2024-07-04 04:27:11http://mongoltoli.mn/
1. Өндөр дээр торох, тулах юмгүй болсон аливаа бодисын газрын татах хүчинд татагдан бууж ирэх, ойчих - Бүсэлсэн цэргийн түрүүчийн хоёр эгнээ тавцан дээр гарч ирмэгц тавцан нь хугарч газарт уналаа. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., өндрөөс унах (барих, тулах юмгүй болж өндрөөс доош нисэх); унасан малгай авахын чөлөөгүй, уулзсан хүнтэй ярихын завгүй [зүйр цэцэн үг] (маш чөлөө завгүй гэсэн санаа);
2. Босоо, зогсоо юмны хажуулж хэвтэх - Хадуурын ирээр ханаран унах өвсөн бие мэт дарж байхыг үнсний сав ойртуулах зуур би ажиглаж амжив. Д.Маам. Тэмээний дууль., салж унах шахах (а. Эвдэрч салах шахах, хэмхэрч ойчих шахах, б. [шилжсэн] Ихэд ядрах), сөхрөн унах (өвдгөө нугалан, толгойгоо бөхийлгөн газарт хүргэх), ханаран унах (ар араасаа цувран унах), шургаж унах (юманд тээглэн тэрийх); унах босох [хоршоо] (босоо зогсоо юм хажуулдан унах, унасан хажуулдсан хүн, амьтан өндийн дээш болох) - Унд дарсыг уувал унага даага мэт жаргалдъя, урьд хождоор согтолцъё, унатал бостол тархалцъя. В.Инжиннаши Хөх судар., унах тусах [хоршоо] (а. Бүдчих, ойчих, б. Унах өвчтэй болох), унан шунан [хоршоо] (маш их, туйлын их), унан шунан дурлах (ямар нэг зүйлийг өөрийн болгохыг маш их хүсэх), *амнаас нь алт унах гэж байгаа юм шиг (а. Хүнд сурталтай, ярвагар хүн, б. Дуу муутай хүн), унаж үзээгүй хүн босохын учир мэдэхгүй [зүйр цэцэн үг] (ялж, ялагдаж байж амжилтад хүрдэг, ялагдаж үзсэн хүн ялалтын үнэ цэнийг мэддэг);
3. Цаг улирлын уясах, хүйтрэх; сэрүү унах (сэрүүн болох) - Хөвчийн өндөр хангайд хүйтэн сэрүүн уналаа. Д.Равжаа. Зохиолын эмхэтгэл., урь унах (дулаан болох), хяруу унах (агаарын чийг шөнийн жихүүнд царцаж жижиг талст болон газар буух) - Нарийн хяруу гадаа унаад намрын өглөө жихүүн байгаа. Б.Явуухулан. Тэхийн зогсоол., цас унах (их цас орох) - Хамгийн сүүлчийн их цас унах үеийн тэнгэрийн муухайрсныг өгүүлэвч баршгүй болжээ. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн;
4. Барилдаанд дийлдэх - Дайчин вангийн Арцат арслан, Түшээт хан Баруун гүний их Шарав заанд унав. Ж.Дамдин. Монгол бөх., барилдаад унах (өвдөг шороодох);
5. Ухаан алдах, муужрах - Нөхөр минь гэнэт юу болсон яасныг мэдэхгүй ухаан алдан унав. С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол., унадаг өвчин (залуу насанд шалтгаан тодорхойгүй эхэлдэг, даамжрах явцтай, сэтгэцийн архаг өвчин), муужран унах (ухаан алдан унах), унах тусах [хоршоо] (а. Унах өвчтэй болох; б. Бүдчих, ойчих);
6. Өвс, модны навч цэцэг зулгарах: навч унах (навч модноосоо салах) - Цахир цагаан хяруунд хучигдаж жихүүцэн даарсан навчис дагжин чичирхийлж өдөр хоног өнгөрөх тутам өнгө юугаа алдсаар нэг хоёроороо унаж эхэлнэ. С.Эрдэнэ. Малын хөлийн тоос;
7. Нар, сарны шингэх: ургах нарнаас унах нар хүртэл (өглөөнөөс үдэш хүртэл);
8. Саалийн идээнээс тос ялгарах;
9. Уйлах - Гэнэт нүүрийн нь арьс хачин маягтай татганан хоёр нүднээс нь нулимсны том дусал бөмбөрөн уналаа. Ж.Дамдин. Үймээний жил;
10. Унжих - Харин яльгүй ичимхийдүү, үг хэлэхдээ инээмсэглэн, нүд рүүгээ унасан үсээ хааяа илнэ. Ч.Алагсай. Алтайн зам;
11. Тусах: сүүдэр унах (орой болох), нүүрт нь сүүдэр унах (а. Нүүрэн дээр нь сүүдэр тусах; б. [шилжсэн] Царай барайх, баяргүй болох) - Нүүрт нь сүүдэр унаж, нүдэнд нь дайсан үзэгджээ. Д.Нямаа. Тэмээний нутаг;
12. Навч цэцэг зэрэг ургамлын зулгарах: модны навч унах (намар болж навч хатаж ховхрох);
13. Буурах, доошлох: тасалгааны температур унах (тасалгааны температур доошлох, сэрүүн болох), мөнгөний ханш унах (мөнгөний ханш буурах);
14. [шилжсэн] Төрөх: эхээс унах (эхээс төрөх), нэг эхээс унасан ах дүү (нэг эхээс төрсөн ах дүү), унасан газар угаасан ус (төрсөн нутаг, төрөлх эх орон) - Унасан газар угаасан ус гэдэг хүнд аав ээжтэй адил ач тустай болохыг өгүүлэх юун. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., унасан газар угаасан ус аав ээж шиг ачтай [зүйр цэцэн үг] (төрсөн газар аав ээж шиг эрхэм гэсэн санаа);
15. [шилжсэн] Хүний дээд эрхт байр суурь, нэр төрөө алдах ба төрийн нурах - Баатар хаад нийлж Вишнүг унагаана гэдэг муу цуу тарж ертөнцөд нэр төр минь унахад хүрч байна. В.Шарма. Таван сургамж., албан тушаалаасаа унах (албан тушаалаасаа огцрох);
16. [шилжсэн] Хүний ажил үйлс бүтэлгүйтэх, урам зориг буурах: ажил унах (ажил хэрэг бүтэлгүйтэх), сэтгэлээр унах (урам зориг буурах) - Нялх охин төрд юу хийж чадах билээ. Дэмий санаа сэтгэлээр унаж … гээд тэсгэлгүй санаа алдав. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., шалгалтад унах (шалгалтад эс тэнцэх), тамд унах (а. Энэ насандаа муу үйл хийсэн хүн хойд насандаа очдог газрын тухай шашны ойлголт; б. [шилжсэн] Зовлон эдлэх, ихэд шаналан тарчлах) - Эгэл түмнийг энэрвэл эзэн хүний жаргал тэр, дур зориг хэтэрвэл тамд унах балаг тэр. В.Шарма. Таван сургамж;
17. [шилжсэн] Гэмт хэрэг ба өр ширэнд орох: хэрэгт унах (хэрэгт орох) - Чамтай гэрлэе гэвэл шашин бурхнаас тэрсэлсэн хэрэгт унаж баруун зууд “нисчих” болж байна. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., өрөнд унах (өр төлбөрт орох);
18. [шилжсэн] Ашиг олох, ашиг гаргах - Түүнээс наана гэхэд л 50 янчаан унах юм. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү урт;
19. [шилжсэн] Шунах: өнгөнд унах (үзэмж сайханд нь ихэд шунан дурлах).