2024-11-24 11:13:14http://mongoltoli.mn/
1. Засаж агталсан адуу: морь барих (а. Уралдааны морийг барианы газар ирэхэд нь барин авч пайз олгох; б. Морийг уналгад хэрэглэхээр барьж авах), морь гарах (уралдааны морьд гарааны зүг явах), морь сайтай (а. Сайн морьтой, олон морьтой; б. [шилжсэн] Олз омогтой, азтай), морь сойх (уралдааны морийг хагсааж биеийг нь живхрүүлэх), морь тавих (а. Унаа морьдыг идэшлүүлэхээр тавих, ижилд нь нийлүүлэх; б. Өөрийн морийг бусдын адуун сүрэгт нийлүүлэх; в. Хурдны морьд гарааны зурхайгаас эргэх), морь тарлах (уралдааны морьдыг наадамд бэлтгэн, ойрхон газар уралдуулах) - Уудам талд дураар сэлгүүцэх нь хээр хөдөөгийн цэнгэл, хурдан морины яралзан ирэх нь эр хүний бахдал, ойртон үзвэл хэдэн залуус морь тарлаж байна. Д.Нацагдорж. Шувуун саарал., морь уях (а. Уралдах морийг сойх; б. Морийг уяанд уях), морь үсэргэх (уралдах морьдыг уралдаанд давхиулж дасгах), морь харах (а. Уралдаж буй морьдыг үзэх; б. [шилжсэн] Шингэн мөр харах, бие засах) - Цэрэг цамцныхаа захны товчийг тайлж, морь харахаар гарсан Цэндийн хажуугаар гэр лүүгээ гэлдрэхдээ сэтгэлийн их хөдөлгөөнд автсан байв. Д.Гармаа. Цагаан булаг., морь хөлслөх (уясан морьдыг давхиулан хөлсийг нь гаргах), агт морь (эдэлгээнд хэрэглэхээр засаж агталсан адуу) - Уналгын агт морь дайчлах ажлаар хэсэг цэрэг дагуулан зүг бүр давхилдан энгийн ард албатын хөрөнгө, агт морьдоос дайчлан бөөн бөөнөөр тууж ирнэ. Н.Батбаяр. Өндөрт хатгасан туг., адам морь (явдал хурдан, хөл хөнгөн морь), арилжаа морь (хатир жороо хоёрын хоорондох зөөлөн ялгуумаар явах морины явдал), жороо морь (нэгэн алхамдаа зүүн этгээдийн хоёр хөл, нөгөө алхамдаа баруун этгээдийн хоёр хөлийг тус тус зэрэг гишгэж явах сайвраас хурдан явдалтай морь) - Нэгэн өвгөн усан тэлмэн жороо морь жороолуулж олон амьтныг баясгаж явна. С.Дашдэндэв. Улаан наран., сайвар жороо морь (сэлгэж гишгэх морины явдал), хадарган морь (давхил муутай боловч бяр тэнхээ сайтай морь), хайдаг морь (хөтөлгөөгүй дан морь), наадмын морь (а. Наадамд уралдах морь; б. Наадамд унаж явах морь), тэрэгний морь (тэргэнд хөллөдөг морь), хонины морь (үргэлж унаж эдэлсээр номхорсон морь), морины уяа (а. Морь уях, шон мод; б. Хурдны морь уях цэрэв), морины хусуур (хоёр талдаа мөлгөр иртэй, морины хөлс хусах хавтгай нимгэн хэрэглэл), морины хүүхэд (хурдан морь унах хүүхэд), морин тармуур (моринд хөллөн, өвс тармах тармуур), морин тойруулга (уралдааны морьд тойрон уралдах газар), морин тэрэг (морь хөллөсөн тэрэг) - Тэгээд нэлээд удсаны дараа нэг өдөр өвөөгийн төхөөрч өгсөн гэрийг нэг хүн морин тэрэгтэй ирээд ачаад явчхав. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд., морин тээрэм (морь оруулж ажиллуулах том тээрэм), морин хана (том том нүдтэй, цөөн тооны тур модтой хана), морин гэр (морин ханаар барьсан гэр), морин цэрэг (морь унан байлдах цэрэг), морин хийл [хөгжим] (чавхдаст хөгжмийн нэг зэмсэг), морин хуур [хөгжим] (хуурын чихний дээд талд морины толгойг сийлж, чавхдаст, нумны хөвчийг морины сүүлний хялгасаар хийсэн хоёр хялгасан чавхдастай хилт хөгжмийн зэмсэг), морин өртөө [хуучирсан] (мориор улаа нэхэж, алба залгуулах үүрэг бүхий газар), морины засаг [хуучирсан] (цэргийн яаралтай албан бичигт дарж явуулах тамга), морь мал [хоршоо] (адуу мал) - Засаг туслагч түшмэд, ард нар хэдий хоногийн хэрэглэлтэй мордох… мөнгө цай, морь мал тэргүүтнийг тушаасан. Ардын заргын бичиг., унаа морь [хоршоо] (эдэлгээнд хэрэглэхээр засаж агталсан адуу), хүлэг морь [хоршоо] (сайн морь), морин агь [ургамал] (шарилжийн төрлийн нэг зүйл сөөгөнцөр), морин зээргэнэ [ургамал] (навчгүй нэгэн зүйл сөөг, хар зээргэнэ), морин улаагана [ургамал] (цагаан цэцэгтэй, гашуун улаан жимсгэнэтэй бут), морин хад [ургамал] (исгэлэндүү амттай, томхон хар жимсгэнэтэй өргөст бут), морин халгай [ургамал] (уулын хажуу, ой шугуй дотор ургадаг нэг наст өвс), морин шарилж [ургамал] (жижиг буурцаг /сагс/ бүхий гашуун амттай, сэнгэнэсэн үнэртэй нэг наст өвс), морины уруул [ургамал] (голч нэртэн овгийн ургамал, адууны уруул), морин мэлхий [амьтан] (мэлхийтэй адил болоод бие нь нарийхан, өнгө нь орчноосоо нөлөөлж янз бүр болдог, махыг нь идэж болдог нэгэн зүйл том мэлхий), морин хулгана [амьтан] (бэлчээрт хортой, хээр талд амьдардаг хулганын намын нэг зүйл том хулгана), *морийг нь унуулах (хэрэг явдлын үйл явцыг улам түргэтгэх, дэвэргэх) - Нямхүү хэгжүүн эр дээ. Хүнээр дутагдлаа хэлүүлэх тун дургүй юм даг. Ингэж байгаад бүр цааш нь морийг нь унуулчихгүй байгаа. Ж.Пүрэв. Ундрах инженер., *морийг нь эмээллэх (аливаа юмыг хурдасгах), *морь нохой мэт (эзэндээ үнэнч байдал гаргах) - Би та нарт морь нохой мэт зүтгэн, дуртайяа тусална гээд… Бадарч хи хи инээв. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *морь нь эмээлтэй (а. Аян замд гарахад бэлэн; б. Хөзөр, даалуу зэргийг тоглоход хожлын бүх мод ирсэн нь), *морин дэл дээгүүр (а. Байнга морь унах - Хар багаас морин дэл дээгүүр өссөн хээр талын омголон хүү түүнд өглөө орой бүр хөх үнстэй зууралдан, тортог ханхлуулж явах нь гэрийн эмгэний адил санагджээ. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана; б. [шилжсэн] Ажил хэрэгт хөнгөн, хайнга хандах байдал - Морин дэл дээгүүр ажилласны чинь уршиг даа. Саранвайжив. Дарга Төмөрийн төлөвлөгөө; в. [шилжсэн] Хурдан, яаруу түргэн), морь дэлтэй сүүлтэй, хүн дээртэй доортой [зүйр цэцэн үг] (эх зах, ёс журамтай байх гэсэн санаа), морь нь гундаж, дээл нь гандах [зүйр цэцэн үг] (удаан хугацаагаар явах гэсэн санаа), морины сайныг унан байж мэднэ, хүний сайныг ханилан байж мэднэ [зүйр цэцэн үг] (аливаа зүйлийг эдэлж хэрэглэж байж сайн мууг нь мэдэх гэсэн санаа), эр хүн зорьсондоо, эмээлт морь харайсандаа [зүйр цэцэн үг] (хэлсэндээ хүрэх гэсэн санаа), могойг нарийн гэж бүү энд, хатгаж болох, морийг номхон гэж бүү энд, хайрч болох [зүйр цэцэн үг] (няхуур, болгоомжтой байх гэсэн санаа), мод хэдий өндөр боловч үндэсгүй бол ургахгүй, морь хэдий хурдан боловч жолоогүй бол давхихгүй [зүйр цэцэн үг] (орчин нөхцөл хэрэгтэй гэсэн санаа);
2. Дорно дахины зурхайн ёсны арван хоёр жилийн долоо дахь жил: морин жил (дорнын зурхайн арван хоёр жилийн долоод тохиох жил) - 1870 оны цагаан морин жил болсон Даншиг наадамд …Баяндалай заан гэгч үзүүрлэжээ. Ж.Дамдин. Монгол бөх., морин сар (морь тохиох сар), морь өдөр (морь тохиох өдөр), морь цаг (арван нэгэн цаг дөчин минутаас арван гурван цаг дөчин минут хүртэлх хугацаа);
3. Шагайны хавиргаар босгосон нэг тал нь, тэмээний эсрэг тал: морь босгох (шагай хавиргаараа босох), морь уралдуулах (шагайгаар морь уралдуулж тоглох монгол үндэсний нэг зүйл тоглоом);
4. [шилжсэн] Шатрын нэг бод: мориор идэх (шатарт мориороо эсрэг айлын нэг бод эсвэл хүүг идэх), мориор нүүх (шатарт мориороо нүүх), өрөөлтэй морины өшиглөн шаг (шатарт мориороо айлын ноёныг мадлах үед хэлдэг үг);
5. [шилжсэн] Том, их: морин хонх (дүүжлүүр том хонх), морин шил (том шилэн лонх), морин тогоо (хорь, гучин хүний хоол цай хийх багтаамж бүхий том тогоо), морин шаваг [ургамал] (шавгийн төрлийн нэг зүйл том бут), морин хүрэлзгэнэ [амьтан] (үхэр хүрэлзгэнээс том, хар өнгөтэй нэг зүйл амьтан), морин шилүүс [амьтан] (нас бие гүйцсэн шилүүс), морин шоргоолж [амьтан] (хар өнгөтэй том шоргоолж), морин хараацай [амьтан] (хараацайтай адил болоод маш том нэг зүйлийн шувуу), морин зөгий [амьтан] (нарийвтар биетэй, шар, хар, эрээн зүстэй, хатгавал хортой нэг зүйл том зөгий), морин хэдгэнэ [амьтан] (төрх зөгийтэй адил болоод бие нь үстсэн, морины ам, хамар руу ордог нэг зүйл том ялаа).