорлоо. Багш., *тэлээ хурга шиг (хоёр хүний дунд тал алдахгүй явах: хоёр хүнд адил үйлчлэх), хурган дээлтэй хүн хүйтнийг хүсэж, дан дээлтэй хүн дулааныг хүсэх [зүйр цэцэн үг] (бэлтгэл сайтын бэл их гэсэн санаа), хурганы дуунаар өвөл буцдаг, хадуурын дуунаар зун буцдаг [зүйр цэцэн үг] (хавар, намар болох гэсэн санаа), хурган хуц шиг хөөцөлдөж, хургассан хонь шиг дагах [зүйр цэцэн үг] (юманд хэтэрхий дурлах, шунах гэсэн санаа);
2. Хурганы арьсаар хийсэн эд юм:
хурган дотор (хурганы арьсаар хийсэн дээлийн дотор)
дэлгэрэнгүй... - Авдраасаа хурган дотортой шинэ дээл гарган өгч өмсгөөд, Хүрээнд захиалж хийлгэсэн үндсэн бүүрэгтэй шинэ эмээлээ өгчээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хурган дээл (хурганы арьсаар хийсэн дээл) - Хүрэн хурган дээлэн дээр ногоон дурдан бүс ороосон, хорь орчим насны бүсгүй “би байна” гэв. Т.Рэнцэн. Шинэ даваа., хурган малгай (хурганы арьсаар хийсэн малгай) - Ямар хөл хөдөлгөөнтэй явдал болж байгаа юм бол гэж Хүрлээ бодоод савхин оройтой цагаан хурган малгайгаа буулган өмсөөд явав. П.Хорлоо. Багш., хурган нударга (хурганы арьсаар хийсэн нударга) - Самбуу дарвагар зузаан уруултай, барзгар цоохор царайндаа дааварласан хөлсөө цагаан хурган нударгаар шувтран арчив. П.Хорлоо. Багш., хурган эмжээр (хурганы арьсаар хийсэн эмжээр) - Гэрийн хогшлыг нүд хужирлан харах зуураа сэмхэн ажиглавал, хар хурган эмжээртэй шар хөдсөн дээлтэй, ширвээ сахалтай намхан орос зочлуулж сууна. С.Дашдэндэв. Улаан наран., хурган бөөр [ургамал] (хурган бөөртөн овгийн төрөл, нэгэн зүйл модлог ургамал), хурган засаа [ургамал] (дөчөөс тавин сантиметр өндөр ургадаг, навч өдлөг бөгөөд бор шаргал өнгөтэй, өндөг хэлбэртэй цоморлогтой, олон наст өвс), хурган мэхээр [ургамал] (мэхээрийн нэгэн зүйл, маш жижиг, амт сайн), хурган мөөг [ургамал] (талын цагаан мөөгний нэгэн зүйл, маш жижиг, амт үнэр маш сайхан), хурган үзэм (гүнбэрэм буюу үзэм), хурган чих [ургамал] (навч бургасны навчтай адил болоод охор, хээр ургадаг нэг зүйл ургамал), бага хурган чих ургамал (Монгол орны гол мөрний шугуй, нуга, элс хайрга дагаж ургадаг олон төрлийн шим тэжээл агуулсан, туулгах чадалтай эмийн өвс), хурган шаваг [ургамал] (шарилжийн нэгэн зүйл), хурган шарилж [ургамал] (гучаас тавин сантиметр өндөр ургадаг нэг зүйл шарилж, ногоон байхад нь бог мал сайн иднэ: хурган тэрэлж);
3. [шилжсэн] Жижиг:
хурган бантан (гурилыг нарийлан алгадаж хийсэн шөлтэй шөл),
хурган үүл (эгнэсэн хонины нуруу шиг
дэлгэрэнгүй...харагддаг жижигхэн цагаан үүл) - Мухар хошуугаа нэг зэрэг тэнгэр өөд өлсхийлгэн, маш дээр байгаа хурган цагаан үүлэнд харван оров. С.Эрдэнэ. Өгүүллэгүүд., хурган шүд (а. Хүний жижигхэн бөгөөд богино, жигдхэн ургасан шүд; б. Адуу, үхрийн өтлөөд дахин ургасан шүд).
- хурга авхуулах - хургаа голсон хонийг тойглож, хурганд нь дасган хөхийг нь хөхүүлэх
- хургаа голох - төллөсөн хонь хургаа хөхөө хөхүүлэхгүй байх
- хурга угжих - хурганд угжтай сүү хөхүүлэх
- хургаа тавих - хургаа сул, эхлээр нь орхих
- хурга хариулах - хургыг харж, идээшлүүлэх, бэлчээрлүүлэх
- хурга хаших - хургыг хашаанд оруулах
- хурга хөнгөлөх - хурга засах
- хурган лүү - архи хийх бяцхан сав
- хурган сор - нарийн ноост хурганы арай бүдүүн ширхэгтэй ноос
- хурган үс - а. Зарим ургамалд байдаг нарийн цагаан ширхэглэг үс мэт зүйл; б. Хүн, амьтны буржгардуу үс - Тэр залуу бага хүүхэд мэт хурган буржгар үсээ илбэж, сэхээ авав. Д.Маам. Тэмээний дууль
... үргэлжлүүлэн харах ...- хургатай хонь - хургалсан, хургаа дагуулсан хонь
- хурганы арьс - хонины нэг нас хүрээгүй төлийн арьс
- хурганы ноос - бүдүүн, бүдүүвтэр ноост хонины хурганы 4,5-5 сартай үед нь хяргаж авсан ноос
- хурганы уут - бэлчээрт төллөсөн хонь, ямааны төлийг хийх уут сав
- аргалийн хурга - эм хонин гөрөөсний үр төл
- нялх хурга - төрөөд удаагүй байгаа хурга
- охин хурга - эм хурга
- хув хурга - хув чихтэй хурга
- хундан цагаан хурга - дун цагаан зүсмийн хурга
- хэнз хурга - орой гарсан хурга
- хурга ишиг - хонь ямааны нэг нас хүрээгүй төл
- хурга төлөг - хонины нэг, хоёр настай үр төл
- хонь хурга - хонь, түүний үр төл
- тэлээ хурга шиг - хоёр хүний дунд тал алдахгүй явах, хоёр хүнд адил үйлчлэх
- хурган дээлтэй хүн хүйтнийг хүсэж дан дээлтэй хүн дулааныг хүсэх - бэлтгэл сайтын бэл их гэсэн санаа
- хурганы дуунаар өвөл буцдаг хадуурын дуунаар зун буцдаг - хавар, намар болох гэсэн санаа
- хурган хуц шиг хөөцөлдөж хургассан хонь шиг дагах - юманд хэтэрхий дурлах, шунах гэсэн санаа
- хурган дотор - хурганы арьсаар хийсэн дээлийн дотор
- хурган дээл - хурганы арьсаар хийсэн дээл
- хурган малгай - хурганы арьсаар хийсэн малгай
- хурган нударга - хурганы арьсаар хийсэн нударга
- хурган эмжээр - хурганы арьсаар хийсэн эмжээр
- хурган бөөр - хурган бөөртөн овгийн төрөл, нэгэн зүйл модлог ургамал
- хурган засаа - дөчөөс тавин сантиметр өндөр ургадаг, навч өдлөг бөгөөд бор шаргал өнгөтэй, өндөг хэлбэртэй цоморлогтой, олон наст өвс
- хурган мэхээр - мэхээрийн нэгэн зүйл, маш жижиг, амт сайн
- хурган мөөг - талын цагаан мөөгний нэгэн зүйл, маш жижиг, амт үнэр маш сайхан
- хурган үзэм - гүнбэрэм буюу үзэм
- хурган чих - навч бургасны навчтай адил болоод охор, хээр ургадаг нэг зүйл ургамал
- бага хурган чих - Монгол орны гол мөрний шугуй, нуга, элс хайрга дагаж ургадаг олон төрлийн шим тэжээл агуулсан, туулгах чадалтай эмийн өвс
- хурган шаваг - шарилжийн нэгэн зүйл
- хурган шарилж - гучаас тавин сантиметр өндөр ургадаг нэг зүйл шарилж, ногоон байхад нь бог мал сайн иднэ хурган тэрэлж
- хурган бантан - гурилыг нарийлан багсарч хийсэн хоол
- хурган үүл - эгнэсэн хонины нуруу шиг харагддаг жижигхэн цагаан үүл
- хурган шүд - а. Хүний жижигхэн бөгөөд богино, жигдхэн ургасан шүд; б. Адуу, үхрийн өтлөөд дахин ургасан шүд
