2024-11-27 03:39:58http://mongoltoli.mn/
1. Монгол угсаатны уламжлалт, оршин суух үндэсний эсгий сууц: таван ханатай гэр (таван ханаас бүрдсэн гэр) - Өнөөдрийн говийн айлууд бол гэр дүүрэн үр хүүхэд, инээд баяр, хот дүүрэн мал сүрэг, өлзий буян бүрдсэн байнам. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., дархны гэр (уран дархны үйл эрхэлдэг тусгай гэр), номын гэр (хутагт хувилгаад, төрийн түшээд, багш шавь, номын садны бие, хэл, сэтгэлгээ боловсруулж ном бясалгадаг гэр), мөргөцөг гэр (хоёр буюу дөрвөн ханын толгойг мөргүүлэн, шийр талыг тэлж тавиад бүрээс нөмөргөн, оосор уяагаар бэхэлсэн түр суух гэр), зочны гэр (айлчин, гийчин, хүндэт зочдыг угтаж, тав тухтай амрахад зориулж барьсан гэр), орд гэр (XIII зууны үеийн монголчуудын гэрийн нэгэн төрөл), отрын гэр (малаа алсын бэлчээрт гарган, тарга хүч авхуулахаар отор нүүдэл хийх үед авч явдаг жижиг авсаархан төрөл бүрийн гэр), сүйжин гэр (хоёр хана, хэлхээ тооно, хаалганаас бүрдэх отор нүүдлийн түр оромж), тайн гэр [хуучирсан] (өртөө улаагаар очсон албаны улаан журмын бичигтэй хүнийг угтан авч, түр амруулах гэр), тамгын гэр [хуучирсан] (аймгийн хан, хошууны засаг ноёдын албан хэргээ явуулах, аймаг хошууны төрийн тамга хадгалах албан гэр) - Хушуу тамгын гэр өргөө цөм хэвээр бөгөөд гадна нь урьдын адил олон уяа байхгүй цөөн хэдэн эмээлтэй морь байна. С. Буяннэмэх. Малчин Товуудай., тэрэгт гэр [хуучирсан] (эртний нүүдэлчин монголчуудын хасаг тэрэг дээр барьж, аян замд суудаг гэр), холтсон гэр (хар модны холтсоор гэрийн араг модыг бүрж, оосор бүслүүр татаж тогтоосон гэр), чихэн гэр (их гэрийн баруун, зүүн талд залган, үүд гарган барьсан бага гэр), шалан гэр (бургасаар сүлжиж, араг мод босгоод шал шавраар шавж барьсан, эсгий үүд, өрх бүхий гэр ), шилтүстэй гэр [хуучирсан] (туурган завсар нь төмөр ялтас хавчуулж хуягласан гэр), гэрийн буурь (а. Гэр барих газар б. Гэр барьж байсан газар - Очвол дөрвөн гэрийн буурь нүүсээр даан их удаагүй бололтой. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн), гэрийн бүслүүр (гэрийг тогтоон барих оосор) - Луу Гүнийхэн аргамж сур, гэрийн бүслүүр, хурган дотортой дээл зэрэг юм авсан боловч Итгэлт, Бадарч хоёр шиг алтан бөгж, эхнэр хүний толгойн хэрэглэл, ембүү мэт чанартай юм олж авсангүй бөгөөд хоёр гайхлын юу авсныг ч хэн ч мэдсэнгүй. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., гэрийн бүрээс (гэрийн гадуур нөмөргөх эсгий бүрээс) - Ойр хавийн эмэгтэйчүүдийг цугларуулан гэрийн бүрээс оёулав. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., гэрийн мод (тооно, унь, хана, хаалга) - Ээж чинь чамайг гэрийн мод олж авахаар яваад сар боллоо гээд сэтгэл нь зовж сууна. Л. Ванган. Түмний нэг., гэрийн хоймор (гэрийн голомтоос хойших хэсэг) - Анх удаа айл гэрийн утааг үзэж, эхнэрийн чанасан цайг амтлан, гэрийн хоймор бага үд хүртэл тавлан суулаа. Л. Түдэв. Болор бол мөс биш., гэрийн хэрэглэл (гэрийн дотор тавих хогшил) - Эрдэнэ өглөө нь түргэн явж Долгортой уулзахаар хатуу шийдээд юуны өмнө хорооны дарга Даржаа баатартай уулзахаар явахад Батад гэрийн хэрэглэл авах хэдэн мөнгөн янчаан өгчээ. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., өөрийнхөө гэрт (өөрийн гэр оронд) - Ноорхой ч гэсэн өөрийнхөө гэрт л хүүгийнхээ хуримыг хийдэг байжээ. Т. Султаан. Сүмбэр уулс., урц гэр [хоршоо] (монгол үндэстний сууц), гэрээ мартсан гэсэр биш, гэдрэгээ унасан хожуул биш [зүйр цэцэн үг] (гэртээ харь, гэртээ бай гэсэн санаа), гэрийн үүд гэдгэр сайн, гэрийн эзэн бөгтөр сайн [зүйр цэцэн үг] (гэрийн эзэн хүн ажилсаг байх хэрэгтэй гэсэн санаа), гэрийн хулганагүй бол гадны хулгана гайгүй [зүйр цэцэн үг] (аливаа юманд дотоод нөхцөл чухал гэсэн санаа), гэртээ суусан мэргэнээс гадагш явсан мунхаг дээр [зүйр цэцэн үг] (олон газар явж юм үзэж нүд тайлах нь хоосон цэцэрхэж сууснаас хавьгүй дээр гэсэн санаа), гэр цуцах (бариатай гэрийг буулгах);
2. Гэртэй холбогдох бусад зүйл: гэрийн бараа харахгүй (а. Гэртээ орж амрах завгүй - Урлагийн хүмүүс ч дээ, өглөө босоод л бэлтгэл сургууль, орой болохоор л тоглолт наадам гээд гэрийн бараа харахгүй улс юм даа. Ж. Лхагва. Хүний үр; б. Гэрээсээ хол, өөр газар ажиллах - Чиний ирсэн сайн болж, одоо чи гэрийн бараа харахгүй удна байлгүй. С. Удвал. Их хувь заяа), гэр барих (а. Гэр босгон байгуулах; б. Өрх хөрөнгө тусгаарлах; в. Даалуу зэрэг зарим тоглоомоор тоглоход хэн ахлах модтой нь дарж өөрийн болгох), гэр баян (чинээлэг баян), гэр бүл (гэрийн доторх хүмүүс), гэр бүл болох (эр эм болох) - Хоёр хүүхэд маань хоорондоо хайр сэтгэлтэй болж, гэр бүл болсон. Б. Нацагдорж. Бүүвэйн дууны нууц., гэр гэрлэх (а. Гэргий авах; б. Гэр орноо сайн авч явах), гэр зуур (а. Гэрийн хүмүүсийн дотор; б. Гэрийн орчин тойрноос үл холдох - Туул гэр зуур холхин, энэ тэрхнийг янзлан хөдөлнө. Ш. Ванчаарай. Нугын цэцэг дэлгэрэхээр), гэр нүүлгэх (а. Нүүж суух; б. Бэр буулгах ардын зан үйл), гэр харуул (манжийн үед гэр хөрөнгийн хамт харуулын нутагт нүүдэллэн очиж хугацаагүй алба хаах), гэр хороолол (дан эсгий гэрээс бүрдсэн хороолол), албат гэр (нурууны дагуу үүд хийсэн гэр), ар гэр (гэрийн эзэн хол газар одоход гэрт нь үлдсэн хүмүүс) - Данзангийн ядуу ар гэр хойшоо зугтаасан гамингийн хөлөөс төдий л холгүй газар байсан аж. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., арван буяны гэр (гэр гэрлэж, ёсыг ёсолж, төрийг төрлөж яваа гэрийн эзэн арван буяны зүгт зорьж, өглөгийн эзэн болж найр наадам үүсгэдэг гэр), бор гэр (а. Ядуу гэр, жижиг гэр - Нарны тунгалаг гэрэлд юм бүхэн гоё болсон шиг, ядуусын бор гэрүүд ч шинэ цагаан болсон юм шиг харагдана. Ш. Нацагдорж. Мандхай цэцэн; б. Айл гэрийн аар саар юм, гурил будаа агуулсан оромж), галын гэр (айлчин зочдод зориулж, зоог шүүс бэлддэг гэр), гишгүүр гэр (матмал дөрвөлжин бага тоонотой, бөгсөөрөө бөгтрөгтэй тусгай хатгуур уньтай, далавчин хаалгатай, гадна нь эсгий үүд барьсан, дээвэр нөмөргөж, өрх тавьсан цалам оосор татаж даруулгыг гадсаар бэхэлсэн, ханагүйгээр барьдаг цээж гэр), засгийн гэр [хуучирсан] (а. Төрийн ордон; б. Албаны гэр), илүү гэр (бараа хураах гэр) - Урьд гадна нь байдаг айлууд үгүй болоод Итгэлтийн том гэр, илүү гэр хоёр байлаа. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., нүхэн гэр (эрэг газрыг хөндийлөн ухаж хийсэн сууц) - Гамингууд нүхэн гэрүүдээс мөн л нөгөө хавчгар хайрцагтай хүнд юмсыг гарган тэмээний хажууд авчрав. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., сангийн гэр [түүх] (айл өрхийн эд хөрөнгө, идээ цагааны хөрөнгө, аж ахуйн арвижих хөрөнгийг агуулах гэр) - Олон амьтан үүдэн дээр түдгэлзэн зогсож, зарим нь сангийн гэр рүү шагайн, тэндээс үнэртэж байгаа амттан, гурил будаа , тосны үнэрийг тааламжтай авч, дээр дээрээс нь давхарлан хураасан гурил, том ширхэгтэй тампуутай будааг шүлс залгин харав. Д. Гармаа. Харуул Алтай., гэрийн дарга [түүх] (өрхийн толгойлогч), улаан гэр [түүх] (нам засгийн бодлого шийдвэрийг олон түмэнд таниулах зорилго бүхий улаан халзат гэр) - Тэгээд Юндэнгийн улаан гэр, ухуулга суртлын төв болж, тэд өдөр нь тал тал тийшээ явах, үдэш нь эндээ ирж хоноглож байхаар тохирчээ. С. Дашдооров. Улаан гэрийн Юндэн., гэр тэрэг (тэргэн дээр бөхлөн барьсан гэр) - Эрхлүүлснээс гэр тэрэг шөргөөдөг болсноор барахгүй олс, даавуу үлдээдэггүй иддэг хэдэн сарлагаасаа болоод Өлзийнх ингэж ганц гэр явдаг болжээ. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., хар гэр (шорон гяндан) - Зүүн урд талд хар гэр, гадаа нь бярдаан буу үүрсэн хуяг үүд хавиар нь хойш урагш алхална. С. Удвал. Их хувь заяа., хатгуур гэр (овоохой, чээжин гэр) - Говийн бүсгүйд битүү тайга, цаатны бяцхан хот, хатгуур гэр шиг урц, чанга чангаар хашгиралдан, үл мэдэх хэлээр ярилцах хүмүүс цөм л сонин санагдаж байлаа. П. Пүрэвсүрэн. Тавилан., чээж гэр (тооно, унь хоёроос бүрдсэн түр зуурын хэрэгцээний оромж), гэрийг засах (улс гэрийг төвшитгөн мандуулах), гэрийн ариун цэвэр (гэр орондоо цэвэрч байх шаардлага), гэрийн боол (гэрийн зарц), гэрийн даалгавар (хичээлээс гадуур гэртээ хийх ажил) - Урьд өдөр нь Борзооны уршгаар Цэвэгдорж багшид байцаагдсанаас би анх удаа гэрийн даалгавар хийлгүй ирж, түүндээ бантаад, Жанцан багшийн нүүр рүү ч эгц харж чадахгүй суулаа. П. Лувсанцэрэн. Усны эргүүлэг буюу Борзооны явдал., гэрийн уянгат мод (гэрийн мод хийх уянгат модны нэг зүйл), гэрийн сургууль (гэрээр сургах сургалтын хэлбэр) - Энэ нь нэг ёсны гэрийн сургууль шиг байлаа. Ц. Дамдинсүрэн. Хууч яриа., гэрийн үеийн бичмэл (гэрийн тэргүүлэгчдийн удам уламжлан бичсэн ургийн тодорхойлолт), гэрийн тэжээвэр амьтан (таван хошуу малаас бусад тэжээвэр амьтад) - Нэг хэсэг эрдэмтэд үхрийг гэрийн тэжээвэр амьтан гэж байхад нөгөө бусад эрдэмтэд үхрийг малын тоонд оруулж, мал гэж үзэж байна. Ж. Барамсай. Үхэр бол амьд амьтан мөн., гэрийн утаа үзэх (хүүхдээ гэрлүүлэх, айл гэр болгох) - Өтөлсөн муу аав чинь хүүгийнхээ гэрийн утааг үзээд, үхвэл сэтгэл амар. Л.Түдэв. Уулын үер., гэрийн хүмүүжил (эцэг эхийн сургамж), гэрийн хүн (а. Гэргий - Уран бүтээлээр ид цэцэглэх насандаа хүүхэд цувуулж, гэрийн хүн болбол чиний авьяас мөн хайран аа!. Д. Гармаа. Хуучин хэрэм; б. Гэрээ байнга сахидаг хүн - Ингэж гон бие, гозон толгой хань ижилтэй болж, малаа маллаж, ан гөрөө, өртөө улааг хийсэн шиг, гэрийн хүн боллоо. О. Цэнд. Хусан дээр ургасан хуш), гэрийн эзэн (өрхийн тэргүүлэгч) - Маргааш нь гэрийн эзэн, эхнэр хоёр хэд хоног биеэ амраахыг шаардсанд Дорж тэгэхээр болов. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., гэрээс гарах (хувраг болох), гэрээс гарсны тэмдэг (ламын чойго), гэртээ хэлэхэд гэрийн хойно хүнтэй (а. Нууж хэлсэн үгийг бусад хүн сонсож мэднэ гэсэн санаа; б. Сонор сэрэмжтэй байхыг сануулсан санаа), гэрийн хошоонгор [ургамал] (хошоонгорын нэг зүйл), гэрийн буга [амьтан] (нэгэн зүйл тэжээвэр том хулгана), гэрийн шувуу [амьтан] (гэршүүлсэн шувуу), гэр байшин [хоршоо] (амьдрах орон сууц) - Эдний өвийг өгмүй хэмээгээд гэр байшингийн аль сайныг өгөв. Эрт эдүгээгийн гайхамшигт сайхан үзэгдэл хэмээх судар., гэр балгас [хоршоо] (амьдран суух сууц, байшин) - Түүний маргааш бярманы хөвгүүн сэрж үзвээс эд, гэр балгас юухан ч үгүй болоод эртний хойг дахь зүлэгний дээр хэвтэж байв гэнэ. З. Түмэнжаргал. Нисдэг алим., гэр бараа [хоршоо] (эд хогшил, ачаа бараа) - Шинээр гэр бараа барьж, сургууль байгуулна гэдэг ч тун горьгүй дээ. П. Хорлоо. Багш., гэр гадаа [хоршоо] (а. Орон гэр; б. Дотор гадар) - Улс иргэнийг нь хураан өгч, гэр гадаатай болгож өгөв. В.Инжаннаши. Хөх судар., гэр майхан [хоршоо] (амьдрах болон түр байрлах сууц) - Өмнө тохиолдсон гэр майхан ямар юм боловч илдээр ширвэн... Замлин Сэнчиний намтар оршив., гэр мал [хоршоо] (гэр орон, мал ахуй) - Үл зохицох хүмүүнийг даруйд хорлон гэр малыг сарниулан... Эрт эдүгээгийн гайхамшигт үзэгдэл оршив хэмээх судар., гэр нутаг [хоршоо] (нутаг орон, гэр бүл) - Анхны үед гэр нутаг, залуу эхнэрээ дурсаж, хааяа захидал бичдэг байсан боловч цаг өнгөрөх тутам гэр орноо баахан мартаж эхлэв. Ц. Дамдинсүрэн. Солийг сольсон нь., гэр ордон [хоршоо] (амьдран суух сууц, байшин) - Хоол хайн хэсэн явж, хааны гэр ордны захаар хонон өнжин явав. Монгол ардын үлгэр., гэр оромж [хоршоо] (түр орогнох байр) - Онгорхой цоорхой гэр оромж олныг үзсэн юм. А.Дашням. Оюун билгийн ордны ойллого., гэр орон [хоршоо] (амьдарч буй байр сууц) - Бүсгүй хүний гар ойртоогүй гэр орон зэвхий даагаад, сав бортого бохир заваан, хог новшиндоо дарагджээ. Н. Ганхуяг. Тогоруу өдөөрөө уйлдаг., гэр өргөө ~ өргөө гэр [хоршоо] (амьдран суух орон байр) - Эвэртэн сүүлтэнгүүдийн гэр өргөө барих газар нь бас анги. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., гэр өрх ~ өрх гэр [хоршоо] (гэр бүл) - Бурхан сахиус минь үр болох хоёр хүүхдэд минь өрх гэр болоход нь өлзий соёрхлоо хайрлаж, өнөө орой нэг тэмдэг хайрла. Ч. Ойдов. Далан худалч., гэр хашаа [хоршоо] (хүний амьдран суух сууц болон түүнийг тойруулан барьсан хүрээ) - Үхэх сэхэхийн шийдвэр бас тодорхойгүй байна шүү дээ гээд, унаа тэмээнээсээ дэвхрэн бууж, жавар шингэсэн гэр хашаа руу бүх тэмээгээ хөврөлдүүлэн оров. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., гэр хогшил [хоршоо] (хүний амьдрах сууц болон түүн доторх эд зүйл) - Би энэ үнээгээ худалдаж, гэр хогшил засаж, төхөөрнө. Монгол ардын үлгэр., гэр хотол [хоршоо] (гэр бүл нийтээр, бүгдээрээ) - Танай гэр хотлоор амгалан суухыг залбиран... Б.Ринчен. Үүрийн туяа., гэр хөрөнгө [хоршоо] (орон сууц, хогшил хөрөнгө) - Нутгийн газарт эргүүлж, гэр хөрөнгөө бүхнийг өргөжээ. Гурван улсын үлгэр., гэр хөтөл [хоршоо] (гэр орон) - Гэмт хар мангасын гэр хөтөлд хүргэнэ. Халх ардын тууль., гэр хүрээ [хоршоо] (орон гэр, хашаа хүрээ) - Угтуулаар илгээгээд гэр хүрээгээ арилган хараахан сандрахуйд... В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах тэнхим., айл гэр [хоршоо] (айл өрх) - Айл гэр тохижиж, ажил үйлс цэгцрээд, яагаад ч юм нэг л тайван амгалан. М.Чойжил. Андын нутаг алсдахгүй., тугдам гэр [хоршоо] (өргөө гэр, хүндтэй хүмүүсийн орд өргөө), улс гэр [хоршоо] (улс орон) - Хаан бид хоёр эв найрамдалтай байвал улс гэр түвшин, ард иргэд амгалан харь хятад хэчнээн үймүүлж, халдан довтлохыг оролдовч айх явдалгүй. Ш. нацагдорж. Мандхай цэцэн., *гэр хагартал (маш чанга) - Тэгтэл хүмүүс гэр хагартал, нирхийтэл хөхрөлдөв. С.Дашдооров. Говийн өндөр., *гэрийн буг болох (ажил төрөл хийхгүй, гэрээс үл гарах гэсэн санаа), *гэрийн мухар сахих (гэрээс гарахгүй байх), *гэрээ мартсан гэсэр (гэрийн бараа хардаггүй, тэнэмтгий) - Зусланд гарсан орой хүүхдүүдтэй дарвин тоглоод, гэрээ мартсан Гэсэр гэгч боллоо. С. Хишигсүрэн. Аав., *ханан гэр холдож хадан гэр ойртох (үхэх дөхөх);
3. Амьтны үр зулзага орших сав: тугалын гэр (тугалын хальс), хурганы гэр (хурганы хальс) - Хурганы гэрт тос бүү хий. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай;
4. Юмны гадуурх хальс, бүрээс буюу агуулах уут сав: аяганы гэр (аяганы алчуур, аяганы сав), бууны гэр (бууны хуй), малгайн гэр (малгай хийх сав), нумны гэр (саадаг), нүдний шилний гэр (нүдний шил хийх сав), хутганы гэр (хутганы хуй);
5. Ардын хөлөгт наадам, хөлөг дээр дөрвөн цагаан, дөрвөн улаан чулууг өрөөд, зураасны дагуу дуртай тийшээ нүүж, эсрэг талынхаа гэрийг идэх зэргээр нааддаг тоглоом.