1. Төв Азийн эртний нэгэн угсаатан: монгол үндэстэн (нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж аж төрсөөр ирсэн, оршин амьдарч буй газар нутаг, эрхэлж буй аж ахуйтайгаа зохилдсон өвөрмөц соёл, ёс заншил, нэгдмэл нэг монгол хэлтэй эртний соёлт үндэстэн, монгол хэлтний бүлэгт багтах халх, буриад, барга, баяд, дарьганга, дархад, дөрвөд, захчин, мянгад, өөлд, торгууд, үзэмчин, хамниган, харчин, хорчин, хотгойд цахар зэрэг угсаатны бүлэгтэй);

---

2. Ази тивийн эх газарт орших, хойгуураа ОХУ-тай, урдуураа БНХАУ-тай хиллэдэг, нэг сая таван зуун жаран зургаа аравны зургаан мянган хавтгай дөрвөлжин километр /1.566.6 км2/ талбай бүхий нутаг дэвсгэртэй улс. Монгол нутагт 800 мянган жилийн өмнөөс хүн нутагласан гэдэг бөгөөд МЭӨ 209 онд Хүннү улсыг байгуулж анхны төрт улс үүсчээ. 1206 онд Чингис хаан бүх монгол туургатныг нэгтгэж Их Монгол Улсаа байгуулсан байна. Үүнээс хойш мандаж буурсан түүхэн он цагийг туулсаар 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж манжийн эрхшээлээс гарсан, 1921 оны ардын хувьсгалаар эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо бүрэн олж, улмаар 70 шахам жил социалист үзэл баримтлалыг чиг баримжаагаа болгосон бүгд найрамдах засаглалтай улс байв. 1990 онд олон намын оролцоотой, бүх ард түмний сонгуулиар ерөнхийлөгчөө сонгодог, парламентын засаглалтай ардчилсан улс болсон - Монгол хэмээх нэр ертөнцийн чихнээ дуурсалтай, Монголын тул хэмээх сэтгэл бидний зүрхэнд уяатай. Д.Нацагдорж. Бүрэн түүвэр;

---

3. Монголын хамаатай: монгол гэр (монгол үндэстний орон сууц, нутаг сэлгэн нүүдэллэхэд тохирсон, ачих тээхэд хөнгөн, барьж буулгахад авсаархан дугуй хэлбэртэй сууц бөгөөд тооно, унь, хана, хаалга, багана тэргүүтэн яс модтой, өрх, дээвэр, цаваг, туурга, үүд зэрэг бүрээстэй. Дөрөв, тав, зургаан ханатай гэх мэт янз бүрийн хэмжээтэй), монгол хувцас (монгол орны газар нутаг, байгаль цаг уур, эрхэлдэг аж ахуйд зохицсон, түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдал, хэв шинж, ёс заншлыг тусгасан монголчуудын олон зуун жилийн турш өмсөж эдэлж ирсэн уламжлалт хувцас. Монгол хувцас нь толгойн өмсгөл, дээл, хүрэм, хантааз, дотуур хувцас, хөлийн өмсгөлөөс бүрдэнэ) монгол дээл (урт хормойтой, бүсэлж өмсдөг монгол үндэстний гадуур хувцас, улирлын нөхцөл байдалдаа тохирсон олон төрөлтэй бөгөөд өвөл цагт өмсөхийг нэхий, үстэй дээл, хавар намар өмсөхийг зувцаа, хөвөнтэй дээл, зун өмсөхийг дан болон давхар тэрлэг гэх мэтээр нэрлэнэ), монгол гутал (нүүдэлчдийн аж байдалд зохицсон, угсаатны ёс заншлаас үүдэн хэлбэрийн хувьд нутаг нутагт бага зэрэг ялгаатай, хоншоор ээтэн, ул өргөн, зулаг түрийд хавчаар барьж оёсон өргөн түрийтэй, уужим боомтой гутал), монгол наадам (а. Эрт дээр үеэс уламжлан ирсэн олон төрлийн наадам тоглоомын ерөнхий нэр; б. Эрийн гурван наадам) - Дээдийн заяатай монгол түмний минь дэнж хотойлгосон монгол наадам. М.Цэдэндорж. Монгол наадам., монгол архи (сүү, таргийг исгэн нэрсэн архи, шимийн архи), монгол толбо (монгол хүүхдийн бүсэлхий, нуруу, заримдаа өгзөг, дал орчимд байдаг хөх мэнгэ, хөх толбо), монгол тоолол (арван хоёр жил болон таван махбодоор нэрлэгдэн тоологдох тоолол), монгол бүрээ [хөгжим] (дунд нь мод, захад нь гууль тавьж хийсэн, зэс амсар бугалгатай урт бүрээ), монгол адуу [амьтан] (талын адуу, бие жижиг, хүч чадал их, тэсвэртэй, жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрээр амьдарна), монгол азар [ургамал] (эмэгтэйчүүдийн өвчнийг эмчлэхэд хэрэглэдэг эмийн ургамал, улаан түлээ), монгол амуу [ургамал] (мөхлөг нь улаан хоногоос томхон, эрт боловсордог нэгэн зүйл тариа), монгол бүйлс [ургамал] (монголын говь цөлийн үрээр үрждэг, ховор унаган ургамал) - Монгол бүйлсийг түлш, бэлчээр тэжээлд хэт ашигласнаас амьдрал нь доройтож ховордож устаж болох талтай. БНМАУ-ын Улаан ном., монгол догор [ургамал] (зүрх судасны өвчинд хэрэглэдэг эмийн ургамал, агар), монгол өвс [ургамал] (цагаалжийн төрлийн нэг зүйл өвс, үет монгол), монгол хундага [ургамал] (устаж болзошгүй нэлээд тархаж ургасан унаган ургамал, алтан хундага), монгол цай [ургамал] (хөвөн орой бүхий, сөд зэрэг цайны оронд уудаг өвсний зүйлийн нийт нэр), монгол далан хэлт [амьтан] (янз далан хэлт чогчиготой адилхан болоод жигүүрийн дотор үе үе цагаан өрвөлөг бүхий нэг зүйл бялзуухай), *монголоо алдах (монгол үндэснийхээ ёс заншлыг умартан гээх) - Ингэж шалахыг нь сонсож байхдаа Базарбад “Танай байранд гэнэ шүү. Танайд гээд л Монгол хэлээрээ хэлчхэж чадахгүй. Ёстой монголоо алдсан амьтан”. Л.Пүрэвдорж. Бэтэг., монгол гэрт модон багана түшиг болдог, мунхаг үрд эцэг эх түшиг болдог [зүйр цэцэн үг] (монгол гэрт багана, мангар хүнд эцэг эх түшиг болдог гэсэн санаа), монгол хүн малаараа, монгол гэр үдээрээрээ [зүйр цэцэн үг] (монголчууд малаараа бахархах гэсэн санаа), монгол хүн морио магтана, мужаан хүн хөрөөгөө магтана [зүйр цэцэн үг] (хүн бүр өөрийн хэрэгцээт зүйлийг хайрлан хамгаалдаг гэсэн санаа), монгол хүн бэлгээрээ [зүйр цэцэн үг] (монголчууд бэлгэ дэмбэрлийг эрхэмлэдэг гэсэн санаа) - Монгол хүн амны бэлгээрээ гэж энэ дээ, саяхан л ярьж байсан. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир.