2024-11-25 01:53:13http://mongoltoli.mn/
1. Барих гэдгийн эсрэг утга; барьсан, уясан, бэхэлсэн юмыг сул чөлөөтэй болгох, тайлах, харвах: буу тавих (буудах, хий буудах), гүү тавих (а. Барьж сааж байсан гүүг намар саахаа болих; б. Уяатай байсан унагыг суллаж эхэд нь хөхүүлэх), ижилд нь тавих (ижил сүрэгт нь нийлүүлэх), морь тавих (а. Унаа морьдыг идээшлүүлэхээр сул тавих, ижилд нь нийлүүлэх; б. Өөрийн морийг бусдын адуун сүрэгт нийлүүлэх; в. Хурдны морь гарааны зурхайгаас эргэх) морь тавих газар (уралдааны хурдан морийг анх эхлэн давхиулах газар, уралдааны морийг гараанаас нь гаргах), нохой тавих (нохой сул болгох), сум тавих (сум харвах), уяаг нь тавих (уяаг нь тайлах), цулбуурыг нь тавих (уяа, цулбуурыг сул орхих), *зангаа тавихгүй (сурсан, дадсан дадал зуршлаа хялбар орхихгүй);
2. Юмыг нэг газар байрлуулах: сандлыг ширээний хажууд тавих (сандлыг ширээний хажууд байрлуулах), ширээн дээр тавих (ширээн дээр байрлуулах) - Дараа нь Намсрай багшийнхаа өглөөний зуушийг ширээн дээр тавиад цайг нь аягалан гардуулж өгөөд дахин номоо барин суув. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., ааруул тавих (шахсан аарцыг утсаар зүсэж жижиглэн дэлгэцэн дээр байрлуулж хатаах), хөл тавих (а. Хөлөөрөө газар гишгэх; б. Анх гишгэх, түрүүлж орох; в. [шилжсэн] Бие дааж амьдрах), хөл тавих зайгүй (а. Маш зайгүй, сул орон зай байхгүй; б. [шилжсэн] Эмх замбараагүй) - Хөл тавих газар нь үгүй. Д.Пүрэвдорж. Нар тойрсон зам., хойш тавих (а. Юмыг ар тийш нь байрлуулах; б. [шилжсэн] Ажил хэргийг дараа хийхээр хойшлуулах) - Балданцэрэнг өндийхөд шавь нь номоо яаран хойш тавьж, гар нүүр угаах усыг нь түмпэнд хийх төдийгүй алчуурыг нь барин дув дуугүй зогсов. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., хүүхдээ хүрдэнд тавих [хуучирсан] (хүрдэнд хүүхдээ өргөх), дээж тавих (а. Дээжийг нь авч үлдэх; б. Дээжийг нь өргөх), занга тавих (а. Ан амьтны нүх, ичээний амсар, байнга явдаг гүйдлийн замд тухайн ан амьтныг зайлшгүй өртөж баригдахаар зангаа байрлуулах; б. [шилжсэн] Бусдын гарцаагүй осол эндэл гаргах нөхцөл байдлыг башир аргаар бий болгох), *гох дэгээ тавих (саад хийх), тавьснаа идэж, санаснаа ярих [зүйр цэцэн үг] (ухвар мөчид байх, хөнгөн хийсвэр байх, юманд ухаан бодлогогүй хандах гэсэн санаа), тавьж идэх мах биш, таргалуулж унах унаа биш [зүйр цэцэн үг] (ажил хэргийг дараа гэж хойш бүү тавь гэсэн санаа);
3. Нэг юмыг нөгөөд нь тогтоох, бэхлэх, байлгах: гуталд зан тавих (гутлын уланд шир зэргийг давхарлан оёх, хадах) - Арьсаар зан тавих ажилтай болоод арга буюу гэртээ өнжив. Б.Нямаа. Арандалынхан., жин тавих (а. Юмаар жигнэх, халаах; б. [шилжсэн] Бусдыг битүүгээр егөх), нөхөөс тавих (нөхөх), төөнө тавих (хатаасан эмийн өвсөөр бэлтгэсэн зүйлийг шатааж дулааны элчээр нь биеийн тодорхой цэгт үйлчлэх уламжлалт эмнэлгийн арга);
4. Хүнд юм өгөх, хүнийг зочлох, хүнийг хүндэтгэх - Идээ будаа тавьж хүндлэн зочлов. “Утга зохиол, урлаг” сонин., архи тавих (архиар дайлах, архи гаргах), найр тавих (хүндэтгэх) - Цоросбай Сатайд найр тавин өргөөндөө оруулав. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан;
5. Аливаа юмыг бий болгох, барих, байгуулах - Амьдралын нууцыг нээж, уншигчийн өмнө тавих гэдэг гарт тохиолдох чулуу шүүрэн сарвайхтай огт адилгүй. “Цог” сэтгүүл., гүүр тавих (гүүр барих), гэрэл тавих (гэрэлтэй болгох), зам тавих (зам барих, замтай болгох), радио тавих (радиотой болгох), утас тавих (утастай болгох), шат тавих (шаттай болгох);
6. Аливаа зүйлийг үүсгэх, эхлэх: гал тавих (түймэр асаах, гал асаах) - Гал тавих хэрэггүй ээ, тэмээчин айлуудын тоононы гал тэнгэрийн од шиг харагдаж байна. Д.Нямаа. Тэмээний нутаг., үндсийг тавих (аливаа юмны шинээр эхлүүлэх), үүсвэр тавих (үүсгэх), эхлэл тавих (ямар нэг зүйлийг эхлүүлэх, суурь тавих);
7. Юмыг нэг орчноос нөгөөд шилжүүлэх: гадаа тавих (дотор байсан зүйлийг гадаа гаргах), наранд тавих (наранд ээх, хатаах), салхинд тавих (салхинд хатаах);
8. [шилжсэн] Хүн нас барах, хүн оршуулах: хүн тавих (хүнийг хөдөө хээр ил оршуулах), хүн тавих (хүн оршуулах), хүн тавьдаг газар (оршуулгын газар), *ясаа тавих (үхэх) - Бид энэ энгэр дээр ясаа тавих байв. Л.Түдэв. Уулын үер., *амь тавих (а. Үхэх, нас барах - Соосой босон харайгаад хэдэн алхам холдож, Бодьжамц хоёр гараараа маажин хамаг бие нь атиралдан татваганаасаар амь тавихыг харж байлаа. С.Эрдэнэ. Амьдралын тойрог; б. Ихэд дотночлох; в. Үхэлдэх);
9. Анхаарал шаардлага хүлээлгэх: шаардлага тавих (ажлыг гүйцэтгүүлэхээр шавдуулах);
10. [шилжсэн] Бичих, зурах, будах: нэрээ тавих (нэрээ бичих), оо тавих (оо түрхэх), тоо тавих (тоо бичих), тэг тавих (цэглэх), энгэсэг тавих [хуучирсан] (а. Эхнэр хүний хацар дээр улаан будгаар мэнгэ хийх; б. Энгэсэг түрхэх);
11. [шилжсэн] Хэлэх, ярих, хашхирах, асуух: асуулт тавих (асуулт асуух) - Хаанаас ирэв? Умар зүг их улсаас тусламж гуйхаар явсан хэрэг чинь бүтэв үү? гэх мэтээр Дугаржав би цангасан морь ус залгих мэт баахан асуулт тавьж билээ. Л.Түдэв. Хувьсгал танаа өчье., дуу тавих (а. Бархирах; б. Уйлах), ерөөл тавих (ерөөл хэлэх), илтгэл тавих (илтгэх), өгүүлэл тавих (ямар нэг юманд дургүйцэн олон юм ярих), тайлан тавих (тайлагнах, ажил хэргийг дуусахад хийсэн бүтээсэн дүгнэж цэгнэх), хараал тавих (хараах, хүн амьтныг муу болог хэмээн муугаар хэлэх), цуурхал тавих (цуу яриа дэлгэрүүлэх, худал яриа дэлгэрүүлэх), шаардлага тавих (шаардан хэлэх) - Чи тариачдад ийм шаардлага тавих ёстой мэдэв үү. Б.Нямаа. Арандалынхан., орь дуу тавих (энэлж шаналан чангаар уйлах);
12. [шилжсэн] Наадах, тоглох: буга тавих (нэг төрлийн тоглоом тоглох), даам тавих (даам тоглох), хөзөр тавих (хөзөр тоглох), шатар тавих (шатар тоглох) - Тэнд мөрийтэй тоглох, даалуу тавих, архи уух зэргээр хоёр хонов. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд., мад тавих (а. Хэлэлцэхэд хэлэх үггүй болгох; б. Шатар тоглоход эсрэг талын ноёныг нүүдэлгүй болгох) - Мад тавих гээд, жидэнд суучихгүйг бодно. “Цог” сэтгүүл., мөрий тавих (ямар нэг зүйлээр дэнчин тавьж алдаж хожигдсон нэг нь дэнчингээ алдах, мөрийцөх), бөх тавих (бөхийг барилдуулахаар гаргах);
13. [шилжсэн] Хээлтүүлэгч мал болгох: азарга тавих (эр адууг хээлтүүлэгч болгохоор хөнгөлөлгүй орхих), буур тавих (а. Уяатай байсан буурыг суллах; б. Ингэ хээлтүүлэхээр буур сонгох), бух тавих (эр үхрийг хээлтүүлэгч болгохоор засаж хөнгөлөлгүй үлдээх) - Сайн бярууг шилж бух тавих, муу бухыг заазлах хэрэгтэй. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., хуц тавих (эр хонийг эцэг мал болгохоор хөнгөлөлгүй үлдээх);
14. [шилжсэн] Тушаалд тохоон томилох - Ардын засгийн газрын тэргүүнээр тавих саналаа Намын Төв Хороонд оруулав. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд., даамал тавих (даамал болгох), дарга тавих (дарга болгох), өндөр албан тушаалд тавих (ямар нэг өндөр албан тушаалд томилох);
15. [шилжсэн] Юмны амгалан тайван болох, урт удаан болох: ган тавих (урт удаан үргэлжилсэн хуурай халуун үед бороо хур орж ган тайлах), өдөр тавих (өдөр урт болох, өдрийн гэрэлтэй хугацаа нь их болох), цаг тавих (урин дулаан цаг ирэх);
16. [шилжсэн] Анхаарах, мэрийх, шамдах: амь тавих (а. Үлэмж мэрийх; б. Амьсгал хураах), анхаарал тавих (санаа сэтгэлээ хандуулах), нүд тавих (машид анхааран харах, ширтэх), санаа тавих (анхаарал халамжтай байх) - Тэгэвч өрх гэрийн эзэн гэсэндээ долоон ховдог амныхаа ходоодны төлөө эцсээ хүртэл санаа тавих ёстой байлаа. Б.Нямаа. Арандалынхан., чих тавих (а. Машид анхааран чагнах - Гэтэл одоо дагуулж яваа хүн гурав дахь хаалга руу өлмийгөөрөө гишгэлэн хүрээд, чих тавин чагнан зогсов. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн; б. Сураг мэдээ сонсохыг хичээх - Дорж тайж ойрдоо хол ойрын чимээ чагнан чих тавьдаг болжээ. Л.Чойжилсүрэн. Морин төвөргөөн);
17. [шилжсэн] Салхи шуурга дэгдэх, их утаа гаргах: салхи тавих (салхилах), шороо тавих (шороогоор шуурах), шуурга тавих (шуургалах, хүчтэй салхи салхилж шуурга болох) - Ингэж элсэн шуурга тавих нь элсэрхэг тал газар ялангуяа хавар намрын цагт олонтой тохиолдоно. Дожоодорж. Зүүний сүвэгч., май тавих (утаа ихээр гаргах) - Өвөл малд утаа май тавих нь сайн. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн;
18. [шилжсэн] Жүжиг, кино мэтийг гаргаж үзүүлэх: жүжиг тавих (а. Жүжгийн зохиолыг тайзан дээр амилуулах; б. [шилжсэн] Олны анхаарал татсан зохиомол үйлдэл хийх) - Тэрээр олон жүжиг найруулан тавьсан хүн билээ. “Цог” сэтгүүл., кино тавих (кино үзүүлэх), концерт тавих (концерт тоглуулах);
19. [шилжсэн] Олгох, өгөх: ажлын хувцас тавих (ажлын хувцас олгох), цалин тавих (цалин өгөх), чөлөө тавих (чөлөө олгох);
20. [шилжсэн] Зурагт, радио зэргийг ажиллуулах: зурагт тавих (зурагт асаах, ажиллуулах), пянз тавих (пянз тоглуулах), радио тавих (радио асаан сонсох) - Радио тавин сонсоход маргааш нэлээн сэрүүн байх төлөвтэй. “Цог” сэтгүүл;
21. [шилжсэн] Бусдад эв эетэй хандах: найр тавих (эелдэг, зөөлөн зан гаргах, зөвшөөрөх) - Өөдөөс нь найр тавих байдлаар инээмсэглэн угтав. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., саах тавих (саахалт айлууд хоорондоо саах нийлүүлэх, саахалт хоёр хотынхон хоорондоо саах зөрүүлэх), сүрэг тавих (малаа айлд байлгаж бусдаар маллуулах);
22. [шилжсэн] Бусдыг чадах, мэхлэх: *араар нь тавих (а. Нүднээс далдуур чадах, дөнгөх - Чи Буджавыг минь дагуулаад Улаанбаатарт очоод гэрлэх гэж байжээ. Намайгаа мэхэлж араар тавих гэж байжээ. Ц.Дамдинсүрэн. Чемодантай юм; б. Эхнэр буюу нөхрөөсөө далдуур өөр хүнтэй явалдах - Эзгүй хойгуур гэр орондоо ч тогтохгүй, гадуур тэнээд намайгаа араар минь тавиад байдаг юм биш байгаа гэдэг муухай юм бодогдсон ч итгэл хайрыг нь эгнэгт булаан бараг жил шахам амьдарсан гэх зэргээр бодно. Н.Банзрагч. Зам);
23. шилжсэн Илгээх явуулах: тагнуул тавих (тагнуулчийг илгээх, явуулах);
24. [шилжсэн] Болох, болгох, хийх: тэмдэг тавих (таних тэмдэг хийх, таних тэмдэг бий болгох), хойш тавих (хойшлуулах, хойргоших), хориг тавих (хориглох), хорио тавих ~ хориг тавих (а. Хориг бий болгох; б. Хорио тогтоох; в. Хориггүй болгох), хугацаа тавих (а. Хугацаа тогтоох; б. Хугацаа сунгах), цээр тавих (а. Цээр бий болгох; б. Цээргүй болгох) - Айл хориг цээрээ тавих цаг болжээ. Б.Нямаа. Арандалынхан., өр тавих (өртэй болох);
25. [шилжсэн] Мэдрэл алдах: мэдээ тавих (мэдрэл алдах);
26. [шилжсэн] Сонин сэтгүүлд нийтлэх: мэдээ тавих (сонин сэтгүүлд мэдээ нийтлэх);
27. [шилжсэн] Барьцаанд зохих юмаа түр өгөх: морио тавиад мөнгө авах (морио барьцаалаад мөнгө авах);
28. [шилжсэн] Зориуд бэлтгэж үлдээх, нөөх - Чамд мөнгө тавиад хүлээж байв. [Яриа];
29. [шилжсэн] Дур хүсэл ханах: дур тавих (дур хүсэл ханах);
30. [шилжсэн] Талаар болох: тавьж туух (а. Юу ч үгүй үлдэх; б. Мөрийгөө алдах; в. [шилжсэн] Ямар нэг өвчнөөр ойр дотнынхоо хэн нэгнийг алдах);
31. [шилжсэн] Мэргэ төлгө хийх: төлгө тавих (төлгө буулгаж хүний хувь төөрөг, хэрэг явдлыг урьдчилан таах);
32. [шилжсэн] Үс, сахлаа ургуулах: сахал тавих (сахлаа ургуулах) - Гэвч энэ хүн эрүүл, өвгөд дээдсээс аваад одоо хүртэл төрийн болон эрдэмтэн хүмүүсийн сахал тавих журмыг баримтлан дээд уруулдаа тавьсан сахал нь хольцоогүй хар болоод тун ширүүн. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., гэзэг тавих (эрэгтэй хүн, хүүхдийн үсийг авахгүйгээр засаж ургуулах);
33. [шилжсэн] Сурсан мэдсэн зүйлд нь үнэлэлт өгөх: дүн тавих (сурсан мэдсэн зүйлийнх нь хэр хэмжээнд таарсан үнэлгээ өгөх).