I
1. Газрын агаар мандлыг бий болгогч тодорхой дүрс эзлэхүүнгүй бодис: хийн мандал (агаар дэлгэрэнгүй...мандал), хийн урсгал (а. Урсан хөдөлж буй хий агаар; б. Хүний уушгины тэлэлтээр сорон авч байгаа болон гаргаж байгаа хийн түрэлт), хийн сүв (ургамлын биеийн гадар хальсны эсийн хооронд байгаа жижиг сүв), хий агаар [хоршоо] (агаар) - Энэ хий агаар гэдэг чинь тэр аяараа утаа тортог болж, мөн ч сүртэй байсан шүү. Ж.Дамдин. Үймээний жил., *хий хоолой (мөгөөрсөн хоолой), *хий хуй шиг (хөнгөн шуурхай, гавшгай) - Түргэн тусламж гэдэг чинь хий хуй шиг хурдан юм байдаг юм байна даа. Ц.Уламбаяр. Тунгалаг;
2. Орчин зайд тэгш дүүрч, эзэлж чаддаг физикийн бие буюу бодис:
хий авуур (ус дамжуулалт, дулаан дамжуулалт зэрэг шугамын дээд цэгт
дэлгэрэнгүй...хуримтлагдсан хийг автоматаар гаргадаг хавхлага), хий дарах гурав (монгол анагаах ухаанд гаа, бибилин, поваарь гурвыг нэрлэдэг), хий дүүрэх (юмны хөндий зайг хий эзлэх), хий оруулах (юманд хий хийх, хийтэй болох), хий өвчин (а. Монгол анагаах ухааны үндсэн зургаан өвчний нэг, хий хуримтлагдан хямралдаж түүний бэлгэ чанарын гол бүрэлдэхүүнд урвалт болох шинж тэмдэг илэрдэг өвчний ерөнхий нэр; б. Голдуу мэдрэлээс шалтгаалж үүсдэг мэдрэлийн нэг өвчин), хий хөдлөх (а. Хий голлосон өвчин хөдлөх; б. Салхи хөдлөх), хий хөөрөх (хий голлосон өвчин хөдлөх), хий шахал (хийн биед үйлчлэх хүчний үйлчлэл), хий шахах станц (газрын тос болон хийг олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх үйлдвэрт хийн даралтыг нэмэгдүүлдэг станц), хий ялгах төхөөрөмж (хими, газрын тосны үйлдвэрт хөнгөн нүүрс устөрөгчийг элдэв бодисоор ялгах цогцолбор төхөөрөмж), хийн ангижруулал (хордсон газар нутаг, байлдааны зэвсэг, техникийг саармагжуулах замаар хорт бодисоос цэвэрлэх арга), хийн арвижил (ашигт малтмалын олборлох үед ялгаран гарах элдэв хийн хэмжээг тодорхойлох үзүүлэлт), хийн буу (шахсан агаарын даралтын хүчээр сумаа харвадаг зэвсэг), хийн гагнуур (өндөр хэмтэй хийн дөлөөр төмөрлөгийг халааж гагнах хэрэгсэл, цахилгаан гагнуур), хийн горим (а. Шахсан хийн агуулцын ашиглалтын горим; б. Хий ялгарах аюултай уурхайд зориулсан тусгай журам), хийн дулаацуулга (халсан хийгээр өрөө тасалгааг дулаацуулах арга), хийн задлан шинжилгээ (хийн холимгийн найрлагыг чанарын болон тооны үзүүлэлтээр тогтоох шинжилгээ), хийн задлуур (холимог хийн найрлагыг тодорхойлоход зориулсан багаж), хийн уут (шувуунд байдаг агаар нөөцлөгч уут), хийн солилцоо (хүн, амьтны биед шаардагдах хийг гаднаас оруулах, дотроос гаргах амьсгалын үйл ажиллагаа), хийн түлш (илч ялгаруулан, хөдөлгөх хүч гаргаж чаддаг хийн төлөвт шатамхай бодис), хийн тээвэр (нүүрс, үнс, үр тариа, өвс, хөвөн, модны үртэс, хог хаягдал, шуудан, захиа зэрэг нунтаг, уян хатан болон ширхгийн бараа материалыг тээвэрлэхдээ шахсан, сийрэгжүүлсэн агаараар ажилладаг төхөөрөмж), хийн халаагуур (нэвтрэн өнгөрч буй агаарыг халаадаг дулаан солилцуурын аппарат), хийн хөдөлгүүр (шахсан агаарын хүчийг механик ажил болгон хувиргадаг машин), хийн цэвэрлэгээ (үйлдвэрлэлийн хийнээс түүнд агуулагдсан үнэт, шаардлагагүй эсвэл хүн ам суурьшсан газрын агаарын орчныг бохирдуулах хольцыг ялгах технологийн үйл ажиллагаа), амьсгал боогдуулах хий (агаарт тархахдаа амьсгал боогдуулдаг хорт хий), байгалийн хий (байгальд орших шатах хий), нулимс асгаруулах хий (агаарт тархахад хүний нүднээс нулимс гоождог нэгэн төрлийн хорт хий);
3. Дэмий, үргүй:
хий бухимдах (дэмий бухимдах, дэмий бачимдах) -
Жамсран мэдэн ядаж, хий бухимдана. Ч.Чимид. Хавар намар., хий үрэх (юмыг дэмий үрэгдүүлэх),
хайран цагаа хий үрэх (хайран цагаа дэмий үр ашиггүй өнгөрөөх),
хий уймрах (санаа тогтворгүй болж яахаа мэдэхгүй байх),
хий үрэх (ямар ч үр бүтээлгүй хоосон сүйтгэх),
сэтгэл санаагаа хий үрэх (ямар ч хэрэггүй зүйлийн төлөө сэтгэл санаагаа хоосон хямраах),
залуу насаа хий үрэх (залуу насаа хийсэн бүтээсэн зүйлгүй дэмий өнгөрөөх),
хий явах (а. Дэмий явах, үр дүнгүй сэлгүүцэх; б. Ачаа тээшгүй хоосон явах),
хий дэмий [хоршоо] (хэрэггүй, хоосон, үр ашиггүй)
- Хий дэмий баахан цус урсгаад өнгөрөх болов уу гэж дотроо бухимдан эргэлзэн гайхна. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хий явах (дэмий хоосон, үр бүтээлгүй явах);
4. Хүний бодисын солилцоо муудсанаас үүдэх өвчин:
хий хуян (мэдрэлийн чанартай булчин өвдөх өвчин),
дэлгэрэнгүй...хий хөөрөх (мэдрэл доройтох буюу бөөрний ажиллагаа муудах), хий хөдлөх (а. Хий хуян хөдлөх; б. [шилжсэн] Шунал хөдлөх, хорхой гозгонох), хий мариа (хүний биеийн дотоод шүүрлийн өвчнөөс болж өөх ихээр нэмэгдэх үзэгдэл), *авын хий хөөрөх (ав хийх хорхой гозгонох), хий дарах (мэдрэл муудсан өвчин эдгэх), хийгээ гаргах (унгах), хий харгах (идэх уух юмгүй удаан явснаас үхэтхийн унах); 4. Хоосон - Жолооч нар дээр очихоор явж байхад нэг машин хашаан доторх шалбаагт суучихсан хий эргүүлэн хүнгэнэж байв. Ж.Бямба. Их аяныхан., хий амлах (хоосон амлах), хий байх (агаар дээр хөндий байх), хий бодол (бүтэшгүй зүйлийг мөрөөдөх нь), хий буудах (а. Юмыг онилохгүйгээр хоосон буудах; б. Худал цуу үг гаргах буюу санаанаасаа зохиож ярих) - Тэгтэл гэнэт их дуу чимээ гаран дэлбэрэлт болж хятадууд хий буудан хэсэг бужигнасан бололтой дохио алга. С.Удвал. Их хувь заяа., хий дүрс (хүний төсөөллөөр үүсэх хоосон дүрс) - Намайг ганцаардуулж дөнгөөд тайван сайхан нойрсож байгаа юм биш биз! гэж тэр хий дүрснээс Гүнсэн асуулаа. “Цог” сэтгүүл., хий огих (бөөлжихгүйгээр огих, хоосон огих), хий нас (хүүхдийг эхийн хэвлийд олдсоноос нь тоолдог монгол нас), хий санаа (хоосон санаа, хоосон горьдлого, үл бүтэх бодол), хий үзэгдэл (хоосон үзэгдэл), хий унах (бөх хүн мэх хийх гээд өөрөө ойчих), хий ханиалга (хуурай ханиалга, цэргүй ханиалга), хий харгах (өлсөж ундаасан туйлдан үхэтгэх), хий хөнтрөх (а. Хоосон савыг тонгоруулах, уув гэж дүр үзүүлэх; б. Бөхийн хийдүүлж тонгоруулах мэх хийх), хий эргэх (юмны дугуй хойш урагш өнхрөхгүй тэнхлэгтээ хоосон эргэх), хий юм үзэх (гадаад орчин, бие махбодоос мэдрэх эрхтэнд бодитойгоор нөлөөлсөн хүчин зүйлгүй боловч итгэл үнэмшлээрээ ямар нэг үзэгдлийг төсөөлөн харах, мэдрэх) - Эднийх чинь хий юмтай болчихсон айл байна гэж яаран сандран хэлэв. П.Хорлоо. Багш., хий эргэх (хөлөөрөө тийрч агаарт тулгуургүй хий эргэж хөл дээрээ буух циркийн тоглолт), *хий мөргөх (бөх барилдахад учраа бөхгүй тул давсанд тооцох; гоц мөргөх) - Явсаар байгаад нутгийн нэг бөх, Төмөр, Бадарч гурав үлдэхэд нутгийн бөх хий мөргөж, Төмөрөөс зайлан байсан Бадарч яах ч аргагүй тунан учрах болов. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир;
5. Чөлөө, зай:
хий ачих (цэрвүү барьж байгаад гэнэт хөл дээгүүрээ татаж унагах бөхийн мэх),
хийг нь харах (а. Завсар
дэлгэрэнгүй...чөлөөг харах, эзгүй цагийг харах, осол эндэлтэй үгүйг харах; б. Алдаа гаргахыг нь хүлээх), хий орох (а. Хийтэй болох; б. Завсар чөлөөгөөр нь ямар нэг юм орох), дугуйд хий орох (дугуй хийтэй болох), хэрэв хий ороогүй бол, заавал бүтэх байсан юм (хэрэв завсраар нь ямар нэг саад болоогүй бол заавал бүтэх байсан юм), хий өргөх (а. Газраас хөндийлж барих; б. [шилжсэн] Хий хөөрч амьсгал давхцах), хий цохих (а. Салхи цохих, салхинд цохигдох; б. Бөхийн мэх; Учраа бөхийн хөлийн суурь муутай эндэлтэй байдлыг тохиолдуулан хөлөөрөө товшин цохиж унагаах);
6. Салхи -
Хий салхин шиг алдар цуурайтавч хээт солонго шиг хоосон завхарна.
Ч.Алтангэрэл. Монгол зохиолчдын дэлгэрэнгүй...төвөдөөр бичсэн бүтээл., хий хөлөгт онгоц (салхи сөрж чадахаар хийсэн онгоц), хий цохих (а. Салхи цохих; б. Монгол бөхийн нэгэн мэх), хий салхи [хоршоо] (салхи агаар) - Хий салхин хөгжилгөт хөвөн уул ноцолгот. Галын тахилга., *хий салхи шиг (маш хурдан) - Хий салхи шиг алдар цуурайтавч, хээт солонго шиг хоосон завхарна. Ч.Алтангэрэл. Монгол зохиолчдытөвөдөөрөр бичсэн бүтээл., *хий хуй шиг (маш түргэн зуур, хөнгөн шуурхай) - Түргэн тусламж гэдэг чинь хий хуй шиг хурдан юм байдаг. Ц.Уламбаяр. Тунгалаг;
7. Хийсвэр -
Хий ухаанчилсан зүйл үлгэр, тууж бүхэнд бага сага оролцдог.
С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол., дэлгэрэнгүй...хий хуй [хоршоо] (хоосон агаар, хоосон салхи);
8. [шилжсэн] Алдаа: *
хий нь гарах (хашир болох, буурь суурь суух),
хий гаргах (алдаа гаргах).
- хийн мандал - агаар мандал
- хийн урсгал - а. Урсан хөдөлж буй хий агаар; б. Хүний уушгины тэлэлтээр сорон авч байгаа болон гаргаж байгаа хийн түрэлт
- хийн сүв - ургамлын биеийн гадар хальсны эсийн хооронд байгаа жижиг сүв
- хий агаар - агаар
- хий хоолой - мөгөөрсөн хоолой
- хий хуй шиг - хөнгөн шуурхай, гавшгай
- хий авуур - ус дамжуулалт, дулаан дамжуулалт зэрэг шугамын дээд цэгт хуримтлагдсан хийг автоматаар гаргадаг хавхлага
- хий дарах гурав - монгол анагаах ухаанд гаа, бибилин, поварь гурвыг нэрлэдэг
- хий дүүрэх - юмны хөндий зайг хий эзлэх
- хий оруулах - юманд хий хийх, хийтэй болох
... үргэлжлүүлэн харах ...- хий өвчин - а. Монгол анагаах ухааны үндсэн зургаан өвчний нэг, хий хуримтлагдан хямралдаж түүний бэлгэ чанарын гол бүрэлдэхүүнд урвалт болох шинж тэмдэг илэрдэг өвчний ерөнхий нэр; б. Голдуу мэдрэлээс шалтгаалж үүсдэг мэдрэлийн нэг өвчин
- хий хөдлөх - а. Хий голлосон өвчин хөдлөх; б. Салхи хөдлөх
- хий хөөрөх - хий голлосон өвчин хөдлөх
- хий шахал - хийн биед үйлчлэх хүчний үйлчлэл
- хий шахах станц - газрын тос болон хийг олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх үйлдвэрт хийн даралтыг нэмэгдүүлдэг станц
- хий ялгах төхөөрөмж - хими, газрын тосны үйлдвэрт хөнгөн нүүрс устөрөгчийг элдэв бодисоор ялгах цогцолбор төхөөрөмж
- хийн ангижруулал - хордсон газар нутаг, байлдааны зэвсэг, техникийг саармагжуулах замаар хорт бодисоос цэвэрлэх арга
- хийн арвижил - ашигт малтмалын олборлох үед ялгаран гарах элдэв хийн хэмжээг тодорхойлох үзүүлэлт
- хийн буу - шахсан агаарын даралтын хүчээр сумаа харвадаг зэвсэг
- хийн гагнуур - өндөр хэмтэй хийн дөлөөр төмөрлөгийг халааж гагнах хэрэгсэл, цахилгаан гагнуур
- хийн горим - а. Шахсан хийн агуулцын ашиглалтын горим; б. Хий ялгарах аюултай уурхайд зориулсан тусгай журам
- хийн дулаацуулга - халсан хийгээр өрөө тасалгааг дулаацуулах арга
- хийн задлан шинжилгээ - хийн холимгийн найрлагыг чанарын болон тооны үзүүлэлтээр тогтоох шинжилгээ
- хийн задлуур - холимог хийн найрлагыг тодорхойлоход зориулсан багаж
- хийн солилцоо - хүн, амьтны биед шаардагдах хийг гаднаас оруулах, дотроос гаргах амьсгалын үйл ажиллагаа
- хийн түлш - илч ялгаруулан, хөдөлгөх хүч гаргаж чаддаг хийн төлөвт шатамхай бодис
- хийн тээвэр - нүүрс, үнс, үр тариа, өвс, хөвөн, модны үртэс, хог хаягдал, шуудан, захиа зэрэг нунтаг, уян хатан болон ширхгийн бараа материалыг тээвэрлэхдээ шахсан, сийрэгжүүлсэн агаараар ажилладаг төхөөрөмж
- хийн халаагуур - нэвтрэн өнгөрч буй агаарыг халаадаг дулаан солилцуурын аппарат
- хийн хөдөлгүүр - шахсан агаарын хүчийг механик ажил болгон хувиргадаг машин
- хийн цэвэрлэгээ - үйлдвэрлэлийн хийнээс түүнд агуулагдсан үнэт, шаардлагагүй эсвэл хүн ам суурьшсан газрын агаарын орчинг бохирдуулах хольцыг ялгах технологийн үйл ажиллагаа
- амьсгал боогдуулах хий - агаарт тархахдаа амьсгал боогдуулдаг хорт хий
- байгалийн хий - нүүрстөрөгч болон бусад холимог хий
- нулимс асгаруулах хий - агаарт тархахад хүний нүднээс нулимс гоождог нэгэн төрлийн хорт хий
- хий бухимдах - дэмий бухимдах, дэмий бачимдах
- хий үрэх - юмыг дэмий үрэгдүүлэх
- хайран цагаа хий үрэх - хайран цагаа дэмий үр ашиггүй өнгөрөөх
- хий уймрах - санаа тогтворгүй болж яахаа мэдэхгүй байх
- хий үрэх - ямар ч үр бүтээлгүй хоосон сүйтгэх
- сэтгэл санаагаа хий үрэх - ямар ч хэрэггүй зүйлийн төлөө сэтгэл санаагаа хоосон хямраах
- залуу насаа хий үрэх - залуу насаа хийсэн бүтээсэн зүйлгүй дэмий өнгөрөөх
- хий явах - а. Дэмий явах, үр дүнгүй сэлгүүцэх; б. Ачаа тээшгүй хоосон явах
- хий дэмий - хэрэггүй, хоосон, үр ашиггүй
- хий явах - дэмий хоосон, үр бүтээлгүй явах
- хий хуян - мэдрэлийн чанартай булчин өвдөх өвчин
- хий хөөрөх - мэдрэл доройтох буюу бөөрний ажиллагаа муудах
- хий хөдлөх - а. Хий хуян хөдлөх; б. [шилжсэн] Шунал хөдлөх, хорхой гозгонох
- хий мариа - хүний биеийн дотоод шүүрлийн өвчнөөс болж өөх ихээр нэмэгдэх үзэгдэл
- авын хий хөөрөх - ав хийх хорхой гозгонох
- хий дарах - мэдрэл муудсан өвчин эдгэх
- хийгээ гаргах - унгах
- хий амлах - хоосон амлах
- хий байх - агаар дээр хөндий байх
- хий бодол - бүтэшгүй зүйлийг мөрөөдөх нь
- хий буудах - а. Юмыг онилохгүйгээр хоосон буудах; б. Худал цуу үг гаргах буюу санаанаасаа зохиож ярих
- хий дүрс - хүний төсөөллөөр үүсэх хоосон дүрс
- хий огих - бөөлжихгүйгээр огих, хоосон огих
- хий нас - хүүхдийг эхийн хэвлийд олдсоноос нь тоолдог монгол нас
- хий санаа - хоосон санаа, хоосон горьдлого, үл бүтэх бодол
- хий үзэгдэл - хоосон үзэгдэл
- хий унах - бөх хүн мэх хийх гээд өөрөө ойчих
- хий ханиалга - хуурай ханиалга, цэргүй ханиалга
- хий харгах - хэт өлсөж ундаассанаас болж аас үхэтхийн унах
- хий хөнтрөх - а. Хоосон савыг тонгоруулах, уув гэж дүр үзүүлэх; б. Бөхийн хийдүүлж тонгоруулах мэх хийх
- хий эргэх - юмны дугуй хойш урагш өнхрөхгүй тэнхлэгтээ хоосон эргэх
- хий юм үзэх - гадаад орчин, бие махбодоос мэдрэх эрхтэнд бодитойгоор нөлөөлсөн хүчин зүйлгүй боловч итгэл үнэмшлээрээ ямар нэг үзэгдлийг төсөөлөн харах, мэдрэх
- хий эргэх - хөлөөрөө тийрч агаарт тулгуургүй хий эргэж хөл дээрээ буух циркийн тоглолт
- хий мөргөх - бөх барилдахад учраа бөхгүй тул давсанд тооцох гоц мөргөх
- хий ачих - цэрвүү барьж байгаад гэнэт хөл дээгүүрээ татаж унагах бөхийн мэх
- хийг нь харах - а. Завсар чөлөөг харах, эзгүй цагийг харах, осол эндэлтэй үгүйг харах; б. Алдаа гаргахыг нь хүлээх
- хий орох - а. Хийтэй болох; б. Завсар чөлөөгөөр нь ямар нэг юм орох
- дугуйд хий орох - дугуй хийтэй болох
- хэрэв хий ороогүй бол заавал бүтэх байсан юм - хэрэв завсраар нь ямар нэг саад болоогүй бол заавал бүтэх байсан юм
- хий өргөх - а. Газраас хөндийлж барих; б. [шилжсэн] Хий хөөрч амьсгал давхцах
- хий цохих - а. Салхи цохих, салхинд цохигдох; б. Бөхийн мэх, учраа бөхийн хөлийн суурь муутай эндэлтэй байдлыг тохиолдуулан хөлөөрөө товшин цохиж унагаах
- хий хөлөгт онгоц - салхи сөрж чадахаар хийсэн онгоц
- хий цохих - а. Салхи цохих; б. Монгол бөхийн нэгэн мэх
- хий салхи - салхи агаар
- хий салхи шиг - маш хурдан
- хий хуй шиг - маш түргэн зуур, хөнгөн шуурхай
- хий хуй - хоосон агаар, хоосон салхи
- хий нь гарах - хашир болох, буурь суурь суух
- хий гаргах - алдаа гаргах
- хийн уут - шувуунд байдаг агаар нөөцлөгч уут
Ижил үг
