2024-11-24 01:48:38http://mongoltoli.mn/
1. Хүн, амьтан, юмны гадна талаас дотогшлох, ил байдлаас далд болох: гэрт орох (гаднаас гэрт шилжих) - Та нар гэрт орж мөнгөний авдар гаргаж ир. С.Удвал. Та бид уулзана., нар орох (нар шингэх), нар үүлний цаагуур орох (нар үүлэнд халхлагдан харагдахгүй болох), далд орох (а. Юмны цаана, үзэгдэхгүй болох - Морьтой хүн явсаар модон дотор орж далд оров. Яриа; б. [шилжсэн] Үхэх), нүднээс далд орох (бусдад адлагдан хөөгдөх), дэлгүүр орох (дэлгүүр лүү явах), усанд орох (а. Усанд шумбах, биеэ угаах - Хувилгаан лам усанд орж угаал үйлдсэнийхээ дараа нийт олонд аврал лүндэн буулгах болов. С.Дашдэндэв. Улаан наран; б. Норох), дээлийн зах руу ус орох (дээлийн зах руу ус урсаж норгох), адуу уулын ард орох (адуу уулын цаагуур бэлчин далдлагдах), замдаа ороод гарах (зам зууртаа хэн нэгнийд халти үдлэн буух), хадаас хананд орох (хадаас хананд зоогдон шигдэх), цонхоор гэрэл орох (цонхоор гэрэл тусах), шурган орох (а. Юман доогуур шурган далдрах; б. Аргалан бүрэлдэхүүнд нь багтах), машинд чихэлдэн орох (машинд шахцалдан суух), шинэ байранд орох (шинэ байртай болж тэндээ амьдрах), нүхлэн орох (нүх сүв гаргаад шургах), нэвтрэн орох (ямар нэгэн зүйлийг нэвтлэн дотогшлох), орох гарах [хоршоо] (тогтворгүй, их хөдөлгөөнтэй байх, нааш цааш явах, дотогшлоод гадагшлах) - Аливаа хүн ордонд орж гаран явахад эр ба эм ганцаар орж гарч явж болохгүй. В.Инжаннаши. Хөх судар., орон гаран гүйх (ийш тийш гүйх, үргэлжийн хөдөлгөөнтэй байх) - Сэтгэл ихээхэн хөөрч, орон гаран гүйнэ. Л.Түдэв. Уулын үер., орохгүй гэсэн гэрт гурав орж, оочихгүй гэсэн аяганаас гурав оочих [зүйр цэцэн үг] (юманд ам гарч болдоггүй гэсэн санаа), олон орвол цайгүй, орой орвол зайгүй [зүйр цэцэн үг] (нэг зүйлийг олонтоо давтвал ад болох гэсэн санаа);
2. Аливаа нэгэн юм руу чиглэн одож дотор нь байх: мод руу орох (мод чиглэн одож модонд байх) - Улаан цэргүүд цагаантны хүчинд автан хөөгдөж тулалдсаар мод руу оров. Н.Батбаяр. Өндөрт хатгасан туг., уул руу орох (уул чиглэн одож хүрэх), хонь гол руу орох (хонь голын зүг бэлчиж хүрэх);
3. Дэс дараа бүхий зүйлийн дотор байр эзлэх: байранд орох (тэмцээн уралдаан зэрэгт эхний хэдэн байранд багтах), тэргүүнд орох (нэгдүгээр байр эзлэх) - Тэргүүн зэрэгт орж байсан түүхэн баримт байдаг. Ж.Дамдин. Миний монгол., урд нь орох (а. Өмнө нь гарах; б. Уралдан тэмцэлдэх үедээ хэн нэгний түрүүнд гарах);
4. Ямар нэгэн газарт очих, хүрэх: сум орох (сумын төвд очих), хот орох (хотод хүрэх) - Нэг бодохноо хот ороод буучихмаар тохитой тухтай айл ч алга. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., нутаг орох (төрж өссөн газартаа очих), гуанзанд орох (бэлэн идэш уушны газарт очиж хооллох), дайсан руу довтлон орох (дайсны зүг довтлон очих);
5. Ямар нэгэн зүйлийг туулах, давж гарах: онд орох (тухайн жилийг эсэн мэнд туулах) - Онд тарган орж байгаа сайхан улаан тайлаг зогсолтгүй зогдор хөдөлгөж байв. Ч.Ойдов. Их жанжин Сүхбаатар танаа., хил нэвтрэн орох (хилийн шугам давах), жил орох (дорно зүгийн зурхайн ёсны мөчлөгийн жил тохиолдох) - Энэ жил хорин тавны жил орж байна. Яриа., орох зургаан үүд (монгол эмнэлэгт арьс, мах, судас, яс, цул, саа зэрэг зургаан эрхтний өвчин), *ацан шалаанд орох (хааш ч үгүй болох, яахаа мэдэхээ болих), *урхинд орох (бусдын муу арга мэхэнд автах);
6. Ямар нэг зохион байгуулалттай юманд багтах, нийлэх: ажилд орох (ажилтай болох), сургуульд орох (сургуульд элсэх), анги дэвшин орох (анги дэвшин суралцах), бүртгэлд орох (бүртгэгдэх, бүртгэлд багтах), намд орох (намын гишүүнд элсэх), цэрэгт орох (цэргийн бүртгэлд хамрагдаж, алба хаахаар болох), тулалдаанд орох (тулалдах хүмүүсийн бүрэлдэхүүнд багтан байлдахаар болох), урван орох (а. Өөрийн гэр орноос зайлж өөр айлд очих), хүүхэд айлд урван орох (хүүхэд төрсөн гэрээсээ дайжин өөр айлын хүүхэд болох); б. Дайсан этгээдийн талд орох, тэрслэх: урван орсон цэрэг (дайсны талд урван очсон цэрэг);
7. Ямар нэг юмны харьяанд багтах, хамрагдах: дансанд орох (дансанд багтах) - Цалин дансанд оржээ. Яриа., орлогод орох (орлогод тооцогдон тэмдэглэгдэх), тооцоонд орох (тооцоонд багтах), эмд орох (эмийн найрлагад багтах), тоонд орох (бүрэлдэхүүнд багтах), түүхэнд орох (түүхэнд тэмдэглэгдэх), нэр орох (нэр багтах), *дансны үдээсэнд орох (хэрэг дарагдах, илрэхгүй болох);
8. Зохих чадвар эзэмших: хэлд орох (анх үг хэлж сурах), хөлд орох (хүүхэд анх явж сурах) - Гэрийн хоймор хөлд орж яваа бололтой бяцхан хүү ширээ түшин зогсоно. Д.Намдаг. Түүвэр зохиол., хоолонд орох (а. Нялх хүүхэд бор хоол идэж эхлэх; б. Хоол идэхээр бэлэн идэш, уушны газар луу явах; в. Хоолны дуршил нэмэгдэх, хоол идэх дуртай болох), гарт орох (а. Ажил хэргийг байнга хийсээр дадлагажих; б. [шилжсэн] Бусдын эрхшээлд автах);
9. Их хэрэглэгдэх, зарцуулагдах: ус орох (ус их хэрэглэгдэх, норох), түлш орох (түлээ түлш их зарцуулагдах) - Өвөл түлээ их ордог. Б.Бааст. Алтайн цэцэг., хүч их орох (их хүч хэрэглэгдэх), цаг хугацаа орох (цаг их зарцуулагдах);
10. Агаарын тунадас, хур буух: бороо~цас орох (хур буух) - Бид ший тоглоод тартал бороо оров. Н.Банзрагч. Зам., мөндөр орох (мөсөн тунадас буух), хур орох (хур буух), орох тэнгэрийн орой цоорхой, орсон буурын шил цоорхой [зүйр цэцэн үг] (сайн ажиглавал тэнгэр муухайрах, буурын ороо орж буй шинж тэмдэг мэдэгддэг гэсэн санаа), орсон бороо арилдаг, ирсэн гийчин буцдаг [зүйр цэцэн үг] (а. Хурим найрт ирсэн зочдод буцах учрыг айлтгах үг; б. Эхэлсэн үйл хэрэг хэзээд дуусах учиртай гэсэн санаа);
11. Ажил хэрэг нь цэгцрэх: замд орох (а. Шулуун замд нийлэх; б. Ажил хэрэг нь санаснаар болох);
12. Нэг зүйл нөгөөдөө уусаж шингэх: будаг орох (өөр өнгийн будагтай холилдох), амт орох (амттай болох), шүү орох (арьс, шир зэргийг давстай усанд хийж идээлэх), үнэр орох (үнэр шингэх), хүч орох (а. Улам исгэлэн амттай болох; б. Бяр чадалтай болох), цайнд идээ орох (цай аагтай болох, цай идээших), шингэн орох (ямар нэгэн зүйл нөгөө зүйлдээ уусан тархах);
13. Халдан дайрах, довтлох: хотонд чоно орох (хоттой хонь луу чоно дайрах), дайран орох (хүч түрэмгийлэн довтлох) - Алтан чээж агсат улаанаа гуядаад баруун цэргийг нь дайраад оров. Жангар., довтлон орох (цэрэг зэвсгийн хүчээр гэнэт халдан байлдах), мөрдөн орох (мөшгөн дагаж явах), халдан орох (дайрч довтлох), дайсны гүнд цөмрөн орох (дайсны гүнд халдах), *аминд орох (а. Амь насыг нь аврах - Гэтэл хоёр нохой маань дахин аминд орж, баавгайг холдуулав. Ж.Дамдин. Миний Монгол; б. [шилжсэн] Алах), *голд орох (а. Аминд орох; б. Үнэхээр итгэх), голд ортол хэлэх (үнэхээр итгэмээр үг хэлэх);
14. Тухайн зүйл бий болох: гэгээ орох (үүр хаяарах), үүрийн тэмдэг орох (үүр хаяарах шинж мэдэгдэх), буурал орох (бууралтаж эхлэх), сэрүү орох (сэрүү унах), тусад орох (тус дэм болж эхлэх), сэхээ орох (ухаан орж ухаарах) - Сэтгэл нь аяндаа сэргэж, ажил явдлаа эргэцүүлэн бодох сэхээ оров. “Цог” сэтгүүл., өнгө орох (а. Үзэмж сайжрах, өнгө сайтай болох - Гуулин тавгийг арчаад байсан нь өнгө орлоо. Яриа; б. Будаг суух; в. Таргалж тэвээрэх), зүс орох (а. Хүний царай төрх өнгөжих; б. Малын тарга тэвээрэг сайжрах), тэргэнд орох (адгуус малыг тэргэнд хөллөх), нууц байдалд орох (нууц байдалд байх), өрөнд орох (өртэй болох), *гол орох (өлсгөлөн үедээ бага зэрэг юм идэх);
15. Тухайн шинж чанар бүхий зүйл нэмэгдэх: сүү орох (сүү нь нэмэгдэх, сүү элбэгших), жилбэ орох (жилбэ нэмэгдэх), үнэ орох (үнэ нь нэмэгдэх), хүйт орох (улам хүйтэн болох), зориг зүрх орох (зоригтой болох, зориг бадрах) - Бодол тэрхэн зуур замхраад гагцхүү дийлэхийн зориг оров. С.Удвал. Их хувь заяа., нүд орох (сохор, харалган хүн хараатай болох, хараа нь сайжрах), хэвтэрт орох (өвчин улам даамжирч босож чадахгүй болох);
16. Мэдрэлд сэрэгдэн өртөгдөх: зүүдэнд орох (зүүдэнд сэрэгдэн мэдрэгдэх), мэдээ орох (а. Бадайрч хөшсөн бие махбод сэргэх, ухаан орох; б. Хүүхэд хэл, хөлд орох), сэхээ орох (сая ухварлах), ухаан орох (а. Хэрсүүжих; б. Ухаан алдсан хүн сэргэж сэхэх), амь орох (а. Амьтай болох, амилах; б. [шилжсэн] Хөлдүү юм гэсэх, хүйтэн зүйл бүлээсэх), бодолд орох (бодогдох) - Бодол эргэн хурган орж ирэв. С.Дашдооров. Говийн өндөр., санаанд орох (сэтгэгдэх), үүр түүр бодолд орох (ямар нэгэн зүйл гэнэт цухасхан бодогдох), *онгод орох (а. Бөө хүн онгодоо дуудан ирүүлж түүндээ хувилах; б. [шилжсэн] Хүний сэтгэл санаа хөөрөх: шүлгийн онгод орох (өөрийн эрхгүй сэтгэл догдлон шүлэг бичмээр болох), *орон гаран болох (а. Сэтгэл хямарснаас ухаан самуурах; б. Өтөлж зөнөгтөх);
17. Ямар нэгэн зүйл болон хэн нэгэнд итгэж бишрэн дагах: үгэнд орох (хэн нэгний хэлснээр дуулгавартай байх) - Муу хүний үгэнд орж сайн хүний үгнээс гажих уу? ААЗ., эцэг эхийнхээ үгэнд орох (эцэг эхийнхээ хэлсэн үгийг дагаж мөрдөх), дагаар орох (өршөөл нигүүлсэлд нь багтах, аяар нь байх), шашинд орох (шашинтай болох, шашинд итгэх), номд орох (аливаа сургаалд бишрэх, уг сургаалыг зөвшөөрөн дагах) - Чойрын номд ороод гэвш гэдэг бага цолыг олсон юм. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., бусдын мэдэлд орох (бусдын эрхэнд автагдах), эрхэнд нь орох (хэн нэгний аяар, үгээр нь байх), эрхшээлд орох (хүний эрхэнд автагдах), татагдан орох (ямар нэгэн зүйл болон хүний нөлөөнд автагдан дагах);
18. Юманд шунах, дур сонирхолтой болох: архинд орох (архи уух дуртай болох) - Архинд орсон хүн хамуутай ямаа хоёр ижил. ААЗ., тоглоомд орох (тоглох дуртай болох), өнгөнд орох (ямар нэгэн зүйлийн өнгөнд шунан дурлах);
19. Таагүй хэрэг явдалд холбогдох: хэрэгт орох, ял зэмлэлд орох (гэмт хэрэгт холбогдох, хэрэг үйлдсэн хүмүүсийн бүрэлдэхүүнд багтах), хэл аманд орох (а. Хэрүүл шуугианд нэр дурдагдах; б. [шилжсэн] Олонд шүүмжлэгдэн хэлцэгдэх - Би ер нь энэ дөрвөн дугуйтай төмрөөс чинь болж, хэл аманд ороод байх юм. Ц.Уламбаяр. Тал нутгийн бүсгүй., буруу замаар орох (а. Буруу зам даган явах; б. [шилжсэн] Зүй бус явдалтай болох), *аавынд орох (шоронд орох), *урхинд орох (бусдын муу арга мэхэнд автах);
20. Хүнтэй суух, гэрлэх: хүргэн орох (а. Эрэгтэй хүн гэрлэх; б. Эхнэрээ дагаж хадмындаа амьдрах) - Хүний ганц үр манайд хүргэн орно гэдэг ч хол шүү. “Цог” сэтгүүл., бэр орох (эмэгтэй хүн хүнтэй суух);
21. Барилдааны үед нөгөө бөхийнхөө хий чөлөөг харж түргэн зуур довтлох монгол бөхийн мэх: хөлд орох (барилдаж буй эсрэг бөхийнхөө хөл рүү гэнэт дайрах) - Хөлд орох мэхээр хаяв. “Зууны мэдээ” сонин;
22. Оронд, төлөөнд - Муу лам явсанд орвол үнэнч сүсэгтэй хар явсан нь дээр. С.Дашдооров. Айлын хүүхэн Алигэрмаа., оргүйд орвол охинтой [зүйр цэцэн үг] (хүүгүй хэдий ч охинтой (хүүхэдтэй) гэсэн санаа).