2024-10-04 04:14:15http://mongoltoli.mn/
1. Хүн, амьтны харах эрхтэн; цэцгий, аньсага, нулимсны булчирхай зэргээс бүрдэнэ: нүдний уг (хүүхэн харааны чанх эсрэг тал дахь нүдний дотор талын хэсэг), нүдний үүл (нүдэнд үүссэн цагаан толбо), нүдний тар (зовхины ирмэг), нүдний цагаа (нүдний үүл), нүдний цагаан (нүдний цэцгийн гадуурх), нүдний цэцгий (нүдний хүүхэн хараа), хар нүд (нүдний цэцгийн гаднах дугариг), хар нүдэн бүсгүй (нүдний цэцгийн гаднах дугараг нь хар өнгөтэй бүсгүй), харах нүд (а. Өөрийн нүд - Харах нүдэнд гийсэн саран чи минь. Ж.Бадраа. Уяхан хорвоон хань; б. [шилжсэн] Тэтгэж асардаг хүн), хурц нүд (а. Нүдний хараа маш сайн; б. Ширүүн харцтай нүд; в. [шилжсэн] Гярхай), нүд далд (харах эрхтэнд үзэгдэж харагдахааргүй), нүд муутай (а. Хараа сайнгүй; б. [шилжсэн] Гярхай биш), нүд сайтай (хараа хурц), нүд бүрэлзэх (юмыг сайн ялган харж чадахгүй болох) - Бас цайгүй болохтой зэрэг гар бүр ч хөдлөхгүй, нүд ч бүрэлзээд байх юм гээд өвгөн Цог эвшээлгэж барьсан оолио цааш тавив. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., нүдний шил (харах эрхтэнд зүүх хэрэгсэл), нүдний эмч (харах эрхтнийг эмчлэх талаар нарийн мэргэшсэн эмч), нүд аних (а. Аньсагаа хавсрах; б. [шилжсэн] Нас барах - Би энэ засагт ганц хүүгээ харамлахгүй. Зүгээр нүд анихдаа хонхны дуу сонсох гэсэн юм. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир; в. [шилжсэн] Үл мэдэгч болж дуугүй өнгөрөх), нүд алдах (а. Алсыг харж гүйцэхгүй байх; б. [шилжсэн] Их олон зүйл зэрэг харж төөрөлдөх) - Зээлийн баянд нүд алдсан хатагтай нар эргэн эвхэрч байгаа торгомсгийн сайхныг тас няс уулга алдаж, намжир хаялан сэмбэгнэнэ. З.Баттулга. Хөх тэнгэр., нүд гялбах (гэрэл хурцдан харж чадахгүй байх), нүд дасах (а. Байнга харсаар анзаарч, тоохоо болих; б. Өөр нөхцөлд харж чадах), нүдээрээ инээх (харцанд нь баяр хөөр илрэх), нүд имнэх (нүд ирмэх), нүд ирмэх (харах эрхтнээ хөдөлгөн дохих) - Хаш хундганд архи дахин дүүргэж өвгөн баатар хундага тосон жанжинд өргөх гэтэл Фү жанжин нүд ирмэсхийв. Б.Ринчен. Гүнж., нүд улайх (а. Нүдний нальх улаан болох; б. [шилжсэн] Ичиж зовохгүй зүтгэлэх), нүд сохрох (хараагүй болох), нүд хорсох (а. Сонгино зэрэг аагтай зүйл харснаас болж нүднээс нулимс гоожих; б. [шилжсэн] Үзэн ядах) - Энэ том лам нар үнэхээр манай сургуулийг хараад нүд нь хорсдог болжээ. П.Хорлоо. Багш., нүдэнд тусах (бусдаас ялгаран харагдах), нүд яргах (хүн, амьтны харах эрхтэн хатгах мэт өвдөх), нүднээс далд болгох [хуучирсан] (алах), нүдэн гийх [хуучирсан] (дотор онгойх), *нүд алдам (зах хязгаар нь үл харагдах уудам, хараа хүрэхгүй) - Нүд алдам уудам хээр тал хачин чимээгүй шарланхан халиурч... байлаа. Б.Ринчен. Хээр тал., *нүдээ алдах (юмыг зөв харж бодтой үнэлж чадахгүй байх), *нүд булаах (өнгө үзэсгэлэн сайхан учир өөрийн эрхгүй дур татагдан харах санаа төрөх, анхаарал татах) - Хөх үйтэн хуар дээл өмсөж, улаан савхи өшиглөөд... хотын харцуулын нүд булаахдаа яаж гижиг хөдөлж байгаа бол гэж инээд алдмаар болж явлаа. С.Эрдэнэ. Дөрвийн бодол., *нүд буруулах (ямар нэгэн зүйлийг хараагүй мэт дүр эсгэн өнгөрөх), *нүд бүлтрэх (а. Хүн, амьтны харааны эрхтэн аяганаасаа гарах; б. [шилжсэн] Ихэд гайхан хачирхах), *нүдээ бүлтэртэл гоёх (ихэд хээнцэрлэн гангалах, ихэд гоёж гоодох), *нүдээ бүлтийлгэх (а. Ихэд гайхах - Та хоёр суугаад жил болоход чи юутай болов? Нүдийг чинь бүлтийлгэчихэв үү? Д.Даржаа. Чулуун хөшөө шиг болсон нь; б. Уурлах, бачимдах), *нүд бэлчээх (юм юмыг сониучирхан харах), *үнэгний нүд залгих (унтахаа болих), *нүд дүүрэн (аятай, үзэмжтэй), *нүднээс гарах (ихэд турж эцэх, царай зүс муудах), *нүд ирмэх зуур (нүдний аньсага хамхих хооронд маш хурдан, түргэн зуур), *нүд цавчих зуур (нүд ирмэх зуур, хоромхон зуур), *нүд гүйлгэх (хурдан, зэрвэсхэн харах), *нүд гүйлгэн унших (зэрвэсхэн харж хурдан унших) - Базар захидлын дугтуйг тоомсоргүйхэн урж, бүсгүй хүний их л хичээнгүйлэн бичсэнийг нөхдөөсөө зайдуухан гарч нүд гүйлгэн уншиж үзэв. Д.Цэдэв. Айргийн амт., *нүдийг нь олох (хийвэл зохих зүйлээ онож хийх) - Эсэргүү нарыг устгах юмныхаа нүдийг мэргэн олж дээ гэж амандаа үглэн заримдаа хүчтэй шуурганаас уулын мод тэр аяараа тариан түрүү шиг налсан байхыг хараад луу сүүлээрээ шарважээ гэж хүмүүс сүсэглэн ярилцдагийг санав. Л.Чойжилсүрэн. Морин төвөргөөн., *нүд нь орой дээрээ гарах (а. Ихэд сандрах, айн балмагдах; б. Мэл гайхах), *нүд нь том болох (нүд нь орой дээрээ гарах), *нүдийг нь өвчих (нүдний өнгө, хэлбэрийг нь ихэд дуурайн төрөх, адилхан байх) - Солонгын нүд Итгэлтэд магтуулчихаад байгаа эхийнхээ нүдийг өвччихсөн юм гэж Нямын хэлдэг үг ёстой л нэг оносон үг юм. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *нүд нь өөхлөх (ихэмсэг бардам зантай болж хэр баргийн зүйлийг тоохоо болих) - Нүүр талын өнгөнд нүд нь ялихгүй өөхөлж, намайгаа бүр хаялаа гэж найзыгаа зэмлээд яах вэ. Д.Пүрэвдорж. Таны гомдлын хариу., *нүд тавих (анхаарал тавьж харах; хянах), *нүд тайлах (их юм үзэж мэдэх, амьдралын туршлага суух) - Энэ чинь юм үзэж, нүд тайлаагүй амьтан гэх болов уу! гэж зовсноос биеэ барин сууна. З.Баттулга. Хөх тэнгэр., *нүд тулах (а. Өөд өөдөөсөө харах; б. Уулзан учрах), *нүд хорхойтой (үзсэн юмандаа шуналтай), *нүд хөхрөх (хэн нэгэн болон ямар нэгэн зүйлийг харуулдан хүлээх), *нүд унагах (ихэд шохоорхон сонирхох), *нүд ухах (аашилж загнах) - Энэ гай хөөгөөс болж сонины газрынхан өдөр бүгд л нүдийг минь ухчих гэээд амар заяа үзүүлдэггүй, энэ хашир ч хумсаа нуусаар аягүй бол толгой цустах нь ээ. З.Баттулга. Төвшинтөгс., *нүдээ ухуулах (ихэд аашлуулж загнуулах), *нүд улайлгах (а. Ичиж зовохгүй зүтгэлэх; б. Ихэд уурсах), *нүд үзүүрлэх (ад үзэх, гадуурхах) - Тэгээд хаа нэг нүдээ нээхдээ олны дунд чихэлдэн суугаа онцгой нэгэн хуврагийг нүд үзүүрлэн харна. З.Баттулга. Уяхан Замбуутив., *нүд шүдээ үзүүрлэх (хор шар нь буцлах), *нүд халтирах (эгцлэн харж чадахгүй халгах), *нүд хариулах (далдуур, сэм ажиглах) - Тэр өдөр шарилыг нь авчирч тавиад байхад хүү минь миний нүд хариулж байгаад ханцуй дээрээс нь сэмхэн чангааж байсан юмсан. П.Чойжил. Хагацал үзсэн эрийн бодол., *нүд хорсгох (дургүй, зэвүү хүргэх), *нүд хужирлах (а. Юмыг шимтэн үзэх; б. Олон юм үзэж гайхан бахдах; в. Хүссэн зүйлээ үзэж сэтгэл ханах), *нүд хуурах (а. Хүссэн зүйлд нь ялимгүй бага юм өгсөн болж өнгөрөөх; б. Ажлыг оромдох, хийсэн нэр зүүх), *нүд хурцлах (хичээж харах), *нүд чичих (бусдаас онцгойлон зааж зандрах, гадуурхан өө сэв эрэх), *нүд чичлэх (адлан загнах), *нүдний хор гаргах (дуг хийх, хэсэгхэн хугацаанд унтаад авах), *нүдний хор орох (олны анхаарал, шохоорхлыг татах) - Харин Дэжидмаа айлын ганц охин учраас эрх танхивтар, аав ээж нь түүнийг харцуулын нүдний хор орохоос болгоомжлон, олны хөлтэй газар бараг явуулдаггүй байв. С.Эрдэнэ. Сэрүүн дуганы мөхөл., *нүдний булай (а. Маш үзэмжгүй зүйл; б. [шилжсэн] Шившигтэй, таагүй хэрэг), нүдний булай болох (шившигтэй, таагүй хэрэг явдал үйлдсэн нь олонд мэдэгдэх) - “...Тэгэхгүй бол нүдний булай болох нь...” гэж тэр бодов. Л.Түдэв. Уулын үер., *нүдний цагаанаар үзэх (үл тоомсорлох, ойшоохгүй байх), *нүдний цэцгий мэт хайрлах (эрхэмлэн хайрлаж нандигнах) - Нүдний цөцгий мэт хайртай ганц охиноо ханьтай болсонд баярлаж байна. Ц.Дамдинсүрэн. Хачин хурим., *нүдний гэм (маш ховор), *нүдний үзүүрт (алс хол, маш хол), *нүдэнд дулаан (харахад таатай сайхан сэтгэгдэл төрүүлэхүйц, аятай) - Нүдэнд дулаахан хархүү та, нүүдлийн шувуу байсан юм уу. Д.Пүрэвдорж. Сэгс цагаан богд., *нүдэнд хүйтэн (харахад таатай бус, эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэхүйц, аягүй), *нүдэнд өртөхгүй (а. Маш жижигхэн; б. [шилжсэн] Анхаарал татах онцгой гойд зүйлгүй), *нүдээ өгөх шахах (ямар нэгэн зүйлд ихэд шунан дурлах) - Оюун харсан бүхэндээ нүдээ өгчих шахахаас гадна сураагүй үнэр танарт бие эвгүйцэж, ханцуй нь өөрийн эрхгүй ам руугаа явна. Д.Гармаа. Цагаан булаг., *нүд болох (а. Хөгшин настай хүнд тус дэм болох, замчлах; б. Олны өмнө шившгээ дэлгэх), *нүд чих болох (а. Хүүхэд, хүний өтгөс настанд юм үзэж, сонсоход нь тус дэм болох; б. [шилжсэн] Итгэл найдвартай түшиг болох гэсэн санаа), *нүдээ ухаж өгөхөөс буцахгүй (юу ч хийхээс буцахгүй байх), *нүдээ ширгэтэл харах (ихэд харуулдан хүлээх), харах нүд, хазах шүд минь билээ [зүйр цэцэн үг] (харж ханддаг, тусалж дэмждэг хүн билээ), нүдэн балай, чихэн дүлий [зүйр цэцэн үг] (тухайн зүйлд дургүй учраас үзээгүй, сонсоогүй мэт байх гэсэн санаа), нүд байгаад сохор, чих байгаад дүлий [зүйр цэцэн үг] (а. Хэрэг явдлыг ялгаж таних чадваргүй болсон; б. Хэрэг явдалд анхааралгүй гэсэн санаа), нүд нь нүх, нүүр нь шүүр [зүйр цэцэн үг] (ичгүүр сонжуур, эрээ цээргүй гэсэн санаа), нүд нь од, хуруу нь жад [зүйр цэцэн үг] (юм бүхэнд хамгаас түргэн хурц хардаг; завдамтгай гэсэн санаа), нүдний хог, шүдний бог [зүйр цэцэн үг] (ад үзэгдэн шоовдорлогдсон гэсэн санаа), нүдэндээ галтай, нүүрэндээ цогтой [зүйр цэцэн үг] (цог жавхлантай, цог заль нь бадарсан, сэргэлэн), мөнгө цагаан, нүд улаан [зүйр цэцэн үг] (хэтэрхий их шуналтай, мөнгө олохын тулд яахаас ч буцахгүй байх гэсэн санаа), бурууд нүд хурц, болсонд шүд хурц [зүйр цэцэн үг] (өө сэвийг нь сайн харах гэсэн санаа), нүдний эм [ургамал] (уулын хажуу, хад чулууны завсар, голын хөвөө, ой модон дотор ургадаг, бут мод; цэцгийг нь нүд эмчлэхэд хэрэглэнэ), лууны нүд [ургамал] (хавар зуны завсраар цэцэглэгдэг бяцхан цэцэгтэй, намар жимс нь хонгорцлоглон ургадаг, моголцог бөмбөг мэт хэлбэртэй хатуу хальстай, модонд ургадаг амт сайтай нэгэн зүйл жимс), үхрийн нүд [ургамал] (а. Ой тайга, голын дагуух шугуйгаар сөөг сөөгөөр ургадаг намхан мод; б. Мөн модны хар хүрэн өнгөтэй жимс, улаалзганатай төстэй, жимсээр чанамал хийх болон архи нэрэхэд хэрэглэнэ), хонины нүд [ургамал] (дэлгэрэнгүй цэцгийн язгуур; уулын таг, энгэр өвөр газраар ургадаг дугуй цайвархан цэцэгтэй), хэрээний нүд [ургамал] (иш бүдүүн, хайрслаг навчтай, цайвар ногоон цэцэгтэй, улаан хүрэн жимсгэнэтэй, хээр ургадаг олон наст ургамал; үхдэлийн идээ);
2. Сараалжлан дөрвөлжилсөн хэсэг буюу нэг нүх: нүдний төмөр (саадгийн нүдний дор хадсан гурван хэсэг төмөр), ханын нүд (монгол гэрийн хананы жижиг дөрвөлжин хэсэг, нүх) - Тамгын газрын гэрүүдийн дээврийг нь шамалж, туургыг нь буулгаад, хаалга, цонх ханын нүд тоолонгоор шүдээ хавиран муухай аашлан загнацгаажээ. С.Дашдэндэв. Улаан наран., шургуулганы нүд (шургуулганы жижиг өрөө, хэсэг), өвдөгний нүд (өвдөгний тойгийн доод талын бяцхан эмзэг хонхор), нүд гарах (битүү бүрхсэн зүйл зарим нэг газраараа цоорох, нүх гаран харлах), цас нүд гарах (цас зарим нэг нимгэн газраараа хайлан цоохортох);
3. Юмны цоохор толбо: тогосны нүд (тогос шувууны өдөн дээр байх цоохор толбо) - Улаан эрдэнэ чулуун жинс, гурван нүдний тогосын отго бүхий хилэн малгай өмссөн орж ирэв. С.Дашдэндэв. Улаан наран., цэмбэний нүд (цэмбэн дээр байгаа цоохор толбо), ертөнцийн нүд [ёгт] (нар);
4. Хоёрын тооны ёгт нэр.