2024-08-28 01:08:03http://mongoltoli.mn/
1. Хүний дотоод сэтгэлийн хөдөлгөөн: ариун санаа (үнэн бодол, чин сэтгэл) - Одоо бол танай засгийн төлөө ариун санаагаараа тэмцэгч хүн манайд нэгэнт үгүй болжээ. П.Хорлоо. Багш., ахар санаа (богино жолоотой, холч биш ухаан бодол), агуу санаа (их том үйл хэргийн тухай сэтгэн бодсон нь), буруу санаа (өөр, ондоо бодол санаа) - Харин хэзээнээсээ буруу санаатай байсан хүмүүс нугаллаа барилаа гэх мэтээр дургүйцэв. С.Эрдэнэ. Малын хөлийн тоос., мэргэн санаа (оновчтой бодол), уужим санаа (а. Саруул бодол; б. Аливаа зүйлд тайван, хүлээцтэй хандах нь), үнэн санаа (чин үнэн бодол), үнэн санаанаасаа (чин сэтгэлээсээ) - Та үнэн санаанаасаа энэ үгийг хэлж байна уу. С.Удвал. Их хувь заяа., хомхой санаа (шунаг бодол), хэтийн санаа (ирээдүйн төлөө санагалзах бодол, хэтийн зорилго) - Би чам шиг хэтийн санаа дотроо хадгалж худал дүрээр биш бодсоноо яг үнэнээр нь хэлж байна. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., цагаан санаа (цайлган цагаан бодол, бусдад хар муу санадаггүй байдал), муу санаа (хорон муухай бодол) - Ид хав болгон янз бүрийн муу санаа гаргана. С.Эрдэнэ. Өгүүллэгүүд., сайн санаа (бусдад тус дэм болох гэсэн хүсэл эрмэлзэл), хар санаа (хөнөөлт муу сэтгэл) - Хар санаа өвөрлөж ханцуй дотроо хутгатай явсан Аюур мэт дайснуудыг би үнэн голоосоо үүрд жигшин үзнэ. П.Хорлоо. Багш., хорон санаа (а. Хорт санаа; б. Урхаг ихтэй зүйл), хорт санаа (хорлол хөнөөл бүхий бодол), санаа сайтай (хар хоргүй, сайхан сэтгэлтэй) - Манай Хишигт гуай нөхдөдөө тусч, санаа сайтай хүн шүү гэж баярлажээ. Ж.Бямбаа. Их аяныхан., санаа муутай (хор хүргэх муу сэтгэлтэй, муу бодол агуулсан) - Сайн ухаантан мэргэдийн хичээж бүтээсэн их хэргийг, санаа муут хорт хүн нэгэн цагт эвдэх буй бүлгээ. Субашид., хорон санаа агуулах (муу санаа бодол өвөрлөх) - Их хэрэгт саад хийх хорон санаа агуулж байгаа нь гарцаагүй. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хорт санаа өвөрлөх (бусдад хор хөнөөл хүргэхийг санаархах);
2. Бодож сэтгэж буй зүйл, хүсэж зорих бодол - Эхийн санаа үрд, үрийн санаа ууланд. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., санаа авах (ямар нэгэн юмнаас сэдэвлэн шинэ бодол ургах) - Шинэ хийх кинондоо юм үзэж санаа аваг гэж бодоод Жигжидийг өөртэй чинь явуулах гэж байгаа юм гэлээ. “Цог” сэтгүүл., санаа авахуулах (санаа төрүүлэх), санаа төрүүлэх (бусдыг өдөөж шинэ бодол сэдүүлэх), санаа сэрэх (ямар нэгэн зүйлээс сэдэвлэн шинэ бодол төрөх), санаа сэдэх (шинэ содон санаа олох), санаа өдөх (санаа төрөх), санаа үүсгэх (ямар нэгэн үйл явдал, зүйлийн талаар санаачилга гаргах) - Энэ хонгиог авч хадгалах санаа гэнэтхэн сэдсэндээ одоо болтол олзуурхан баясна. Ж.Дамдин. Миний монгол., санаа сүвэгчлэх (арга зам хайх, эрэх), санаа олох (шинэ бодол төрж ухаарах), санаанд орох (гэнэт бодогдох) - Галбын говийн агуйд дарсан дөрвөн ханат минь санаанд орж нүднээ харагдах мэт болов. Б.Чойндон. Галбын говьд., санаанд орохгүй (ажрахгүй, анхаарахгүй, тоохгүй), санаанд оромгүй (бодогдож сэтгэгдэхгүй зүйл) - Тэр намайг хүний санаанд оромгүй хорон үгээр шордоод байхаар нь нэг үе уур дүрсхийсэн боловч биеэ барилаа. Л.Дашням. Нялх ногоо., санаанд багтамгүй (байж боломгүй, маш хачин), санаа төрөх (ямар нэгэн юмыг хийж бүтээх, хэлж ярихад шинэ зүйл сэрэгдэн бодогдох) - Цэрэг сургууль муутайгаас дарагдав гэдгээ мэдээд, Европоос бууны үйлдвэр худалдан авах санаа төржээ. Б.Ринчен. Сандо амбан., санаа дагах (санааны аяар элдэв зүйл бодогдох) - Зүүдэнд санаа дагаж элдэв эвгүй муухай юм үзэгдэнэ. Ж.Дамдин. Миний монгол., санаа амрах (сэтгэлийн зовлон арилж тайвшрах) - Миний тухай ямар нэгэн хэл дуулаа биз гэхээс санаа амрав. Н.Банзрагч. Зам., санаа амар (а. Тайван, уужуу; б. Хэр баргийн зүйлд сэтгэл зовдоггүй, тайван), санаа уужрах (сэтгэл тайван болох), санаа алдах (шүүрс алдах) - Баян Дандар хэмээх нөгөөх тусч хүн ирж хагас өдөр шахам санаа алдан сууж жаргал зовлонгоо ярив. С.Лочин. Газрын дуун., санаа зовних (сэтгэл шаналах) - Буух газраа ололгүй төөрчихсөн юм биш байгаа гэж санаа зовнин гал асааж дохио өгье гэв. Б.Догмид. Цэнхэрлэн харагдана., санаа зовох (сэтгэл санаа тайван бус болох, тавгүйтэх) - Цэрэндорж хөдөө явбал Түвшин минь юу гэх бол гэж санаа зовж байжээ. С.Удвал. Та бид уулзана., санаа нийлэх (санаа зорилго, үйл ажил нэгдэх) - Бас тэнд санаа нийлсэн хэдэн улстай хамтран бяцхан хоршоо байгуулж бага сага арилжаа хийн амь зуудаг болой. Л.Түдэв. Улаан долгион., санаа нэгдэх (тухайн асуудалд бүгд нэг үзэл бодолтой байх), санаа тохирох (бусдын үзэл бодол хоорондоо зохицон нийлэх), санаанд таарах (тухайн зүйл бодож сэтгэж байсантай нь таарч нийлснээс зохистой санагдах), санаанд нь тааруулах (хийж гүйцэтгэж буй ажил хэргээ бусдын таалалд нийцүүлэх), санаанд хүрэх (бусдын хэлсэн үг болон өөрийн хийсэн ажил сэтгэлд нийцэх), санаа тэжээх (хүний сэтгэлд нийцүүлэн урамшуулах), санаа өвөрлөх (а. Далд зорилго агуулах - Ажил дээрээ бусдаасаа тэргүүлэх санаа өвөрлөн ийн ажиллав. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө; б. [шилжсэн] Муу зүйл санаж бодох), санаа өртөм (явдал хэтрүү, уур ихтэй), санаа тавих (анхааран үзэх, анхаарал тавих) - Хөөрхий муу багш минь миний төлөө дандаа л санаа тавьж явдаг юм шүү дээ. Л.Дашням. Нялх ногоо; санаа суух (а. Ямар нэгэн зүйлээс сэдэвлэн шинэ бодол төрөх; б. [шилжсэн] Аливаад нухацтай, хэрсүү ханддаг болох), санаа шулуудах (ямар нэгэн зүйлийг хийж бүтээхээр эргэлт буцалтгүй шийдэх) - Шөнөжин сэтгэл үймцэн бодсоор, үүр цайхын алдад нэгэнт санаа шулуудан тогтсон. Б.Ринчен. Гүнж., санаандаа хүрэх (ямар нэгэн зүйлийг бодож санаж байснаараа хийж гүйцэтгэх, зорилгодоо хүрэх), санаагаа гүйцэлдүүлэх (зорьж хүссэн нь ёсоор болж бүрэн биелэх) - Буцаж ирмэгц хот айлынхныгаа зохион байгуулалттай нүүлгэж Шонт оруулна гэж зүтгээд цагаан сар өнгөрмөгц уул санаагаа гүйцэлдүүлэв. Л.Түдэв. Нүүдэл., санаагаа хэлэх (тухайн зүйлийн талаарх өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэн гаргах), санаагаа хэлж амрах (өөрийн үзэл бодлоо бусдад хэлж сэтгэл уужрах, тайвшрах), санаа эргэх (урвах, няцах), санаа буруулах (сэтгэл санаа өөрчлөгдөж урвах) - Зарим нэг бүтэлгүй этгээд санаа буруулж оргон зайлсан сурагтай. С.Дашдэндэв. Улаан наран., санаа буцах (санаж бодож байснаасаа ухран няцах, зорилгоосоо шантрах), санаагаар унах (ямар нэгэн золгүй, бүтэлгүй явдал тохиолдсоноос сэтгэл зовнин гутрах, урам хугарах) - Энэ байгаа минь түр зуурын эндүүрэл гэж дотроо итгэж сэтгэл санаагаар унаж урвайхгүй байдаг байлаа. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., санааг хураах (бусдыг өөрийн талд татах), санаанаасаа зохиох (а. Сайн мэдэхгүй зүйлээ өөрийн бодолдоо бий болгож бүтээх; б. Бодит бус зүйлийг үнэн болсон мэт хийсвэрлэн ярих) - Хаа холын Завхан аймгаас санаанаасаа зохиосон Цэдэв гэдэг ахтайгаа уулзахаар хот орж ирсэн байв. Л.Дашням. Нялх ногоо., санаагаараа хийх (а. Бусдаар шахаж шаардуулахгүй ажлаа хийж гүйцэтгэх - Ганц үглэж яншуулахгүй хамаг ажлаа санаагаараа хийж орхидог, халамжтай сайныг нь бодвол ч охиноо хүнд өгмөөргүй л байсанж. Д.Гарамжав. Нэгэн өглөө; б. Ямар нэгэн зүйлийг өөрийн хүслийн дагуу хийх), санаандаа дүрслэх (сэтгэлдээ ургуулан бодох), санаанаас гарахгүй байх (огт мартагдахгүй, үргэлж санагдан бодогдох) - Тэднийгээ орхиж явсан энэ бүх явдал одоо болтол санаанаас минь ер гардаггүй билээ. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., санаанд үлдэх (бодол сэтгэлд хадгалагдах) - Аав минь насан өөд болж, чээжиндээ бичсэн өдрийн тэмдэглэлээс нь дуулсан бүхэн санаанд хоногшин үлдэж дээ. Л.Дашням. Нялх ногоо., санаанд хадах (ямар нэгэн зүйл сэтгэлээс гарахгүй үргэлж бодогдох), санаан дураар (бодсоноороо, зоргоороо) - Санаан дураар хууль зарлиг гаргана. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., санаан зоргоор (дур, тааваар) - Гэвч сагсуу түшмэлийн санасан хэрэг санаан зоргоор болсонгүй. С.Дашдэндэв. Улаан наран., санааны өвчин (хэн нэгэн эсвэл ямар нэг зүйлийг ихэд санан мөрөөдөх гансрал), санааны гаднах [хуучирсан] (урьдчилан таамаглаагүй, гэнэтийн), санаа оноо [хоршоо] (бодож сэтгэж буй зүйл, бодол) - Тэгээд Батчулуун шинэ жилээ маргааш хийхээр болж, юу юу зэхэхээр төлөвлөж байгаагаа ярихад Довчин ямар нэгэн санаа оноо нэмсэнгүй. “Цог“ сэтгүүл., санаа сэтгэл [хоршоо] (бодол сэтгэл) - Санаа сэтгэл нь хэвээрээ бол салж хаанаас явах вэ? Д.Нацагдорж. Зохиолууд., санаа сэдлэг [хоршоо] (шинэ зүйл, бодол), бодол санаа [хоршоо] (бодож сэтгэж буй зүйл) - Эгцлэн харж хэсэг дуугүй суух нь тэр мөргөлчний бодол санааг нэвт харах шиг аймшигтай аж. Н.Батбаяр. Өндөрт хатгасан туг., оюун санаа [хоршоо] (оюун ухаан) - Чив чимээгүй дүнсгэр болох тусам Дамбийн оюун санаа саадгүй ажиллаж сэтгэлийн зовлон гүнзгийрч байлаа. Л.Түдэв. Нүүдэл., ухаан санаа [хоршоо] (хүний эрүүл саруул сэтгэлгээ, уураг тархины ажиллах чадвар) - Хоёр сарын дараа эргэж ирэхдээ Жаламын бие сайжирч, ухаан санаа нь эрүүл саруул болж төрөл төрөгсдөө баярлуулав. Б.Нямаа. Арандалынхан., үзэл санаа [хоршоо] (үзэл баримтлал), хүсэл санаа [хоршоо] (эрмэлзэн мөрөөдөх бодол), эв санаа [хоршоо] (үзэл бодол), *санааны хир (сэтгэлд нуугдаж байгаа муу бодол), *санаа алгасах (анхаарал үл төвлөрөх), *санаа хоригдох (а. Эргэлзэх; б. Анхаарал төвлөрөхгүй байх), *санаагаа хуурах (а. Дэмий юмаар биеэ саатуулах; б. Боломжгүй үйлдэл хийх, горилох), *санаа сэтгэлээ хол бэлчээх (алс хэтээ бодох), *санаанд нь сахал ургах (а. Мартах; б. Мууг сэтгэх), санааны зовлон, сэтгэлийн сэв [зүйр цэцэн үг] (сэтгэл зовоосон хэрэг явдал гэсэн санаа), санаа зөв бол заяа зөв [зүйр цэцэн үг] (сайн санаа өвөрлөж явбал үйлс явдал бүтэмжтэй байдаг гэсэн санаа), санаагаа хурааж унаагаа тавих [зүйр цэцэн үг] (сайн бодож төлөвлөж байж хийх), санаа муут яван хатна, сарьсан багваахай наранд хатна [зүйр цэцэн үг] (үйлийн лай эргээд өөрт тусна гэсэн санаа), сайн санаатай бол бурхан дагана, муу санаатай бол чөтгөр дагана [зүйр цэцэн үг] (сайн санаа эрхэм, муу санаа хэцүү гэсэн санаа), санаа нь таарч, самсаа нь нийлэх [зүйр цэцэн үг] (санаа нийлэн хуйвалдах), санаа байвч сачий хүрэхгүй, бие байвч бяр хүрэхгүй [зүйр цэцэн үг] (хүч чадал муутай учир бодсон санасандаа хүрч чадахгүй гэсэн санаа), санаа нь сохор бол нүд нь сохор [зүйр цэцэн үг] (бодож сэтгэж буй зүйл нь буруу бол нүдгүй хүнээс ялгаагүй гэсэн санаа);
3. Зохиол бүтээл зэргийн утга, агуулга: гол санаа (гол утга, ерөнхий санаа), чухал санаа (чухал утга агуулга), утга санаа [хоршоо] (гол санаа, мөн чанар) - Утга санаа, уран сайхныг хослуулан чадсанаар түүний сонирхол нь барагдашгүй болох тул тийнхүү утга зохиол гэжээ. С.Буяннэмэх. Түүвэр зохиол.