2024-07-24 05:29:20http://mongoltoli.mn/
1. Үргэлжид хөгжих материйн орших ахуйн бодит хэлбэр: цаг цагаараа байдаггүй цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй [зүйр цэцэн үг] (юм үргэлж хувирч өөрчлөгдөж, хөгжиж байдаг гэсэн санаа);
2. Хугацаа, үе: цаг алдах (хугацааг дэмий өнгөрөөх), цаг барах (а. Цаг хугацаа үрэх; б. Цагийг үр дүнгүй өнгөрөөх), цаг бус, цаг бусаар (зуурд, зуурдаар), цаг бүхэн (хугацаа бүхэн), цаг зуурын (түр зуурын), цаг нөгчөөх (а. Цагийг дэмий өнгөрүүлэх; б. Ажил хэргийг хойшлуулах, цалгардуулах), цаг улирлын арга (жил, сар, хоногоор цаг хугацааг бодох арга, аргын, билгийн, арга билгийн улирал гэж байх ба аргын улирал нь дэлхийн бөмбөрцөг нарыг бүтэн нэг тойрох хугацааг нэг жилээр бодож, энгийн жилийг 365, өндөр жилийг 366 хоногоор тогтоон, нэг жилийг арван хоёр сар болгон хуваана), цаг цагт нь (тухай бүрд нь) - Цаг цагт нэг цаддаг, цагаалахад нэг цаддаг. ААЗ., цаг тухайд нь (хугацаанд нь), цагаа олох (яг онож, хугацаандаа), цагийн байдал (тухайн үеийн нийгмийн ерөнхий төлөв), цагийн хуваарь (ажиллах, амрах, сурах цагийг заасан хүснэгт), хам цаг [хэл шинжлэл] (а. Тодорхой цаг үе; б. Орчин цаг, орчил цаг), цаг агшин [хоршоо] (цаг хугацаа, цаг үе) - Улс төрийг нийгэм энх болгоно хэмээгч цаг агшин алсалж үл болно. В.Инжаннаши. Хөх судар., цаг төр [хоршоо] (тухайн цаг үе, төр засаг) - Хойч өдөр цаг төрийн байдал өөр болно. Галидас. Үүлэн зардас., цаг улирал [хоршоо] (а. Цаг агаарын ерөнхий төлөв байдал; б: Жилийн дөрвөн улирал), цаг үе [хоршоо] (тухайн цаг хугацаа болон он цаг) - Цаг үе болтол тайлардаггүй, цахилдгийн уяагаар уяж гэнэ. Бум-Эрдэнэ., цаг хугацаа [хоршоо] (өдөр хоног, сар, жил) - Буруу зөвийг цаг хугацаа л харуулна байх даа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., цаг хүч [хоршоо] (цаг хугацаа, хүн хүч) - Хүрээлэнгийн газар цаг хүч их орох мөртөө хүн амьтны нүдэнд мэдэгдэж үзэгддэггүй махрангуй ажилтай. Б.Ринчен. Марк Твений минь махыг нь идэж дээ., цаг хэмжээ [хоршоо] (тохиромжтой цаг хугацаа) - Хургаа бас гаднаа аваачих цаг хэмжээ болоогүй байв. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., он цаг [хоршоо] (цаг хугацаа), цаг мөч [хоршоо] (цаг хугацаа) - Найманы бичиг тамгыг хамаарсан Тататунгааг улсаас цаг мөч үл салган эрт эдүгээ бичиг судрын улс бүрийн алдаж олсныг сонсож, алины оюун гүн гүехэн, алины тушаал алдаж олсныг хянах нь маш гайхамшигтай хэмээмүй. В.Инжаннаши. Хөх судар;
3. [зурхай] Нарны зурхайн ёсны нэг өдөр шөнийг 24 хуваасны нэг хувь, цагт 60 минут багтана - Цаг хэд болж байна гэж нөгөө бүсгүй асуув. “Цог” сэтгүүл., монгол цаг тооны бичиг (МЭӨ III зууны үед Хүннүчүүд зурхайн самбар хэрэглэж байсан бөгөөд хожим 840-өөд оны үед арван хоёр жилийн давтамжтай, жаран жилийн цаг улирлын тооны бичигтэй байжээ), цаг тооны бичиг (тэнгэрийн эрхсийн харагдах хөдөлгөөнд тулгуурлан урт удаан хугацаа тоолох тогтолцоо, нарны жил /аргын/-д үндэслэсэн нарны цаг тооны бичиг хамгийн их дэлгэрчээ, харин Ази, Дорно дахины орнуудад голдуу сар-нарны цаг тооны бичгийг хэрэглэж ирсэн бөгөөд энэ нь сарны мөчлөгийн солигдолтыг од зүйн жилийн эхтэй тохируулдаг байна), цаг улирлын тооны бүйлдэх тэнхим [хуучирсан] (дундад зууны үеийн, тэнгэрийг сүсэглэх яамны нэгэн нэгж бөгөөд цаг улирлын тооны бичгийг зохиож гаргахтай холбоотой бүх хэргийг гүйцэтгэдэг газар), цаг нөгцөөх (а. Цагийг хий дэмий өнгөрөөх; б. Ажлыг хойшлуулах), цаг үрэх (цаг гарздах), өдрийн цаг (өдөр, гэгээтэй болсон үе), шөнийн цаг (шөнө, харанхуй болсон үе);
4. [зурхай] Зурхайд жил, сар өдөр цагийг арван хоёр амьтнаар нэрлэх агаад хуучин монгол тоололд нэг хоног арван хоёр цагт хуваагдана, нэг цагт 8 мөч буюу 120 минут багтана, одоогийн хоёр цаг нь нэг цаг болно: хулгана цаг (23 цаг 40 минутаас 01 цаг 40 минут хүртэлх хугацаа буюу шөнө дунд ), үхэр цаг (01 цаг 40 мин-03 цаг 40 мин буюу шөнө дунд хэвийх), бар цаг (03 цаг 40 мин-05 цаг 40 мин буюу үнэгэн харанхуй), туулай цаг (05 цаг 40 мин- 07 цаг 40 мин буюу үүр цайх), луу цаг (07 цаг 40 мин-09 цаг 40 мин буюу нар мандах), могой цаг (09 цаг 40 мин-11 цаг 40 мин буюу нар хөөрөх, бага үд), морин цаг (11 цаг 40 мин-13 цаг 40 мин буюу үд дунд, их үд), хонь цаг (13 цаг 40 мин-15 цаг 40 мин буюу үд хэвийх), бич цаг (15 цаг 40 мин-17цаг 40 мин буюу нар гудайх), тахиа цаг (17 цаг 40 мин- 19 цаг 40 мин буюу нар шингэх), нохой цаг (19 цаг 40 мин- 21 цаг 40 мин буюу үдшийн бүрий), гахай цаг (21 цаг 40 мин-23 цаг 40 мин буюу шөнө) - Гахай, могой өдрийн морь, хонь, нохой, гахай, үхэр, луу цаг сайн болно. Л.Тэрбиш. Монгол зурхайн цаг тооны бичиг;
5. Цаг, тоолол буюу өдөр шөнийн 24 цагийн хуваарь бүхий хэмжүүр, сад: цаг чичүүр (хугацааны богино тасалдлыг нарийн хэмжих, хоёр цагны заалтыг харьцуулдаг багаж: хугацааны тасалдлыг секундийн хэдэн арван мянганы хувь хүртэл нарийвчлалтайгаар тооцох боломж олгодог), цаг харах (цаг үзэх), цаг үзэх (а. Цагийн хэм хэд болж буйг харах; б. Цаг сонирхох; в. Ямар нэгэн үйл явдлыг эхлэхдээ зурхайн аргаар цагийн сайныг сонгох), цаг хоцрох (цаг тооллоос хоцорч явах), цаг түрүүлэх (цаг тооллоос түрүүлж явах), цагийн зүү (цагийн тоог заах зүү), цагны оосор (цаг зүүх оосор), бугуйн цаг (бугуйнд зүүх цаг), сэрүүлэгтэй цаг (зүүг тааруулан баадууг чангалбал шаардлагатай цагт сэрүүлэг, хонх нь дуугарах цаг), ханын цаг (хананд байх цаг), ширээний цаг (ширээн дээр байрлуулах зориулалттай цаг);
6. Жилийн дөрвөн улирал: зун цаг (зуны улирал), намар цаг (намрын улирал) - Ай даа намар цаг, алтан сайхан цаг. Д.Цэдэв. Алтан намар., өвөл цаг (өвлийн улирал), хавар цаг (хаврын улирал), цагийн гачиг (зуд турхан, ган гачаал зэрэг байгалийн бэрхшээл), цаг агаар [хоршоо] (цаг уур), цаг агаарын урьдчилсан мэдээ (цаашид цаг агаар хэрхэн өөрчлөгдөхийг шинжлэх ухааны үндэстэйгээр урьдаас шинжлэн гаргасан мэдээ), цаг улирал [хоршоо] (а. Жилийн дөрвөн улирал; б. Цаг агаар) - Цаг улирлын өнгөрөх нь түргэн. В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах тэнхим., цаг уур [хоршоо] (тодорхой нутгийн, тодорхой цаг хугацааны /хоног, сараар/ агаар мандлын байдал, байгалийн элдэв үзэгдэл) - Цаг уурын байдал ийм эевэргүү байхад… Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага., цаг уур судлал (дэлхийн агаар мандлын физик төлөв, тэнд явагдах физик үйл явцуудыг судалдаг ухаан бөгөөд үндсэн салбар нь агаар мандлын физик болно), цаг уурын алба (цаг уурын, тухайн цагийн байдлыг болон, үүсэж болзошгүй хүндрэлийг хүн ам, улс ардын аж ахуйн төрөл бүрийн салбарт мэдээлдэг байгууллага), цаг уурын чичүүр (агаарын бөмбөрцөг, аэростат, нисэх онгоц, пуужингаар хөөргөдөг, задгай агаар мандлын даралт, температур, чийгшлийг автоматаар бичиж тэмдэглэдэг багаж), цаг уурын дагуул (агаар мандлын үүлшилт, үүлний тархалт, хөдөлгөөн, агаар мандал болон хөрснөөс цацарсан цацралыг тэмдэглэх, хэмжих, дэлхийн цаг уурыг судлах зорилгоор хөөргөсөн хиймэл дагуул), цаг уурын зураг (ямар нэг газар орон, дэлхийн бөмбөрцгийн цаг уурын байдлыг үзүүлсэн зураг), цаг уурын мэдээ (тухайн үеийн агаар мандлын байдлын тухай мэдээ), цаг уурын пуужин (агаар мандлын дээд давхаргыг /50 км. -ээс дээш/ дэлхийн соронзон туйл, агаарын даралт хэмжигч, сансрын туяарлыг тэмдэглэгч, нарны ба дэлхийн туяарлын спектрийн зураг авагч, агаарын бүрэлдэхүүнийг тодорхойлогч гэх мэт олон багажийн тусламжтайгаар судалдаг төхөөрөмж; пуужин хэмжилтийн үр дүнг радио дохионы хэлбэрээр газрын станцад дамжуулдаг), цаг уурын станц (дэлхийн гадарга, агаар мандалд болж байгаа үзэгдлүүдийг байнга шинжилж байх үүрэгтэй байгууллага), цаг уурын судлал (агаар мандлын элдэв үзэгдэл, түүний явц байдлыг судалдаг шинжлэх ухаан), цаг уурын хороо [хуучирсан] (цаг уурын албыг удирдах төлөвлөх албан газар);
7. [хэл шинжлэл] Үйлийн хэзээ болсон, болж байгаа, болохыг илтгэх хэл зүйн ай: цаг заах үйл үг (үйлийн өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн чухам алин болохыг заах үйл үг), үйл үгийн ирээдүй цаг (тухайн үйлийн болох цагийг заасан хэл зүйн хэлбэр), үйл үгийн одоо цаг (тухайн үйлийн эдүгээ болж байгаа байдлыг заасан хэл зүйн хэлбэр), үйл үгийн өнгөрсөн цаг (тухайн үйлийн болж өнгөрснийг заасан хэл зүйн хэлбэр).