2024-08-28 02:23:47http://mongoltoli.mn/
1. Хүн, амьтны толгойн өмнө тал, магнайгаас доод эрүүний зах хүртэлх хэсэг: нүүрээ арчих (хүн, амьтан толгойн өмнө талаа арчих), нүүрээ угаах (хүн, амьтан толгойн өмнө талаа угааж цэвэрлэх), нүүрээ харах (хүн, амьтан ямар нэгэн юманд толгойн өмнө талаа харах), нүүр нүүрээ харалцах (өөд өөдөөсөө харах), нүүр улайх (а. Царай улаан ягаан өнгөтэй болох; б. [шилжсэн] ичиж зовох) - Энэ газар би хэдэн үе болтол ингэж нүүр улайж явсангүй. Д.Нацагдорж. Их авхай., улаан нүүрээрээ уулзах (яг тулгарах, учрах), нүүр учрах~нүүр тулах (биеэр уулзан учрах) - Багш нь Сувд дүүтэй нүүр тулж, үгийн нь өнгийг тогших уу даа гэж өвгөн Нэрэн ихэд санаашран өгүүлээд, урдаа дэлгэсэн номын хуудсыг сөхөв. З.Баттулга. Уяхан замбуутив., нүүр ам [хоршоо] (хүн, амьтны толгойн өмнө этгээд болон уруулын завсарх сүв), нүүр гар [хоршоо] (хүн, амьтны толгойн өмнө этгээд болон мөрнөөс хурууны шувтрах үе хүртэлх хэсэг), нүүр гарын алчуур (нүүр гараа арчдаг алчуур) - Тэр нэг орой тэр хоёр усанд орсон газраа нүүр гарынхаа том ягаан алчуурыг мартаад явчихсан байлаа. Л.Дашням. Нялх ногоо., нүүр царай [хоршоо] (а. Хүний зүс царай - Танай эзний төрсөн байдал манай эзнээс зуун хувь илүү сүртэй гэрэлтэй боловч ганц хатад нь манай эзний хатад адил нүүр царай гэрэл гаргах хатан нэгээхэн ч үгүй. В.Инжаннаши. Хөх судар., б. [шилжсэн] Өнгө төрх, байдал) - Соньхүүгийн яриаг сонсон суусан Цэндийн эгч, Зүүн хүрээ гэдэг чинь ор сураггүй алга болж хотын нүүр царай огт өөр болжээ. С.Удвал. Та бид уулзана., нүүр зулчилзах (ичиж зовсон царай гаргах), нүүр жалмайх (ичиж зовохыг мэдэхгүй байх), нүүр улалзах (ихэд ичих), нүүр түлэх (ичээх, шившиг болгох), нүүр халах (ичиж зовох), нүүр халаах~нүүр шарах (ичээх) - Ингэж хөгөө чирснийг минь ярьж нүүр халаах бий гэж Доной зовж байлаа. С.Дашдэндэв. Луу., нүүрэнд гал ноцох мэт болох (туйлын их ичих), нүүрнээс гал гарах (ихэд ичих, санаа зовох) - Миний зовсон гэдэг чинь, энэ балай яриа ахын чихэнд хүрчихдэггүй байгаа гэхээс нүүрнээс гал гарах шиг боллоо. Э.Оюун. Би эндээс явахгүй., нүүр хийх газаргүй болох (ихэд ичиж зовох, түүнээсээ болж хүний өөдөөс эгц харж чадахгүй байх) - Санжаа Должинд санаархаж байна гэдгийг бригадынхнаар барахгүй баазаар нэг шуугилдах болсон тул Должин туйлгүй ичиж, нүүр хийх газаргүй болов. Б.Банзрагч. Өгсүүр зам., нүүр хагарах (а. Олны өмнө ичиж зовохоо болих, биеэ барихаа болих; б. Танилцах, ойртон нөхөрлөх), нүүр тахлах (а. Хүнд бага ч гэсэн юм өгөх - Уух уухгүй нь хамаагүй. Амьтны нүүрийг тахалж, өөрийнхөө нүүрийг халууцуулахгүй бол болох нь тэр. М.Цэдэндорж. Хүний нүүр халуун; б. Хүнд байдалд орсон үед тусалж дэмжин нэр төрийг нь муутгалгүй авч гарах - Монгол ажилчдынхаа нүүрийг тахаллаа гээч... гэж бахдацгаав. Л.Чойжилсүрэн. Яндангийн цуурай), нүүрээ ширлэх (ичиж зовохоо байх, хүн чанаргүй загнах) - Хүний нулимс байтугай цус үзэхээсээ айхгүй болж нүүрээ ширлэсэн Содов Пагмын гиншин уйлах дуунд ер уярах шинжгүй магнайныхаа арьсыг атируулан хээв нэг эвшээв. П.Хорлоо. Багш., нүүр бөхтэй (зузаан нүүртэй), зузаан нүүртэй (ичиж зовохыг мэдэхгүй), нүүр баатар (ичих зовох зүйлгүй бардам) - Дамдин өөрийнх нь биш болохоор нүүр баатар “Базаржавынх” гэлээ. С.Дашдооров. Говийн өндөр., нүүр дүүрэн (тарган цатгалан), нүүр дүүрэн инээмсэглэх (сэтгэл ихэд ханамжтай инээмсэглэх) - Өмнө нь түүнийг гэрэл гэгээ, нүүр дүүрэн инээмсэглэл даллан хүлээж байх шиг бодол төрнө. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., нүүр харагдтал зүлгэх (тухайн зүйлд хүний нүүр царай харагдтал цэвэрлэх) - Ноён хатантныг зоогоо зооглож дуустал нь хатавчинд зогсоно. Ажил багатай шиг бол хог хутгуур, хүрзийг нүүр харагдтал зүлгэж сууна. С.Удвал. Та бид уулзана., нүүрэн дээрээ (өнгөндөө, гаднаа), нүүрэн дээр нь хэлэх (алдаа дутагдлыг нь ил тодоор өөрт нь хэлэх), нүүр халуун (зайлсхийх, эс зөвшөөрөхөд хэцүү байдал), нүүр нүдгүй (а. Хаа сайгүй, зай завсаргүй; б. Ширүүн, их), нүүр нүдгүй цохих (хаа сайгүй, хамаагүй цохих) - Толгойгоо тэмээний бөхнөөс жаахан өндийлгөвөл хайр чулуу нүүр нүдгүй цохиж, зүүгээр шивэх мэт өвтгөнө. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., нүүр улайж, нүд бүлтийх [зүйр цэцэн үг] (ихэд айж гайхах), ичих нүүрэндээ илэг наах [зүйр цэцэн үг] (муу үйл хийгээд огт зовохгүй, тоохгүй байх), нүүр өгөхөд хамар авахгүй [зүйр цэцэн үг] (даврах гэсэн санаа), нүүргүй олзноос, нүүртэй гарз дээр (шударга бус олзноос шударгаар алдсан гарз дээр гэсэн санаа), нүүрийг нь угаах гээд нусаа түрхэх (сайжруулна гээд дордуулах);
2. [шилжсэн] Хүмүүсийн хоорондын найр тал, нэр хүнд: нүүр муутай (а. Нэр муутай; б. Найз нөхөдгүй), нүүр сайтай (а. Нэр хүндтэй; б. Олон найз нөхөдтэй), нүүрийн буянтай (нэр хүндтэй хүн, олонд сайн нэртэй, нүдэнд дулаахан) - Ер нь Хүрэл нүүрийн буянтай хүн байв. Сэлээдий буутай ноёноос аваад бас бусад гамин цөм дотночлон үзнэ. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., нэр нүүр [хоршоо] (нэр хүнд) - Худалдаачин хүнд нэр нүүр гэж байх ёсгүй. В.Шарма. Таван сургамж., нүүрээ буруулах (а. Эгцлэн харахгүй байх; б. Шилжсэн. Зангаа хувиргах, уулзахаас зайлсхийх), нүүр харах (а. Уулзах; б. [шилжсэн] Танилаар тал тохой татах), нүүр тал харах (танилаар тал тохой татах, зүй бусаар дотночлон үзэх) - Урьд Жавзандамба хутагтад их нүүр талтай явсан. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., нүүр өгөх (а. Эелдэг зан гаргах, найр тавих - Дүгэрээ болон Доржтой арван жил хамт суралцсан найз нь бөгөөд өвөө нь түүнд нүүр өгдөггүй, түүнтэй үерхэхийг аль болохоор хорьдог байжээ. Н.Банзрагч. Өглөө; б. Эрхлүүлэх), нүүр алдах (нэр хүндгүй болох), нүүрээ барах (нэр хүндээ алдах), нүүр үзүүлэх (эелдэг зан ааш гарган найрсаг хандах), нүүрээ улалзуулах (олны өмнө муугаа дуудуулж, ихэд ичих), нүүр шагнах (найрсаг, ая талтай хандах), хоёр нүүр гаргах (санаа зорилго, ажил үйл өөр хүмүүст нэгэн зэрэг үйлчлэх), нэрийн хор, нүүрний хир [зүйр цэцэн үг] (нэр хүнд сэвтээх зүйл гэсэн санаа);
3. Юмны өвөр буюу өнгөн тал: авдрын нүүр (авдрын урд тал) - Ээжийн орны хөл, толгойд алтан саагаар өлзий хээ эрхээн оёсон дөрвөлжин нүүртэй урт дэр бий. Л.Дашням. Нялх ногоо., номын нүүр (ном бичгийн өнгөн тал);
4. Ном, сонин, сэтгүүлийн хуудасны нэг тал: тавдугаар нүүр (тав дахь хуудас);
5. Албан бичгийн эхэнд хэвлэсэн буюу дарсан тусгай тэмдэглэл: албан бичигт нүүр дарах (албан бичигт тусгай тэмдэг дарах);
6. Сар жилийн эх: хоёр дахь жилийн нүүр үзэх (хоёр жил болж байх), нүүр үзэх (а. Уулзах; б. Цаг хугацааг туулан өнгөрөөх) - Гэр ядуу тул эх нь түүнийг хотод илгээж Дагдангийнд зарцлуулан суулгасаар гурван жилийн нүүр үзэж байгаа нь энэ. Д.Нацагдорж. Цагаан сар ба хар нулимс.
2. [шилжсэн] Хүмүүсийн хоорондын найр тал, нэр хүнд: нүүр муутай (а. Нэр муутай; б. Найз нөхөдгүй), нүүр сайтай (а. Нэр хүндтэй; б. Олон найз нөхөдтэй), нүүрийн буянтай (нэр хүндтэй хүн, олонд сайн нэртэй, нүдэнд дулаахан) - Ер нь Хүрэл нүүрийн буянтай хүн байв. Сэлээдий буутай ноёноос аваад бас бусад гамин цөм дотночлон үзнэ. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., нэр нүүр [хоршоо] (нэр хүнд) - Худалдаачин хүнд нэр нүүр гэж байх ёсгүй. В.Шарма. Таван сургамж., нүүрээ буруулах (а. Эгцлэн харахгүй байх; б. Шилжсэн. Зангаа хувиргах, уулзахаас зайлсхийх), нүүр харах (а. Уулзах; б. [шилжсэн] Танилаар тал тохой татах), нүүр тал харах (танилаар тал тохой татах, зүй бусаар дотночлон үзэх) - Урьд Жавзандамба хутагтад их нүүр талтай явсан. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., нүүр өгөх (а. Эелдэг зан гаргах, найр тавих - Дүгэрээ болон Доржтой арван жил хамт суралцсан найз нь бөгөөд өвөө нь түүнд нүүр өгдөггүй, түүнтэй үерхэхийг аль болохоор хорьдог байжээ. Н.Банзрагч. Өглөө; б. Эрхлүүлэх), нүүр алдах (нэр хүндгүй болох), нүүрээ барах (нэр хүндээ алдах), нүүр үзүүлэх (эелдэг зан ааш гарган найрсаг хандах), нүүрээ улалзуулах (олны өмнө муугаа дуудуулж, ихэд ичих), нүүр шагнах (найрсаг, ая талтай хандах), хоёр нүүр гаргах (санаа зорилго, ажил үйл өөр хүмүүст нэгэн зэрэг үйлчлэх), нэрийн хор, нүүрний хир [зүйр цэцэн үг] (нэр хүнд сэвтээх зүйл гэсэн санаа);
3. Юмны өвөр буюу өнгөн тал: авдрын нүүр (авдрын урд тал) - Ээжийн орны хөл, толгойд алтан саагаар өлзий хээ эрхээн оёсон дөрвөлжин нүүртэй урт дэр бий. Л.Дашням. Нялх ногоо., номын нүүр (ном бичгийн өнгөн тал);
4. Ном, сонин, сэтгүүлийн хуудасны нэг тал: тавдугаар нүүр (тав дахь хуудас);
5. Албан бичгийн эхэнд хэвлэсэн буюу дарсан тусгай тэмдэглэл: албан бичигт нүүр дарах (албан бичигт тусгай тэмдэг дарах);
6. Сар жилийн эх: хоёр дахь жилийн нүүр үзэх (хоёр жил болж байх), нүүр үзэх (а. Уулзах; б. Цаг хугацааг туулан өнгөрөөх) - Гэр ядуу тул эх нь түүнийг хотод илгээж Дагдангийнд зарцлуулан суулгасаар гурван жилийн нүүр үзэж байгаа нь энэ. Д.Нацагдорж. Цагаан сар ба хар нулимс.