2024-10-04 05:06:13http://mongoltoli.mn/
1. Аливаа бодис юмсаас цацрах, ойх гэрлийн долгионы нүднээ хүртэх сэрэл: улаан өнгө (цусны өнгө мэт өнгө), шар өнгө (алт, гууль зэргийн өнгө), цагаан өнгө (цас, сүү мэтийн өнгө), хар өнгө (цагааны эсрэг өнгө), цэнхэр өнгө (эд юмны зүс байдал тэнгэрийн өнгөтэй үзэгдэх) - Цэнхэр өнгө чинь... шилийн аяар мэлтэлзэнэ. Д.Нацагдорж. Архи., үндсэн өнгө (а. Цагаан, шар, улаан, хөх, хар өнгө; б. Тухайн зүйлийн өөрийн нь уг өнгө), үндсэн гурван өнгө (улаан, шар, хөх өнгө), завсрын өнгө (үндсэн хоёр өнгийг хооронд нь найруулж гаргасан өнгө), хурц өнгө (юмны будаг, гэрлийн ялгавар их тод) - Хурц өнгөтэй боловч чанар нь муу. В.Инжаннаши. Нэгэн давхар асар., тод өнгө (юмны будаг, гэрлийн ялгавар тод), бүдэг өнгө (юмны будаг, гэрлийн ялгавар тод бус), элгэн өнгө (улаан бараан хоёр холилдсон өнгө), олон өнгө (төрөл бүрийн өнгө холилдсон эрээн алаг байдал), өнгө алдах (а. Юмны будаг гутаж гундах; б. Царай үзэмжгүй болох - Үс нь сэгсийж үзэсгэлэнт царай нь өнгө алдсан... байлаа. Б.Чойндон. Галбын говьд; в. Хүч тарга буурах), өнгө буурах (а. Зүс, будаг гандах; б. Зүс царай муудах) - Манай охидын өнгө буурахгүй юм. В.Инжаннаши. Нэгэн давхар асар., өнгө орох (а. Үзэмж сайжрах, өнгө сайтай болох - Гуулин тавгийг арчаад байсан нь өнгө орно. “Цог” сэтгүүл; б. Будаг суух - Цагаан алчуурт минь ягаан өнгө оров. И.Дамбажав. Монгол үгийн дээж; в. Таргалж тэвээрэх), өнгө хорших (хоёроос дээш өнгийг хольж найруулах) - Төрийн далбаагаар өнгө хоршин угтсан... Улаанбаатар минь. Ш.Цогт. Од., өнгө зүс [хоршоо] (а. Хүн, амьтан, эд юмсын харагдах байдал; б. Нүүр царайны үзэмж, цог жавхаа) - Яагаад өнгө зүс муутай байна. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., өнгө будаг [хоршоо] (аливаа зүйлийн зүс, будгийн ялгавар), өнгө өнгийн (а. Олон өнгийн, өнгө өнгийн будаг (олон өнгийн будаг); б. Олон зүсмийн), өнгийн хангайн (төрөл бүрийн) - Цэргийн сэлэм зүүсэн, эрээвэр хураавар өнгийн хангайн гуйлгачин… зөндөө ажээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа;
2. Юмны гадар тал: дээлийн өнгө (дээлийн гадна талд татах даавуу, бөс зэрэг), гудасны өнгө (гудас өнгөлөх даавуу), өнгө нэхий (хонь, ямааны элдсэн арьсанд ямар нэгэн гадар татаагүй нь), өнгө нэхий дээл (бөс бараагаар гадарлаж оёогүй нэхий дээл) - Өнгө нэхий дээлтэй нэгэн залуу орж ирэв. Ч.Ойдов. Их жанжин Сүхбаатар танаа., өнгө татах (дээл өнгөлөх), өнгө дотор [хоршоо] (юмны хоёр тал буюу гадар, дотор тал), өнгө үзүүлэх [хуучирсан] (байлдахын урьд цэргийг тэгшлэн жагсааж дайсанд сүр үзүүлэх);
3. Гадаад байдал, үзэмж: өнгө чанар (аливаа зүйлийн бодит шинж тэмдэг), өнгө сайтай (үзэмж сайтай), өнгө гартал зүлгэх (гэрэлтэж гялалзтал нь арчих), өнгөө гээх (царай зүс доройтох), өнгө засах (а. Царай зүс сайжрах; б. Малын тарга тэвээрэг нэмэгдэх), өнгө хиртэх (а. Царай зүс доройтох; б. [шилжсэн] Охин бие эвдэрч, хүүхэн хүн болох), өнгө мөнгөнд шунах (а. Үзэмж болоод хөрөнгөд нь шунах; б. [шилжсэн] Хээл хахуульд автах), өнгө байдал [хоршоо] (аливаа зүйлийн ерөнхий төлөв, төрх) - Эдгээр зүйлийн ёслол хөгжмийн дүрэм хэмжээ ба өнгө байдал сүрдэх цочоох тул манай хойд газар одоо хэрэггүй. В.Инжаннаши. Хөх судар., өнгө гэрэл [хоршоо] (үзэмж, гадаад байдал) - Туг хиурын өнгө гэрэл өчүүхэн ч буурахгүй. В.Инжаннаши. Хөх судар., өнгө жавхаа [хоршоо] (а. Гадаад өнгө үзэмж; б. Хийморь, сүлд толио) - Царай нь нэг л өнгө жавхаа муутай байна. Сүн улсын хүйтэн уулын бичиг., өнгө үзэмж [хоршоо] (а. Юмны нүдэнд харагдах гадаад байдал; б. Өнгөний зохицол), *өнгөнд унах (үзэмж сайханд нь ихэд шунан дурлах), өрөнд унавал үгүйрнэ, өнгөнд унавал үхнэ [хуучирсан] (өртэй хүн ядуу зүдүү амьдардаг, өнгө үзэмжид дурласан хүн золгүй явдалтай учирдаг гэсэн санаа), өнгийг нь үзээд, эрдэнийг нь гээх [зүйр цэцэн үг] (юмны үзэмжид хууртах гэсэн санаа), өнгө мөнгө нийлбэл үнэнийг үзэхгүй болно, өвөл хавар нийлбэл зуныг үзэхгүй болно [зүйр цэцэн үг] (өнгө мөнгөөр бүхнийг шийдвэл хээл хахуульд автагдах, өвөл хаврын улирал удаан үргэлжилбэл зун болохгүй гэсэн санаа);
4. [шилжсэн] Хурьцлын явдал: өнгөний өвчин (голдуу хурьцлын замаар тусах халдварт өвчин);
5. [шилжсэн] Аливаа юмс үзэгдлийн ерөнхий шинж, төлөв: цагийн өнгө (тухайн цагийн байдал), жилийн өнгө (тухайн жилийн ерөнхий төлөв), хэргийн өнгө (хэрэг явдлын байдал төлөв);
6. [шилжсэн] Үг яриа, сэтгэлийн аяс, онцлог: өнгө дуу (дуу чимээний хэмнэл, онцлог) - Улирах өнгө дууны мөн чанар хоосон... ажгуу. В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах тэнхим., найруулгын өнгө (санаагаа илэрхийлэн гаргах найруулан бичигчийн онцлог), дууны өнгө (дуу хоолойны янз), ярианы өнгө (үг ярианы ерөнхий чиг), сэтгэлийн өнгө (сэтгэлийн аяс).